|
| |
| |
| |
[2007/1]
Poëzie is gevaarlijk of zij is geen poëzie
Ilja Leonard Pfeijffer en de poëtica van de obscuritas
J.W.H. Konst (Freie Universität Berlin)
‘Onbegrijpelijke poëzie is altijd beter dan makkelijke poëzie’ - deze opmerkelijke bewering deed Ilja Leonard Pfeijffer (*1968) in zijn opstel ‘De mythe van de verstaanbaarheid’ dat in 2000 verscheen in Bzzlletin en in 2003 herdrukt werd in zijn essaybundel Het geheim van het vermoorde geneuzel. (Pfeijffer 2000: 77) In dit opstel, dat nogal wat ophef veroorzaakt heeft (Vaessens 2006: 157), richt Pfeijffer zijn pijlen op de zogenaamde podiumdichters, tot wie bijvoorbeeld Ruben van Gogh, Serge van Duijnhoven en Ingmar Heytze gerekend worden. Hun gerichtheid op de mondelinge presentatie van poëzie zou - zo is althans de redenering van Pfeijffer - tot eendimensionale gedichten leiden, gedichten die (te) ‘verstaanbaar’ en (te) ‘makkelijk’ zouden zijn. Of en in hoeverre de Leidse dichter-criticus op dit punt gelijk heeft, blijft in het navolgende buiten beschouwing. Het literaire belang van ‘De mythe van de verstaanbaarheid’ hangt namelijk niet in de eerste plaats samen met de beoordeling van de hedendaagse dichter-performers, maar moet vooral ook bezien worden in het licht van de literatuuropvattingen van Pfeijffer zélf. Zijn betoog blijkt al snel uit te monden in een oratio pro domo en men kan zich niet aan de indruk onttrekken, dat de hele aanval op de podiumdichters slechts één doel dient: de verkondiging van Pfeijffers eigen poëtica.
Als een rode lijn tekent zich in ‘De mythe van de verstaanbaarheid’ een pleidooi af voor een tot op zekere hoogte weerbarstige poëzie, die welbewust eisen stelt aan het interpretatievermogen van de lezer. De dichtkunst dient ver af te staan van de taal van alledag en mag het literaire experiment niet schuwen:
Ik eis onweerstaanbaar bizarre poëzie. Poëzie die wil chicaneren en vernieuwen. Poëzie waarin woord voor woord de taal zelve wordt afgebroken, omgekeerd, gekaakt en gezouten en tot een ongehoorde vernieuwende symfonie wordt samengeklonken, in nieuwe onbedachte vormen. Ik wil dat voor elk gedicht de taal opnieuw wordt uitgevonden. Ik wil dat de lezer voor elk gedicht opnieuw moet leren lezen. Gewone spreektaal is er al genoeg. (Pfeijffer 2000: 85)
| |
| |
Met zijn voorkeur voor weerbarstige poëzie - hij hanteert zelf begrippen als ‘moeilijk’, ‘complex’ en ‘ontoegankelijk’ - staat Pfeijffer uiteraard niet alleen. Zo zou men het zo-even aangehaalde statement ‘Onbegrijpelijke poëzie is altijd beter dan makkelijke poëzie’ kunnen belichten tegen de achtergrond van de modernistisch-hermetische dichtkunst, die na het optreden van Mallarmé, Verlaine en Rimbaud een vanzelfsprekende plaats in de twintigste-eeuwse poëzie verworven heeft. (Diepeveen 2003) Evenzo is het denkbaar de roep om ‘onverstaanbaarheid’ te bezien in het licht van het oeuvre en de literatuuropvattingen van Lucebert, door wiens taalexperimenten en ongebreidelde associatievermogen Pfeijffer zich naar eigen zeggen diepgaand heeft laten beïnvloeden. (Vaessens 2001) En wellicht is het zelfs mogelijk een beroep te doen op postmoderne theorieën over de principieel open betekenisstructuur van hedendaagse literatuur, die eerst en vooral intertekstueel is. (Vaessens & Joosten 2003)
Hoewel het zeker perspectieven biedt Pfeijffers denkbeelden over ‘moeilijke’, ‘complexe’ en ‘ontoegankelijke’ poëzie in de hier genoemde conteksten te duiden, wordt in dit artikel toch naar een ander kader gezocht. Het standpunt, dat ‘onbegrijpelijke’ dichtkunst onder alle omstandigheden beter is dan ‘makkelijke’ dichtkunst, zal gerelateerd worden aan de klassieke poëtica van de obscuritas, die zich uitspreekt voor een als zodanig beoogde (literaire) duisterheid. (Fuhrmann 1966; Walde 2003) In het bijzonder de Griekse literatuur heeft een aantal auteurs voortgebracht die naar een ‘duistere’ stijl van spreken gestreefd hebben, naar een taal die door bepaalde syntactische en stilistische verschijnselen objectief gezien door een hoge moeilijkheidsgraad gekenmerkt wordt. De bekendste onder hen is Pindarus, die in de vijfde eeuw voor Christus leefde en vooral bekendheid geniet door zijn inderdaad hoogst gecompliceerde oden. De Griekse literatuur kan zich verder beroemen op enkele denkers die een theoretisch fundament onder het concept van de obscuritas gelegd hebben. In dit verband moet in het bijzonder gedacht worden aan Demetrius (eerste eeuw voor Christus) en aan de auteur die als (pseudo-)Longinus (eerste eeuw na Christus) bekend staat. Zij hebben met respectievelijk Perí hermeneias (= De elocutione [Over de stijl]) en Perí hýpsous (= De sublimitate [Over het verhevene]) het denken over literaire duisterheid bepalend beïnvloed en aan hun standpunten zal in het tweede deel van dit artikel dan ook enige aandacht besteed moeten worden.
Het lijdt geen twijfel, dat de graecus Pfeijffer (zie Van der Paardt 2002) met het klassieke denken over de obscuritas vertrouwd is - daarop wijst alleen al zijn dissertatie uit 1999 die nota bene aan Pindarus gewijd is en waarin een uitputtend commentaar bij drie van diens oden geboden wordt. (Pfeijffer 1999) Het lijkt dan ook legitiem meer dan tweeduizend jaar in de tijd terug te gaan en een beroep te doen op de literaire theorievorming van de klassieke oudheid om een mogelijke ingang te vinden tot de opvattingen en het werk van een hedendaags dichter. Daarbij zal het licht niet alleen vallen op Pfeijffers essay ‘De mythe van de verstaanbaarheid’, maar ook op enkele gedichten uit Het glimpen van de welkwiek. Deze bundel
| |
| |
verscheen in 2001, maar het werk dat erin is opgenomen werd blijkens eerdere publicaties in diverse literaire tijdschriften voor het merendeel reeds in het jaar 2000 geschreven, gelijk dus met het genoemde essay. Ik hoop aan te tonen, dat de ideeën van Pfeijffer min of meer direct aansluiten bij het klassieke discours over de obscuritas. Daarnaast wil ik laten zien, dat enkele van de literaire kunstgrepen die hij in zijn poëzie toepast, goed begrepen kunnen worden tegen de achtergrond van de stilistica die met het oog op een bewust nagestreefde duisterheid in de Grieks-Romeinse oudheid gepropageerd werden.
| |
De poëtica van de Obscuritas
In de meeste van de klassieke geschriften op het gebied van de poëtica en de rhetorica wordt de obscuritas als een stijlfout (vitium) beschreven die precies het tegenovergestelde bewerkstelligt van hetgeen men normalerwijze van een (literaire) tekst mag verwachten, te weten perspicuitas ofwel ‘helderheid’. Het adjectief obscurus wordt in het literair-theoretische debat doorgaans geassocieerd met begrippen als nox (nacht, duisternis), umbra (schaduw, duisternis) en nubes (wolk, nevel). (Fuhrmann 1966: 50) Direct in tegenstelling tot deze en vergelijkbare begrippen wordt (literaire) helderheid over het algemeen aangeduid met termen die aan het woordveld lux (licht) ontleend zijn. De oppositie tussen obscuritas en perspicuitas en de daarbij behorende metaforen van ‘donker’ en ‘licht’ hebben tot op de dag van vandaag hun geldigheid behouden, zodat ook wij nog kunnen spreken over ‘duistere’ c.q. ‘heldere’ literatuur.
Het is opmerkelijk, dat Pfeijffer zich meteen in het programmatische openingsgedicht van Het glimpen van de welkwiek van dezelfde metaforiek bedient om zijn ‘moeilijke’, ‘complexe’ en ‘ontoegankelijke’ poëzie aan de lezer voor te stellen. Zo luidt de eerste strofe van de ‘Rede tot de burgers van de stad’:
ga rustig slapen stadsgenoten ik ben uw dichter
ik zal u licht ontkennen wat is
dient herschapen wat namen draagt
ik zal uw helderheid verhelpen
Wie de bundel van Pfeijffer openslaat, leest zodoende meteen, dat door toedoen van de dichter die hier het woord krijgt, het licht ‘ontkend’ en de helderheid ‘verholpen’ zullen worden. Schaduw en schemer, zo mag men vermoeden, wachten de lezer die de moed heeft verder te bladeren. Deze legt zijn oor dan ook te luisteren bij een schrijver die naar de voorstelling in het eerste gedicht van Het glimpen van de welkwiek door zijn stadsgenoten het liefst als ‘drager van schijn’, ‘dwaallicht’
| |
| |
of ‘verwarrer’ aangesproken zou willen worden. (Pfeijffer 2001: 13) Niet minder verontrustend zijn bovendien de woorden waarmee deze dichter zijn rede tot burgers van zijn stad beëindigt: ‘slaap rustig / stadsgenoten ik zal voor u / verduisteren.’ (cursief J.K.; Pfeijffer 2001: 14)
Ook op andere plaatsen in Het glimpen van de welkwiek treft men de tegengestelde metaforiek van een ‘heldere’ versus een ‘duistere’ literatuur aan. Zo distantieert Pfeijffer zich in het gedicht ‘Vuurvogel’, dat niet minder programmatisch is dan het zojuist aangehaalde ‘Rede tot de burgers van de stad’, van de in ‘De mythe van de verstaanbaarheid’ gewraakte ‘makkelijke’, ‘eenvoudige’ poëzie. Die wordt in het hier volgende citaat in termen geduid die steeds weer met het woordveld lux geassocieerd kunnen worden. En anders dan dat in de klassiek-traditionele conceptie het geval is, is dit woordveld bij Pfeijffer negatief gekleurd:
poëzie is geen verstaanbaar verslag in eenvoud ingediend geen
doorlichting van ontbonden factoren die scherp en zinnig belicht
helderheid put want het klontert en het schift en
niets in jouw hoofd is helder ontleed
wie klaarheid zegt is klaar met zeggen
Ook tijdens de klassieke oudheid werd er niet onder alle omstandigheden negatief geoordeeld over de obscuritas. Zo kon het omwille van het fatsoen (decorum) wenselijk zijn, dat men zich van versluierende formuleringen bediende, bijvoorbeeld wanneer sexuele praktijken het onderwerp van gesprek waren. En daarnaast onderkende men een beperkt aantal bijzondere tekstsoorten die als vanzelfsprekend door duisterheid gekenmerkt werden. Het gaat daarbij in het bijzonder om het orakel en het raadsel. Manfred Fuhrmann heeft laten zien, hoe deze twee tekstgenres exemplarisch staan voor twee basistypen van obscuritas. (Fuhrmann 1966: 50) Het orakel, de geheimzinnig godsspraak die - wanneer überhaupt - zijn betekenis pas na enige tijd prijs geeft, vertegenwoordigt in zijn ogen een ‘pathetisch-ernste Dunkelheit’; het raadsel, dat vooral op scherpzinnigheid en woordspel berust, representeert een ‘artistisch-spielerische Dunkelheit’.
Deze vormen van duisterheid corresponderen met twee verschillende invullingen van het dichterschap. In het verlengde van de ‘pathetisch-ernste’ variant kan men de poeta-vates zien, de dichter-ziener, die als van goddelijke zijde geïnspireerd in zijn werk aan hogere, onbegrepen waarheden raakt. In zijn geval heet een noodzakelijke voorwaarde voor het welslagen van het scheppingsproces een geestesgesteldheid te zijn, die met begrippen als verrukking, roes en extase wordt aangeduid. De dichter die in de klassieke oudheid als het prototype van de poeta-vates gold, is Pindarus, wiens naam in het voorgaande - óók in samenhang met Pfeijffer - reeds gevallen is. (Walde 2003: 360) De ‘artistisch-spielerische’ obscuritas kan in verband
| |
| |
gebracht worden met het dichtertype van de poeta doctus, de geleerde dichter, die op grond van een indrukwekkende eruditie en een ongeëvenaarde taalvaardigheid poëzie componeert die vooral ook intellectueel spel te bieden heeft. Voor wat betreft de Griekse literatuur wordt in dit verband meestal op de Hellenistische dichtkunst gewezen, waarbij in het bijzonder te denken valt aan Callimachus en Lycophron. (Walde 2003: 361) Laatstgenoemde is de auteur van een buitengewoon gekunstelde, vrijwel ondoorgrondelijke monoloog, getiteld Alexandra, die onder meer berucht is vanwege honderden hapax eiremena, woorden die in de literaire overlevering van de klassieke oudheid slechts eenmaal geattesteerd zijn.
| |
De duisterheid van de dichter-ziener
Het valt niet zwaar in het beschouwende en scheppende werk van Pfeijffer verwijzingen naar de ‘pathetisch-ernste’ duisterheid en het type van de poeta-vates te vinden. Zo poneert hij in ‘De mythe van de verstaanbaarheid’, dat goede dichters ‘als een profeet orakels balken in de taal van engelen.’ (Pfeijffer 2000: 85) Wanneer er sprake is van een dergelijk, mede door bovennatuurlijk ingrijpen gestuurd spreken, blijft een verwijzing naar de obscuritas van het gesprokene meestal niet uit. Illustratief is in dit verband de tekst achterop het omslag van Het glimpen van de welkwiek:
En de hemel opende zich gelijk een gespleten hoef en tot ver in de gewesten zag men tuimelend een gestalte die door de wolksplit neerviel vanuit de hemelen op het land van mensen. En de gestalte was vleugelflensling, want zijn wieken welkten en hij verruilde habitat maar zijn uitzicht niet. En hij was ziener die zag wat kruipt in mensen en hoe zij minnen en sterven. En hij was de intendant die verduistert en spel schouwt en hij had het oprecht als een slang op gespleten poten met dubbel kruipende tong goed voor met mensen. Hun bloed werd hem tot bloed en hij minde gelijk zij en werd gelijk zij baarlijk en onontbeerlijk. Dus ontmantelde hij zich en gaf zich bloot en begon balkend in de taal der engelen te spreken.
In deze gedragen zinnen wordt de welkwiek (vergelijk de titel van Pfeijffers bundel), de ‘vleugelflensling’, geïntroduceerd. Het blijkt te gaan om een dichter-figura die op verschillende plaatsen in de bundel opduikt. De welkwiek is een gevallen engel die het contact met het hogere evenwel niet verloren heeft (‘hij verruilde habitat maar zijn uitzicht niet’), zodat hij als ‘ziener’ het vermogen heeft behouden ‘balkend in de taal der engelen te spreken’. Op de mensen maakt hetgeen deze poeta-vates zegt een weinig heldere indruk, want, zo heet het, de welkwiek ‘verduistert’ en spreekt ‘met dubbel kruipende tong’.
Een sleutelpassage in het programmatische gedicht ‘Vuurvogel’, dat al eerder aan bod kwam, varieert op deze bewoordingen en werpt aanvullend licht op
| |
| |
hetgeen Pfeijffer in het zojuist aangehaalde citaat onder woorden brengt. Op de betreffende plaats in het gedicht wordt betoogd, dat goede poëzie ‘taalt’ naar ‘haar schutspatroon’. Dit talen is een mooi voorbeeld van de meerduidigheid die karakteristiek is voor Pfeijffer, want ‘talen’ betekent hier niet alleen ‘verlangen naar’, maar in principe ook ‘klinken naar’. De ‘schutspatroon’ van de dichtkunst is hier denkelijk niet Lucebert, zoals door Hans Groenewegen is voorgesteld (Groenewegen 2002: 149), maar veeleer de dichtergod Apollo:
poëzie taalt naar hem haar schutspatroon
die duister tegenspreekt wat is en licht ontkent
omdat hij het oprecht als een slang op gespleten poten
met dubbel kruipende tong goed voorheeft met mensen
en hen vervoert met zoet verboden vruchten
en kennis van naakt staan
zij spreekt doorrookt op drie poten met de adem van zwavel
als een vrouw uit de navel met de stem van de zon
zingend onbegrip in de waarheid van mensen
In deze verzen wordt de lezer in de tijd mee terug genomen naar het antieke Delphi, waar zich het beroemde orakel van de zonnegod Apollo (vergelijk ‘de stem van de zon’), bevond. Het speelde een belangrijke rol in het religieuze leven van het klassieke Griekenland en alleen al om die reden beschouwde men de stad destijds als het middelpunt van de wereld. Daaraan refereert Pfeijffer op ondubbelzinnige wijze met het begrip ‘navel’, een letterlijke vertaling van het Griekse omphalos, dat in klassieke teksten steeds weer gebezigd wordt met betrekking tot het orakel van Delphi.
En het bovenstaande fragment bevat meer elementen die in verband gebracht kunnen worden met verhalen die overgeleverd zijn over de Apollocultus in de Noord-Griekse stad. (De Waele 1976) Zo wordt bericht, dat de zonnegod zich tot de mensen gewend zou hebben via een priesteres, de zogenaamde pythia. Zij werd zittend op een driepoot (‘drie poten’) geplaatst boven een aardspleet waaruit giftige dampen opstegen (‘doorrookt’, ‘de adem van zwavel’), zodat zij als in trance het contact met de haar omringende werkelijkheid verloor. Wanneer zij dan het woord nam, ging men ervan uit, dat zij de stem van Apollo vertolkte. De pythia dankte haar naam aan een aan de aardgodin Gaia gewijd monsterdier, dat het midden hield tussen een gevleugelde draak en een slang (vandaar ook ons woord ‘python’, de wurgslang). Pfeijffer voert de lezer dit beest met de formulering ‘slang op gespleten poten / met dubbel kruipende tong’ voor ogen. Het Apolloheiligdom te Delphi genoot tijdens de klassieke oudheid niet alleen bekendheid vanwege orakelspreuken die het leven van de betroffenen (bijvoorbeeld Oedipus, Gyges en Croesus) over het algemeen ingrijpend veranderden, maar ook vanwege de zogenaamde
| |
| |
‘apollonische wijsheidswoorden’ die in de wanden van de tempel gegraveerd stonden. Beroemd was onder andere de oproep tot zelfbezinning in de formulering gnôthi seauthón (ken uzelve), waarmee Pfeijffers ‘kennis van naakt staan’ geassocieerd zou kunnen worden. Zijn ‘zoet verboden vruchten’ zouden in dit verband kunnen zinspelen op zo'n andere bekende uitspraak in de tempelmuur, te weten medèn ágan (niets te veel).
Na deze korte mythologische uitweiding is het voor het verdere betoog over de poeta-vates en de ‘pathetisch-ernste’ obscuritas belangrijk te wijzen op nog twee wezenlijke aspecten van Pfeijffers Delphi-passus. In de eerste plaats moet benadrukt worden, dat de pythia een middelares is, zoals ook de dichter-ziener heet te bemiddelen tussen het hogere en de mens. Dit proces van bemiddeling wordt in het gedicht ‘Vuurvogel’ in positieve termen geduid, omdat de ‘schutspatroon’ - dus: Apollo - het ‘goed voorheeft met mensen’. Maar door de tussenkomst van de pythia wordt het contact tussen god en mensen wél bemoeilijkt, want een zekere obscuritas kleeft onvermijdelijk aan haar woorden, niet in de laatste plaats, omdat ze worden ingegeven door een godheid ‘die duister tegenspreekt wat is en licht ontkent’. Zo ook is het in de woorden van Pfeijffer kennelijk met de poëzie van de poeta-vates gesteld, die op zeker moment in ‘Vuurvogel’ als een ‘zuiver ziedende dichter’ (Pfeijffer 2001: 27) wordt gekwalificeerd. Vooropgesteld, dat hij inderdaad en in voldoende mate door het hogere geïnspireerd wordt (dus: ‘ziedend’ is), spreekt deze - en voor de laatste keer moge teruggegrepen worden op Pfeijffers Delphi-passus - ‘zingend onbegrip in de waarheid van mensen.’
Het is tijd voor een pas op de plaats. Uit het voorgaande is gebleken, dat het op basis van de expliciete versinterne en versexterne poëtica van Pfeijffer goed mogelijk is diens denkbeelden over ‘moeilijke’, ‘complexe’ en ‘ontoegankelijke’ poëzie in verband te brengen met de klassieke leer van de obscuritas, meer in het bijzonder nog met de ‘pathetisch-ernste’ variant van duisterheid en de daarmee nauw samenhangende voorstelling van de poeta-vates. Voordat de aandacht zal uitgaan naar de stilistica van de obscuritas, is het zinvol nog een moment langer stil te staan bij de opmerkelijke dichter-figura van de welkwiek. Deze is het object van een intrigerend spel dat Pfeijffer met het motief van de dichter-ziener speelt. De welkwiek wordt namelijk niet alleen getypeerd in zijn vermogen hogere waarheden te verbreiden, maar opvallend genoeg - en het is in dit verband uiteraard betekenisvol, dat hij een gevallen engel is - ook in een zekere nabijheid tot de duivel.
Met name in het gedicht ‘Rede tot de burgers van de stad’ zijn de aanwijzingen voor de goede verstaander legio. De welkwiek introduceert zichzelf bijvoorbeeld met een bijbelse formulering als ‘de prins van de buitenste duisternis’ (vergelijk Matheus 8:12), die ‘heerst in gehenna [= de hel]’. Verder laat hij zich noemen de ‘drekgod die roert in de poel [bijbels: hel]’, de ‘zielsmikkelaar’ en de ‘te droes [= duivel] gevallen engel’. (Zie steeds Pfeijffer 2001: 13) Deze epitheta laten weinig te raden over, zoals ook twee intertekstuele verwijzingen in dit verband boekdelen spreken. Zo wezen verschillende recensenten er reeds op dat het vers ‘maar wat u
| |
| |
puzzelt is de natuur van mijn spel’ (Pfeijffer 2001: 13) letterlijk ontleend is aan de song ‘Sympathy for the devil’ van de Rolling Stones: ‘But what's puzzling you is the nature of my game.’ En dan zijn er nog de volgende verzen:
wat anders zoek ik te beginnen ik wonderlijke
zoon van chaos? alwetend ben ik niet
Deze woorden verwijzen naar een - door Pfeijffer tijdens publieksoptredens soms ook benoemde - intertekst die tot een heel wat hoger cultureel register behoort dan het lied van de Rolling Stones, namelijk Goethes Faust. Zonder al te veel moeite herkent men de beroemde woorden van Mephistopheles: ‘Allwissend bin ich nicht; doch viel ist mir bewußt.’ (Goethe 1992: 66 = Faust v. 1582) Opnieuw wordt de welkwiek als de dichter-figura van de obscuritas dus geassocieerd met de duivel, die in de christelijke overlevering natuurlijk niet voor niets als de heer van de ‘duisternis’ bekend is. Een en ander laat op niet mis te verstane wijze zien, dat voorzichtigheid geboden is met Pfeijffers voorstelling van de poeta-vates, de onbegrepen dichter-ziener...
| |
De stilistica van de obscuritas
Speciaal ook de Latijnse rhetoricus Quintilianus heeft zich beziggehouden met de talige middelen die een tekst al dan niet bedoeld kunnen verduisteren. Hij staat uiterst gereserveerd tegenover de obscuritas, omdat die een directe belemmering vormt voor het doel dat de klassieke rhetorica beoogt te dienen, te weten de overtuiging (persuasio) van een gehoor. Quintilianus maakt een onderscheid tussen duisterheid op het niveau van afzonderlijke woorden (in verbis singulis) en die op het niveau van grotere eenheden, zoals zinsdelen, zinnen en stukken tekst (in verbis coniunctis). (Lausberg 1960: §1067-1070; Quintilianus 1920-1922: III, 195-211 = De institutione oratoria VII.ii) Voor zover het om losse woorden gaat, toont Quintilianus zich omwille van de perspicuitas geen voorstander van overdrachtelijk taalgebruik. De dingen kunnen wat hem betreft het best bij hun naam genoemd worden, wat in rhetorisch jargon betekent, dat men zich idealiter bedient van de verba propria, de eigenlijke woorden. Metaforen en synecdochen, de bekendste voorbeelden van verba impropria, hoeft de redenaar / literator niet principieel uit de weg te gaan, maar hij moet zich realiseren, dat ze het begrip van een tekst in de weg kunnen staan. In het geval van archaïsche woorden (verba ab usu remota), dialektvormen (verba regionibus quibusdam magis familiaria) en vaktermen (verba artium propria) is duisterheid naar de overtuiging van Quintilianus voorgeprogrammeerd. Verder waarschuwt hij expliciet voor homoniemen, omdat ook zij door hun meerduidig- | |
| |
heid een bedreiging kunnen vormen voor de verstaanbaarheid en dus de overtuigingskracht van een tekst.
In de ogen van de Latijnse rhetoricus is het derhalve zaak, dat een redenaar / literator afzonderlijke woorden zorgvuldig kiest, maar nog zorgvuldiger zou hij te werk moeten gaan op zins- en tekstniveau. De obscuritas die voortvloeit uit een ongelukkige woordkeuze, kan men in zijn optiek nog betrekkelijk eenvoudig ondervangen, maar wanneer hele zinnen of zelfs complete stukken tekst voor de gemiddelde luisteraar / lezer ontoegankelijk zijn, dan is er in feite geen redden meer aan. Een dergelijke duisterheid in verbis coniunctis wordt volgens Quintilianus in de eerste plaats veroorzaakt door bepaalde syntactische verschijnselen, die een redenaar / literator betrekkelijk eenvoudig uit de weg zou kunnen gaan. Hij denkt hier bijvoorbeeld aan een onnodig gecompliceerde zinsbouw, aan parenthesen die door hun omvang de structuur van een zin verstoren als ook aan de figuur van de anakoloet, het in principe ongrammaticale fenomeen dat twee verschillende syntactische constructies in elkaar vervloeien. Daarnaast bespreekt Quintilianus enkele stilistische procédé's die het tekstbegrip op een niveau dat het niveau van afzonderlijke woorden overstijgt, kunnen bemoeilijken. Zo verwerpt hij omslachtige parafrasen, waarschuwt voor een pregnante beknoptheid (brevitas) die tot een (te) gepointeerde stijl vol raadselachtige formuleringen zou kunnen leiden en bepleit hij terughoudendheid op het gebied van de beeldspraak. Het dient speciaal ook vermeden te worden, dat de metaforiek gaat woekeren, want dan wordt een tekst door een vloed van beelden en schier onbegrensde woordvelden danig gecompliceerd.
Het is in het perspectief van Quintilianus' inzichten interessant nog eens terug te grijpen op de argumentatie waarmee Pfeijffer zich in ‘De mythe van de verstaanbaarheid’ tegen de in zijn ogen ‘makkelijke’ poëzie van de dichter-performers keert. Hij werpt hen voor de voeten ‘gewone-mensentaal’ (Pfeijffer 2000: 74) te hanteren en oordeelt, dat ze onvoldoende gebruik maken van de rijke mogelijkheden van de taal. Bij hen vindt men bijvoorbeeld geen ‘gewaagde metaforen’ en evenmin ‘ongebruikelijke woorden’ (Pfeijffer 2000: 76), zodat er - zo kan met Quintilianus in het achterhoofd aangevuld worden - geen sprake kan zijn van een duisterheid die haar oorsprong vindt in verbis singulis. En, zo stelt Pfeijffer verder, bij podiumdichters zoekt men eveneens tevergeefs naar ‘vernieuwende woordcombinaties’ en een ‘verontrustende syntaxis’ (ibidem), waaraan toegevoegd zou kunnen worden, dat men - en opnieuw spreekt Quintilianus op de achtergrond mee - niet met een duisterheid in verbis coniunctis hoeft te rekenen. Dat Pfeijffer, de voorvechter van ‘moeilijke’, ‘complexe en ‘ontoegankelijke’ dichtkunst, de stijlmiddelen van de duisterheid, zoals die zojuist in zijn eigen bewoordingen en in die van klassieke rhetorica beschreven werden, in zijn werk nu juist wél toepast, kan een analyse van een van zijn gedichten verduidelijken.
Daartoe wordt op deze plaats het gedicht ‘Heptabipode’ onder de loep genomen, waarvan de titel (‘veertienvoeter’, ontleend aan het Grieks) meteen al laat
| |
| |
Afbeelding 1: Fossiel van de Hallucigenia. Bron: Morris 1998: 54
zien, hoezeer vreemde, weinig gangbare woorden bij Pfeijffer de voorkeur genieten. In de verantwoording achterin de bundel leest men, dat het gedicht ontstaan is naar aanleiding van een kunstwerk van Marcel Wanders dat is geïnspireerd door een uitgestorven wormpje, de hallucigenia. (Pfeijffer 2001: 107) Deze informatie is essentieel om vat te krijgen op Pfeijffers gedicht en er is nog wel meer wat men zou moeten weten over dit mysterieuze diertje, dat ongeveer drie centimeter lang was en tijdens de geologische periode van het Cambrium op de bodem van de zee leefde. (Morris 1998: 53-56) Van de hallucigenia is slechts een dertigtal, meestal involledige fossielen bewaard gebleven, zodat de paleontologen de grootste moeite gehad hebben het zeewormpje te reconstrueren. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het feit, dat men tot op heden niet weet, of het diertje een kop met een mond, een neus en ogen gehad heeft. (Zie afbeelding 1) Er bestaan in principe twee theorieën. De eerste zegt, dat de hallucigenia zich op veertien lange, staak-achtige stelten voortbewogen zou hebben; op zijn rug bevonden zich zeven kleine mondjes aan slurfjes, met behulp waarvan dit zeewormpje voedsel tot zich genomen zou hebben. (Zie afbeelding 2 a) Volgens de tweede theorie had het diertje, zoals een stekelvarken, veertien scherpe uitsteeksels op zijn rug om zich tegen aanvallers te verdedigen; en het zou gelopen hebben met (eveneens) veertien korte beentjes met een soort zuignapvoetjes. (Zie afbeelding 2 b) Gewapend met deze kennis wordt de navolgende, aanvankelijk nogal raadselachtige passage in grote lijnen begrijpelijk:
| |
| |
Afbeelding 2: Twee reconstructies van de Hallucigenia. Bron: Morris 1998: 55
want niet is het wandelen gestrand ben ik een uitgestorven weekdier
op veertien weinig plausibel gereconstrueerde schijnvoeten
raggelings wringelend wonkel ik schichtig kopschuw scharrelend
vergeten in het pleistoceen en het is koud zonder heptabipodinnetje
geen plaatsbewijs voor de ark ik ben deficiënt ontworpen
fout getekend fremdkörper met een hybride denominatie
in naam wortelpotig monster ik ontworteld de kiezeltijd
met mijn zeven dorsale stomatophthalmiën of ik adem snak
en ik kan kop noch staart aan mij ontdekken
‘Heptabipode’ vormt samen met vier andere gedichten de reeks ‘Niets serafijns geen trieste Isolde’, waarin de ik-figuur beschrijft, hoe het hem vergaat, sinds er een einde is gekomen aan de liefdesverhouding met een vrouw, die na hun scheiding kennelijk geen traan om hem gelaten heeft. Aan haar valt in ieder geval ‘niets serafijns’ meer te ontdekken en zeker ook is zij geen ‘trieste Isolde’. Want in tegenstelling tot haar naamgenote, die van verdriet stierf toen zij haar minnaar Tristan, wiens naam meeklinkt in het adjectief ‘trieste’, uit haar leven weggerukt zag, wijst niets erop, dat deze vrouw door de gestrande relatie op het punt staat van verdriet weg te kwijnen. Het gedicht ‘Heptabipode’ wordt gedragen door een bij
| |
| |
uitstek - om Pfeijffers eigen woorden te gebruiken - ‘gewaagde metafoor’. Deze metafoor verschaft de tekst ontegenzeglijk obscuritas en verlangt van de lezer en goede verstaander het nodige aan voorkennis en leesinspanning. De ik-figuur, de afgedankte minnaar, blijkt zich namelijk te identificeren met de hallucigenia. Dit intrigerende alter ego drukt op onverbiddelijke wijze uit, dat hij voor de vrouw van zijn hart ‘gestorven’ is, zelfs dood is in een mate, zoals dat alleen met betrekking tot een fossiel wezen beweerd kan worden.
Zo ontpopt zich de treurende minnaar bij Pfeijffer tot een - met een ander verbum improprium - ‘uitgestorven weekdier’. En in de zojuist geciteerde passage kunnen meer voorbeelden gegeven worden van duisterheid die haar oorsprong vindt in verbis singulis. Men treft bijvoorbeeld geologisch jargon aan (pleistoceen, kiezeltijd), vaktermini op het gebied van de paleontologie en de anatomie (weekdier, schijnvoeten, deficiënt, hybride denominatie, wortelpotig, dorsale stomatophthalmiën) en woorden die aan vreemde talen ontleend zijn (heptabidpodinnetje, fremdkörper). Verder stuit de lezer op archaïsche begrippen en/of neologismen die geheel in de lijn van het werk van Lucebert vooral ook bijzondere klankeffecten sorteren: raggelings, wringelend, wonkel en scharrelend. Ten slotte komt in de hier beschreven contekst het bijbelse woord ‘ark’ hoogst onverwacht, al moet gezegd, dat de inhoudelijke dimensie die erdoor wordt aangedragen, een fraaie is. Het gevoel van afgewezen-zijn komt op pijnlijke wijze tot uitdrukking in het feit, dat de hallucigenia ook al door Noach (‘geen plaatsbewijs’) de deur gewezen werd. De reden daarvoor ligt overigens voor de hand: het diertje was reeds uitgestorven! In de traditionele uitlegging van de bijbel immers moet de ark ergens rond 4000 voor Christus van wal gestoken zijn, op een moment dus dat het geologische tijdvak waarin de hallucigenia leefde, reeds honderden miljoenen van jaren voorbij was.
Het onderhavige tekstfragment wordt tevens door een zekere duisterheid gekenmerkt die niet op louter het niveau van woorden ligt, maar die zijn oorsprong vindt in verbis coniunctis. Zo moet vastgesteld worden, dat de precieze zinsstructuur zich niet snel prijs geeft, wat zeker ook te maken heeft met het ontbreken van hoofdletters en leestekens. Daardoor ook is er de nodige speelruimte voor de figuur van de apokoinou, die als zodanig typerend is voor het werk van Pfeijffer en erin bestaat, dat bepaalde woorden en/of zinsdelen in twee opeenvolgende syntactische constructies kunnen fungeren. Men kan bijvoorbeeld lezen ‘want niet is het wandelen gestrand’, maar ook ‘gestrand ben ik een uitgestorven weekdier’; een vergelijkbare meerduidigheid treedt aan het licht in het geval van ‘in naam wortelpotig monster’ en ‘monster ik ontworteld de kiezeltijd.’
Een voortwoekerende metaforiek en woordvelden die de tekst tot op zekere hoogte verduisteren, omdat ze - zo zou Quintilianus betogen - de nadruk al te zeer op zich vestigen, hebben in ‘Heptabipode’ niet alleen te maken met de voorstelling van de fossiele hallucigenia, maar ook met beelden die met ‘water’ (bijvoorbeeld ‘gestrand’, ‘ark’) samenhangen. Deze waterbedden vloeien voort uit Pfeijffers voorstelling, dat de uitgestorven veertienvoeter uit het water zou zijn opgevist, een voor- | |
| |
stelling die vervolgens op de ik-figuur en minnaar wordt geprojecteerd. Dat leidt op vele plaatsen in het gedicht tot een geprononceerde water- en vissenmetaforiek. Het duidelijkst treedt dat misschien wel op de voorgrond in een passage waarin de ik-figuur de lezer deelgenoot maakt van de tegenstrijdige gevoelens, waaraan hij zich door de afwijzing van zijn geliefde onderworpen ziet. Hij beschrijft, hoe hij achtereenvolgens vervuld is van zelfverwijt, dan weer woede voelt jegens de vrouw die hem de wacht heeft aangezegd om vervolgens te getuigen van een nauwelijks te beheersen verlangen naar haar:
aldus afverkoren verbaster ik in oermondig visserslatijn
mijn quotum weekvinnige zelfverwijting
met giftige woestbaars galbittervoorn gramgrondel
snakschar hunkerzeelt en smachtbarbeel
verstrik mijzelf in jou vang heilloos bot en val
Het taalgebruik van de ik-figuur alias hallucigenia wordt met het oog op zijn fossiele hoedanigheid op verklaarbare wijze met het neologisme ‘oermondig’ gekwalificeerd. Verder is er geen sprake meer van spreken, maar van ‘verbasteren’ - en zó zou het virtuoze en klankenrijke spel inderdaad genoemd kunnen worden, dat Pfeijffer speelt met respectievelijk de namen van vissen en begrippen die naar emoties verwijzen. De wijting ontpopt zich zodoende tot de ‘zelfverwijting’; de baars, de voorn en de grondel worden met woede geassocieerd en evolueren tot ‘woestbaars’, ‘galbittervoorn’ en ‘gramgondel’; en de schar, de zeelt en de barbeel personifiëren als ‘snakschar’, ‘hunkerzeelt’ en ‘smachtbarbeel’ plotseling het verlangen. Gezien de ‘koele’ aard van vissen en het ‘vurige’ karakter van de emoties is deze beeldspraak hoogst verrassend en in de terminologie van de klassieke poëtica is hier waarlijk sprake van obscuritas: een in de grond van zaak eenduidige mededeling (‘ik ben boos op mezelf, boos op haar en wil haar terug’) wordt uitgedrukt in een reeks gezochte, maar samenhangende metaforen, waarvan het resultaat is een even lange reeks neologismen.
| |
De magie van de taal - poëzie als cryptogram
De uiteenzettingen met betrekking tot ‘Heptabipode’ onderstrepen, dat het in feite niet juist is de obscuritas als het absolute tegendeel van de perspicuitas op te voeren. (Walde 2003: 358) Op de keper beschouwd is er geen sprake van een principiële afwezigheid van helderheid, maar van een helderheid die door al dan niet bewust toegepaste stijlmiddelen verhuld is. Ook duistere teksten kunnen met andere woorden in helderheid stralen, vooropgezet evenwel, dat de lezer zich inspant om de ‘verborgen’ betekenis van een tekst op te sporen. In de literair-theoretische
| |
| |
contekst van de klassieke oudheid spreekt het vanzelf een literaire tekst te zien als een medium dat op communicatie gericht is, conform het invloedrijke model in de Poetica van Aristoteles, die de relatie auteur-tekst-lezer beziet in het licht van de kennis en/of inzichten die de dichter-producent op de lezer-consument beoogt over te dragen. Pfeijffer duidt het functioneren van literatuur eveneens in termen van communicatie. In ‘De mythe van de verstaanbaarheid’ spreekt hij enkele malen over de ‘mededeling’ die in poëzie besloten zou liggen en zelfs is er een enkele keer sprake van de ‘boodschap’. (Pfeijffer 2000: 77; 81) Toch is het niet erg waarschijnlijk, dat de dichter veel waardering zal hebben voor de voorgaande analyse van ‘Heptabipode’, zelfs wanneer die het gedicht terecht zou zien als een coherente klacht over een verloren liefde: ‘Het is onverdraaglijk, dat zij niet meer aan mijn zijde staat’. Op grond van de portee van zijn essay is er alle reden te veronderstellen, dat Pfeijffer deze lezing als te eenzijdig, te eendimensionaal van de hand zou wijzen.
Er doet zich op dit punt een hoogst paradoxaal feit voor. In ‘De mythe van de verstaanbaarheid’ geeft Pfeijffer een interpretatie van een van zijn eigen gedichten, namelijk ‘Het spel en de wolken’ uit de debuutbundel Van de vierkante man (1998). (Pfeijffer 1998: 36-37) Hij laat daarbij zien, hoe onder de weerbarstige, alles behalve direct toegankelijke taal een relatief simpele mededeling schuilgaat, zoals dat welbeschouwd ook ten aanzien van ‘Heptabipode’ betoogd werd. Nadat hij zijn eigen gedicht evenwel op deze wijze ontleed heeft, distantieert Pfeijffer zich van zijn analyse, omdat die reductionistisch zou zijn. Een gedicht is, zo betoogt hij, méér dan alleen een mededeling die achter de (duistere) taal schuilgaat:
Je moet je laten meevoeren door de magische logica van taal, klank en ritme langs een pandemonium van beelden en emoties. Je moet afleren je zorgen te maken over de oplossing van het cryptogram. Het gedicht ís taal, beeld en muziek; er is geen sprake van een betekenis die buiten het gedicht ligt en die er door de dichter op een sadistische manier in is verstopt. Gedichten lezen is een andere manier van denken. Je moet je analytische hoofd dat wil snappen hoe het zit afschroeven. (cursief J.K.; Pfeijffer 2000: 79)
Het is tegen deze achtergrond, dat Pfeijffer bedenkingen uit tegen een exclusief ‘analytisch begrip’ (Pfeijffer 2000: 79) van poëzie. Naar zijn overtuiging mag namelijk een gedicht niet als een cryptogram (zie het zo-even aangehaalde tekstfragment) opgevat worden dat zijn bestaansrecht zogezegd ontleent aan een enkele, verborgen statement. Pfeijffer pleit voor een ‘syntethisch begrip’ (Pfeijffer 2000: ibidem), dat zich niet in de eerste plaats bekommert om de lexikale betekenis van poëzie, maar zich concentreert op de magie van de taal (zie opnieuw het laatste tekstfragment). Dit betekent voor hem, dat niet zozeer de inhoud van een gedicht, maar veeleer de stijl, dus - zo Pfeijffer nog eens - klank, ritme, beelden en emoties op de voorgrond geplaatst zouden moeten worden.
| |
| |
Gaat men voorbij aan de vraag of Pfeijffers ‘analytisch begrip’ en het ‘synthetisch begrip’ inderdaad zozeer tegengesteld zijn als hier gesuggereerd wordt, dan moet men naar aanleiding van zijn eigen analyse van ‘Het spel en de wolken’ twee dingen opmerken. In de eerste plaats kan men zich afvragen, waarom de dichter zich gezien zijn opvattingen waagt aan een ‘analytische’ interpretatie van een van zijn eigen gedichten. Uit strategische overwegingen lijkt het in ieder geval weinig verstandig in een poëticale verhandeling, die vooral ook het persoonlijk dichterschap beoogt te legitimeren, te tonen, hoe werk van eigen hand weliswaar geïnterpreteerd zou kunnen, maar naar de overtuiging van de dichter zelf niet zou moeten worden. In de tweede plaats valt op, dat Pfeijffer met zijn ideeën over het gedicht als cryptogram versus de magie van de taal een kernprobleem met betrekking tot obscuritas raakt, dat in de klassieke oudheid reeds tot heftige debatten geleid heeft. In feite ziet men in deze beide polen twee tegengestelde tradities weerspiegeld die met betrekking tot literaire duisterheid onderkend kunnen worden. In een eerder bestek werden ze reeds benoemd als respectievelijk de ‘artistisch-spielerische’ en ‘pathetisch-ernste’ obscuritas.
De eerste van deze twee varianten is in het verleden niet zelden afgedaan als een betrekkelijk gratuite, intellectualistisch spel voor ingewijden. Op grond van de hoge moeilijkheidgraad, die zijn oorsprong vindt in de virtuositeit van de maker ervan, is er sprake van elitaire, gekunstelde literatuur, die niet zozeer het hart aanspreekt, maar veeleer het hoofd. (Fuhrmann 1966: 53-54; Walde 2003: 361) Pfeijffers kwalificatie cryptogram is in dit verband nog niet zo slecht gekozen. Het ligt in feite voor de hand, dat deze dichter, wiens werk met de ‘pathetisch-ernste’ richting in verband gebracht kan worden, zich verzet tegen de gedachte, dat zijn poëzie als een kruiswoordraadsel functioneert en alleen op een kleine ‘incrowd’ gericht zou zijn. Zíjn obscuritas heeft, betoogt Pfeijffer dan ook in ‘De mythe van de verstaanbaarheid’, een heel andere reden. Hij wil iets van de gecompliceerde realiteit in de duisterheid van zijn taal vangen en zijn zelfverdediging geeft op dit punt blijk van een onmiskenbaar mimetische visie op literatuur:
Het is niet zo dat moeilijke dichters moeilijk doen omdat ze dat wel interessant vinden, omdat ze denken dat het zo hoort of omdat ze de lezer willen kwellen. Complexe gedichten worden geschreven omdat de werkelijkheid complex is. [...] Mensen denken honderd hele en halve gedachten, gevoelens, angsten, grappen, verwonderingen en herinneringen tegelijk. Ik wil die complexiteit niet reduceren door er één enkel aspect uit te lichten en afzonderlijk te behandelen. Ik wil een opname maken van de totale symfonie van verwarring in je hoofd. (Pfeijffer 2000: 81-82)
Zo bezien staat duisterheid in dienst van de mimesis, want door de magie van de taal (Pfeijffer: klank, ritme, beelden en emoties) klinkt er in poëzie iets door van de complexiteit van de werkelijkheid en de manier waarop wij mensen die ondergaan (‘de totale symfonie van verwarring’).
| |
| |
| |
Poëzie is gevaarlijk of zij is geen poëzie
Na het voorgaande is het niet meer moeilijk Pfeijffers ideeën over de door hem gefavoriseerde ‘moeilijke’, ‘complexe’ en ‘ontoegankelijke’ dichtkunst in verband te brengen met de twee theoretici die zich in de klassiek oudheid als de grootste voorstanders van een ‘pathetisch-ernste’ obscuritas hebben doen kennen, te weten Demetrius en (pseudo)Longinus. Van deze twee figureert overigens laatstgenoemde kort in ‘De mythe van de verstaanbaarheid’, maar aan diens diepgravende en tot in détail uitgewerkte denkbeelden over duisterheid gaat Pfeijffer voorbij. De poëticale nabijheid van laatstgenoemde enerzijds en anderzijds Demetrius en Longinus kan toegelicht worden aan de hand van een apodiktische regel uit het gedicht ‘Vuurvogel’: ‘Poëzie is gevaarlijk of zij is geen poëzie.’ (Pfeijffer 2001: 30). In de poëtica van Pfeijffer is ‘gevaarlijk’ een sleutelbegrip waarop de dichter graag een beroep doet. Zo liet hij in 2000 in een interview met het Algemeen Dagblad optekenen:
Poëzie wordt pas spannend als je de taal zelf onderwerpt aan het experiment, als je de taal zelf plooit, afbreekt en op een nieuwe manier herbouwt [...] Dit gaat ten koste van de verstaanbaarheid, maar dat is alleen maar een voordeel. [...] Gewone spreektaal is er al genoeg. [...] Goed schrijven is gevaarlijk. (Schenke 2000)
Deze woorden, waarin enkele formuleringen herinneren aan formuleringen die in het voorgaande de revue reeds passeerden, onderstrepen, dat ‘gevaarlijk’ schrijven voor Pfeijffer in het bijzonder ook een kwestie is van stijl (‘de taal plooien’) en geassocieerd kan worden met duisterheid (‘gevaarlijk’ schrijven immers ‘gaat ten koste van de verstaanbaarheid’). Pfeijffers concept van ‘gevaarlijke’ literatuur kan in de eerste plaats bezien worden onder de invalshoek van de Produktionsästhetik, die de ontstaansvoorwaarden van literatuur beschrijft. Het schrijven van poëzie is in de ogen van Pfeijffer een ‘gevaarlijke’ onderneming, omdat een dichter risico's moet aangaan, wanneer hij ‘gewone spreektaal’ wil vermijden. De consequentie daarvan is, dat hij altijd rekening moet houden met de mogelijkheid, dat hij verkeerde uitdrukkingen en formuleringen kiest, want ‘wie in zijn stijl en woordkeuze de platgetreden paden mijdt, loopt de kans in een afgrond te storten.’ (Pfeijffer 2000: 85) Moed is dus gevraagd en getuige de voorstelling van zaken in ‘Vuurvogel’ ervaart de dichter het proces van het schrijven daardoor niet zelden als een angstige aangelegenheid die hem als een kind met twijfel kan vervullen: ‘poëzie is vrezen met groten vreze in een slapeloos kinderbedje / omdat je niet weet of je vergramd hebt.’ (Pfeijffer 2001: 29)
In de tweede plaats kan Pfeijffers ‘gevaarlijke’ literatuur geduid worden in het perspectief van de Wirkungsästhetik, die de (al dan niet geïntendeerde) uitwerking van literatuur op een lezerspubliek problematiseert. In Pfeijffers ogen laat waarlijk ‘gevaarlijke’ poëzie een lezer niet onberoerd, want door haar toonzetting maakt
| |
| |
zij een letterlijk overweldigende indruk. In dat opzicht kan de dichtkunst vergeleken worden met imposante natuurverschijnselen, zoals een uitbarstende vulkaan of de watermassa's van een brede rivier, die op een beschouwer nimmer zonder effect blijven. Een ‘gevaarlijk’ gedicht kan iemand, zo heet het in ‘De mythe van de verstaanbaarheid’ tegen deze achtergrond, ‘als een bliksemflits’ (Pfeijffer 2000: 84) treffen. Aan deze overweldigende, electrificerende uitwerking wordt mogelijk gerefereerd in een cryptische passage in ‘De intendant’, het slotgedicht van Het glimpen van de welkwiek. Men ontmoet opnieuw de dichter-figura die in de bundel enkele keren voor het voetlicht treedt en ook hier alluderen de formuleringen op eerdere, reeds geciteerde verzen en/of uitspraken:
zag het aan hoe ik conform ons kopcontract jou onder hoogspan
in contact gestoken heb met aardding en in mijn naam
het wonder van jouw pijn gedeponeerd heb en geschapen
wat is benoemd wat namen draagt ontkend en jou in schijn
bevestigd ik heb jouw helderheid verholpen het is tijd
voor inzage in de natuur van mijn spel dus
Pfeijffers voorstelling van het ‘gevaar’ dat niet alleen ten grondslag ligt aan, maar ook uitgaat van wat hij goede poëzie noemt, heeft een equivalent in enerzijds Demetrius' categorie van de deinotes (Latijn: vis, vehementia; Nederlands: het ontzagwekkende) en (pseudo-)Longinus' concept van het hýpsos (Latijn: sublimitas; Nederlands: het sublieme). (Kallendorf 1994; Rutherford 1994) Deze concepties - in ‘De mythe van de verstaanbaarheid’ wordt het laatste kort genoemd - zijn onderling nauw verwant en kunnen net als Pfeijffers notie van het ‘gevaar’ dat kenmerkend is voor goede literatuur, zowel onder het perspectief van de ontstaans- als de werkingspoëtica beschouwd worden. (Fuhrmann 1966: 66-67) Om de deinotes en het hýpsos te realiseren, is het namelijk noodzakelijk, dat een auteur het nodige in zijn mars heeft. Hij mag vooral niet terugschrikken voor het verraderlijke domein van het ‘verhevene’, waar niet langer het alledaagse geldt, maar uitsluitend grootsheid en staatsie tellen. Minder getalenteerde schrijvers vertillen zich al snel aan het gewicht van ‘verheven’ onderwerpen en schieten met name ook tekort in de stilistische presentatie. Is een auteur evenwel succesvol, dan zal zijn qualitate qua ‘ontzagwekkende’, ‘sublieme’ tekst een uitwerking hebben die overweldigend is op een wijze, zoals Pfeijffer dat in zijn essay beschrijft.
Het is lang niet altijd eenvoudig te benoemen, wat Demetrius en (pseudo-)Longinus precies met het ‘ontzagwekkende’ en het ‘sublieme’ op het oog gehad hebben. Eén ding is evenwel duidelijk: het gaat bij hen om categorieën die niet in de eerste plaats thematisch-inhoudelijk worden beschreven, maar om concepties die speciaal ook beschouwd worden in de context van de literaire stijl en het stilistische apparaat waarvan een auteur zich bedient of zou moeten bedienen.
| |
| |
(Kallendorf 1994: 1357; Rutherford 1994) Om de deinotes en het hýpsos in een tekst te verankeren, wijzen beiden op het belang van enerzijds de obscuritas en anderzijds op de noodzaak van pathos. (Rutherford 1994: 468-469; Kallendorf 1994: 1359-1360; Walde 2003: 360) Daaronder wordt in de klassieke rhetorica en literatuurtheorie over het algemeen verstaan een stilistisch overtuigende uitbeelding van menselijke emoties met als doel emoties in gang te zetten (movere) bij het (lezers)publiek. (Kraus 2003: 689) Het is veelzeggend, dat niet alleen bij Demetrius en (pseudo-)Longinus de obscuritas en het pathos hand in hand gaan, maar dat hetzelfde betoogd kan worden met betrekking tot de poëtica en de poëzie van Pfeijffer.
Wie ‘De mythe van de verstaanbaarheid’ leest kan vaststellen, dat poëzie als vanzelfsprekend geacht wordt een lezerspubliek emotioneel aan te spreken. Daarbij wordt steevast een verband gelegd met de ‘complexe’ en ‘ontoegankelijke’ taal die Pfeijffer voorstaat. Zo heet het op zeker moment, dat ‘de zogemaamd moeilijke poëzie erop uit is gedachten en gevoelens aan de lezer over te brengen door ze in hun onbewerkte, ruwe vorm in al hun complexiteit voelbaar te maken.’ (cursief J.K.; Pfeijffer 2000: 81) En even later leest men: ‘Wil je de lezer ontroeren, dan moet elke alinea, elke zin, elk woord dat je schrijft bijzonder zijn.’ (cursief J.K.; Pfeijffer 2000: 84) In deze uitspraken tekenen zich twee woordvelden af die onmiddellijk gerelateerd kunnen worden aan de door Demetrius en (pseudo-)Longinus in één adem genoemde concepties van enerzijds de obscuritas (Pfeijffer: moeilijke poëzie; elke alinea, elke zin, elk woord is bijzonder) en anderzijds het pathos (Pfeijffer: gevoelens, voelbaar maken, ontroeren).
Het is tegen deze achtergrond veelzeggend, dat de toonzetting op veel plaatsen in het Glimpen van de welkwiek onmiskenbaar emotioneel gekleurd is. Daarbij valt op, dat Pfeijffer eigenlijk nooit de weg kiest van de onderkoelde, ingetogen formulering. Gevoelens hebben bij hem een absoluut, superlatief karakter en ze worden in opgeschroefde bewoordingen uitgedrukt. Twee voorbeelden uit de reeks ‘Niets serafijns geen trieste Isolde’ kunnen dat illustreren. Zo heet het in het gedicht ‘De dag: een requiem’:
krom kruip ik krank van liefde door de krachtstroom
van jouw blik die zak zegt en mij in as legt en beëindigt
En ook het gedicht ‘Offertorium’ laat met onder meer de volgende liefdesverklaring zien, dat men bij Pfeijffer voor het understatement aan het verkeerde adres is:
ik heb geen barbi geen maan in een meer
geen lief mooi meisje geen opblaaspop ik heb jou
lief zoals alleen een echt mens liefgehad kan worden
| |
| |
Het is goed mogelijk Pfeijffers poëzie te beschrijven met behulp van het stilistisch instrumentarium dat de literatuurtheorie van de klassieke oudheid met het oog op het pathos ontwikkeld heeft. Allerlei pathetische stijlfiguren, de zogenaamde figurae patheticae, treft men in zijn werk aan. (Lausberg 1960: §808-851) In dit verband kunnen bijvoorbeeld de veelvuldige aansprekingen genoemd worden, de talrijke emotioneel geladen woordherhalingen, de hyperbolische uitdrukkingswijze als ook een onmiskenbare voorliefde voor antithetische constructies. Het is dan ook geen toeval, dat men deze stijlmiddelen alle in het laatste tekstfragment aantreft.
Het voert te ver het pathetisch-emotionele karakter van Het glimpen van de welkwiek op deze plaats tot in detail te analyseren. Eén procédé evenwel, dat in de klassieke theorievorming onlosmakelijk met het pathos verbonden is en waarvoor in speciaal ook Perí hýpsous van (pseudo)Longinus veel plaats wordt ingeruimd (Longinus 1980: 43-45 = Perí hýpsous xi-xii), verdient nadere aandacht, en wel omdat het van structurele betekenis is voor de poëzie van Pfeijffer. Het betreft de amplificatio, de verbreding van een mededeling door een opvallende stapeling van woorden en gedachten. Deze figuur vormt in feite een directe uitdrukking van heftige gevoelens, omdat in het geval van de emoties geldt: waar het hart van vol is, loopt de mond van over. In dit verband is het mogelijk nog eens op het laatste fragment terug te grijpen, want de anaforische opsomming (geen barbi, geen maan, geen meisje, geen opblaaspop) heeft een duidelijk amplificerend karakter. Ook het gedicht ‘Heptabipode’, dat in het voorgaande aan de orde kwam, heeft voor wat betreft de amplificatio het nodige aan illustratiemateriaal te bieden, men denke maar aan de dubbele drieslag van vissen die met woede, respectievelijk verlangen geassocieerd werden. Karakteristiek zijn ook de volgende regels:
want niet is het goed want jij hebt mij ontkozen
uitgevinkt mij ontliefd de afkeur gegeven
op mij je stem ingetrokken je oog op mij
Pfeijffer hanteert hier vijf neologismen, die als zodanig bijdragen aan de obscuritas van het gedicht: ontkiezen, uitvinken, ontlieven, de afkeur geven en een stem intrekken. Het gaat om antoniemen die sterk emotioneel geladen zijn, want er klinken woorden in door die in principe een positieve kleur hebben: kiezen, vinken (= vangen), lieven, de voorkeur geven [aan] en een stem uitbrengen [op]. Pfeijffer heeft ze in de mond van de bedrogen minnaar gelegd, wiens emotionele gesteldheid daardoor duidelijk aan het licht komt. Maar liefst vijf keer namelijk werpt hij haar in steeds wisselende woorden voor de voeten, dat ze hem in de steek gelaten heeft. Zo laten deze vier verzen, die hun structuur aan het procedé van de amplificatio ontlenen, op ondubbelzinnige wijze zien, hoe obscuritas en pathos bij
| |
| |
Pfeijffer in elkaars verlengde liggen, geheel in de lijn van hetgeen Demetrius en (pseudo)Longinus in hun geschriften betogen.
| |
Conclusie
‘Onbegrijpelijke poëzie is altijd beter dan makkelijke poëzie’ - dit standpunt krijgt scherpere contouren, wanneer men het beziet in het licht van de klassieke poëtica van de obscuritas. Op basis van enerzijds een analyse van Pfeijffers poëticale essay ‘De mythe van de verstaanbaarheid’ en anderzijds de interpretatie van een aantal programmatische gedichten uit Het glimpen van de welkwiek is gebleken, dat speciaal de in de Griekse oudheid vigerende variant van de ‘pathetisch-ernste’ duisterheid van betekenis is voor de Nederlandse dichter. Niet alleen heeft de dichter-figura van de welkwiek duidelijk trekken van de poeta-vates, ook kon vastgesteld worden, dat Pfeijffer stilistische procédé's toepast die tegen de achtergrond van de klassieke theorievorming als typische verduisteringstechnieken beschouwd mogen worden. Zijn pleidooi voor ‘gevaarlijke’ poëzie wint onmiskenbaar aan reliëf, wanneer men het in verband brengt met de categorieën van de deinotes en het hýpsos bij respectievelijk Demetrius en (pseudo-)Longinus. Daarbij is het opmerkelijk, dat de vanzelfsprekende combinatie van obscuritas en pathos, die men bij deze twee klassieke theoretici aantreft, óók in het werk van Pfeijffer waargenomen kan worden.
| |
Literatuur
| Leonard Diepeveen, The difficulties of modernism. New York, 2003. |
| Manfred Fuhrmann, ‘Das Problem der Dunkelheit in der rhetorischen und literarästhetischen Theorie der Antike.’ In: Iser, Wolfgang (Hrsg.), Immanente Ästhetik. München, 1966, p. 47-72. |
| Johann Wolfgang Goethe, Faust-Dichtungen. Faust. Eine Tragödie (Faust I - Faust II). Faust in ursprünglicher Gestalt (Urfaust). Paralipomena. Nachwort von Ulrich Gaier. Stuttgart, 1992. |
| Hans Groenewegen, ‘Donker noemen wat helder opkomt.’ In: Dietsche Warande en Belfort 147 (2002), p. 144-151. |
| C. Kallendorf, ‘Das Erhabene’. In: Gert Ueding (Hrsg.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl. 2, Tübingen, 1994, p. 1357-1361. |
| M. Kraus, ‘Pathos.’ In: Gert Ueding (Hrsg.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl. 6, Tübingen, 2003, p. 689-701. |
| Heinrich Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik. Eine Grundlegung der Literaturwissenschaft. 2 dln. München, 1960. |
| Longinus, Over het verhevene. Vertaald door W.E.J. Kuiper, ingeleid door J.C. Kamerbeek. Amsterdam, 1980. |
| Simon Conway Morris, The crucible of creation. The Burgess Shale and the rise over animals. Oxford enz., 1998. |
| |
| |
| Rudi van der Paardt, ‘De man van vele manieren. Poëzie en proza van Ilja Leonard Pfeijffer.’ In: Ons Erfdeel 45 (2002), p. 672-684. |
| Ilja Leonard Pfeijffer, Van de vierkante man. Gedichten. Amsterdam / Antwerpen, 1998. |
| Ilja Leonard Pfeijffer, Three aeginetan odes of Pindar. A commentary on Nemean V, Nemean III, & Pythian VIII. Leiden enz., 1999. |
| Ilja Leonard Pfeijffer, ‘De mythe van de verstaanbaarheid.’ In: Bzzlletin 274 (2000), p. 74-87. |
| Ilja Leonard Pfeijffer, Het glimpen van de welkwiek. Gedichten. Amsterdam & Antwerpen, 2001. |
| Quintilianus, The Institutio Oratoria. With an English translation by H.E. Butler. 4 dln. London enz., 1920-1922. |
| I. Rutherford, ‘Deinotes.’ In: Gert Ueding (Hrsg.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl. 2, Tübingen, 1994, p. 467-472. |
| Menno Schenke, ‘De lezer opnieuw laten lezen [interview met Ilja Leonard Pfeijffer].’ In: Algemeen Dagblad, 16 juni 2000. Geciteerd via: Literom. Interviews en recensies Nederlandstalige literatuur, www.knipselkrant.nl [geraadpleegd op 7 juni 2006]. |
| Thomas Vaessens, De verstoorde lezer. Over de onbegrijpelijke poëzie van Lucebert. Nijmegen, 2001. |
| Thomas Vaessens & Jos Joosten, Posmoderne poëzie in Nederland en Vlaanderen. Nijmegen, 2003. |
| Thomas Vaessens, Ongerijmd succes. Poëzie in een onpoëtische tijd. Nijmegen, 2006. |
| Chr. Walde, ‘Obscuritas.’ In: Gert Ueding (Hrsg.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl. 6, Tübingen, 2003, p. 358-368. |
| F.J. de Waele, ‘Delphi.’ In: J. Nuchelmans & J.H. Brouwers, Woordenboek der Oudheid, dl. I, Bussum, 1976, p. 811-820. |
|
|
Auteursrechtelijk beschermd