Nederlandse Letterkunde. Jaargang 12

[p. 172]

Kortaf

Peter de Wilde, Annelies van Gijsen, Jesse Mortelmans, Patricia Stoop (red.), Op reis met memoria, Verloren, Middeleeuwse Studies en Bronnen LXXXI Hilversum 2004. ISBN 9065508090, paperback, 173 pagina's, inclusief register en 16 Z/W-illustraties.

Van voor de retors in de Klassieke Oudheid tot na de lichtelijk indoctrinerende kinderliedjes van Bassie & Adriaan (‘kijk links,...’), kortom al zo lang hij bestaat zoekt de mens vormen om informatieoverdracht zo te structureren dat de informatie makkelijk te onthouden of bevatten is. Ook in de Middeleeuwen deed men aan dergelijke structurering, samengevat in de zogenoemde ars memorativa.

In Op reis met memoria zijn acht essays gebundeld die de rol van ‘memoria en het memoriseren [...] in de compositie en de receptie van (laat) middeleeuwse volkstalige teksten’ (7) centraal stellen. Memoria behelst hier ‘de strategieën, die de schrijver gebruikt om zijn teksten vlotter ingang te laten vinden in het geheugen van de middeleeuwse toehoorder/lezer, of de methodes die de toehoorder/lezer aanwendt om zich tekstgehelen eigen te maken.’ (7) Naast memoria is ‘op reis’ het tweede titel-element dat de inhoud van de bundel omschrijft: de auteurs schrijven allen over memoria in de context van een (pelgrims) reis.

De bundel komt voort uit het Memoriaproject dat in 2000 van start ging aan de Universiteit Antwerpen, meer specifiek uit een studiemiddag die in het kader van dat project werd georganiseerd op 16 november 2001. Met memoria en de pelgrimsreis als dubbel Leitmotiv leidden zes sprekers hun lezers langs verschillende voorbeelden van deze combinatie. Lezingen van Frank Willaert over Hadewijch, Nine Miedema over een aantal Duitse teksten (verschillende anonieme teksten, Berthold von Regensburg, Johannes Geiler von Kaysersberg komen bijvoorbeeld aan bod - de laatste met een editie van diens xx aigenschafft, die ain pilger an ÿm haven sol), Ingrid Biesheuvel over De Pelgrimage vander menscheliker creaturen (de Middelnederlandse vertaling van de door de redactie tot ‘kerntekst van deze bundel’ gebombardeerde (8) Le Pèlerinage de Vie humaine), Fabienne Pomel over (zoals de ondertitel van

[p. 173]

haar artikel luidt:) ‘Allegorische uitbeeldingen van het geheugen’ in twee versies van die tekst, Rob Brouwer over Dante Alighieri's Goddelijke Komedie worden in Op reis met memoria aangevuld met studies van Annelies van Gijsen over de Pèlerinage op toneel en een stuk waarin Thom Mertens een Middelnederlandse bewerking van Robert de Sorbons De tribus dietis identificeert en duidt.

Het achttal wordt gecompleteerd door de tot inleidende beschouwingen omgewerkte lezing van Peter de Wilde over (alweer) de Pèlerinage en memoria. Deze inleiding is minder goed dan de andere essays in de bundel. De aspecten die erin aan bod komen zijn allemaal de aandacht waard, maar doordat De Wilde zoveel elementen in één inleiding heeft willen proppen, ontstaat een vogelvlucht met te weinig diepgang. In slechts dertien pagina's (inclusief twee illustraties van een halve pagina en de voetnoten) komen (uiteraard beknopt) inleidende woorden over de memoriastudies, de inhoud, positie en het belang van de Pèlerinage en de Middelnederlandse vertaling, en de functie van de allegorie, filosofische beschouwingen daarover incluis, langs. Dit zijn in het licht van het onderzoeksproject waar deze bundel een vrucht van is wellicht inleidende beschouwingen, maar als opmaat naar de rest van Op reis met memoria is het iets te veel van het goede. Een opsplitsing in een grondiger inleidend stuk enerzijds en een bijdrage over de allegorie anderzijds was misschien een helderder alternatief.

Hoewel dat nergens expliciet wordt, is de bundel vermoedelijk geschreven voor een publiek met weinig voorkennis inzake de middeleeuwse memoria, maar wel met enig verstand van de Middeleeuwen, middeleeuwse literatuur in het bijzonder. Verwijzingen en terminologie zijn van een niveau dat het boek lastig te begrijpen maakt voor een publiek zonder enige kennis van zaken. Vraagtekens zijn mogelijk op een aantal punten, bijvoorbeeld waar het de keuze van de besproken teksten betreft. De opmerking dat Rob Brouwer door de redactie is gevraagd om over ‘de bekendste literaire reisallegorie, De goddelijke Komedie’ (8) te schrijven doet vermoeden dat de redactie een bepaald (verlang) lijstje van te behandelen werken had. Dat wordt echter nergens expliciet, en de vraag waarop een dergelijk lijstje, of anders: waarop de tekstselectie voor deze bundel is gebaseerd, blijft onbeantwoord.

Een punt van kritiek is de redactionele afwerking. Die is in principe zoals veel lezers die gewend zijn van Verloren: basic, duidelijk, zakelijk, goed. Het aantal misstappen (-stapjes) valt echter op: zo lijkt een klein aantal voetnoten niet te kloppen (bijvoorbeeld Willaerts verwijzing in noot 3 naar noot 7, waar noot 8 bedoeld wordt) en worden cursivering en onderstreping niet consequent toegepast (in sommige bijdragen alleen Latijn, in andere ook terminologie, et cetera). Met name dat laatste zorgt voor verwarring, omdat de status van de wél gecursiveerde of - onderstreepte woorden nu niet duidelijk is. Voorts is het opmerkelijk dat Latijnse, Italiaanse, Middelnederlandse en (middeleeuwse) Duitse tekstfragmenten vertaald zijn, en Franse niet.

Maar, het moge benadrukt worden, dit

[p. 174]

is detailkritiek. Over het algemeen is Op reis met memoria een fraaie lees- en bruikbare bijdrage aan de mediëvistische letterkunde. Wat ik als buitengewoon prettig heb ervaren is het verwijzen naar andere stukken uit het boek. Nu gebeurt dat wel vaker in bundels als deze, maar meestal in voetnoten of tussen haakjes; hier, echter, wordt vaak ook in de tekst zelf het onderzoeksobject afgezet tegen andere auteurs of teksten die behandeld worden in de bundel. Wellicht is het thema wat al te specifiek en het niveau wat te hoog voor grote verkoopcijfers, wellicht grijpen vakgenoten eerder naar de ‘zusterpublicatie’ Medieval memory: Image and Text, toch is Op reis met memoria een waardevolle bundel voor geïnteresseerden, en bijvoorbeeld zeer bruikbaar in colleges.

Gerard Bouwmeester