|
| |
| |
| |
[2003/1]
Grensverkeer
Via ‘verstaanbaarheid’ naar ‘het vrouwelijke dier’
Hans Croiset
Ter gelegenheid van het afscheid van Riet Schenkeveld- van der Dussen als hoogleraar Nederlandse letterkunde 1500-1850 werd op 31 oktober 2002 in Utrecht een symposium gehouden over ‘verstaanbaarheid’, dat wil zeggen de vraag hoe resultaten van wetenschappelijk onderzoek een groter publiek kunnen bereiken. Een van de sprekers was de regisseur Hans Croiset, groot liefhebber van Nederlandstalig toneel en koppig voorvechter van Vondel. De afdeling Renaissance heeft in de afgelopen jaren veel met de gezelschappen van Croiset samengewerkt, bijvoorbeeld door toelichtingen en tekstuitgaven bij de voorstellingen en didactisch materiaal te verzorgen. Die samenwerking begon met Bredero's Moortje in 1992.
De bijdrage van Croiset is een Dialoog tussen een ervaren Vondelregisseur en een Actrice die wat vreemd tegen de oude tekst aankijkt. De Dialoog is gefingeerd want de voorstelling van Noah waarop wordt gezinspeeld, zal pas in 2004 plaats vinden en men is nu nog lang niet aan repeteren toe. Maar desondanks geeft deze bijdrage een uniek inzicht in de manier waarop in het samenspel van regisseur en acteur een tekst tot toneel wordt gemaakt en welke moeilijkheden zich daarbij zoal voordoen. De titel is een toespeling op de afscheidsrede van Schenkeveld, ‘Vondel en het vrouwelijke dier’, een beschouwing over Vondels kijk op vrouwen, met betrekkelijk veel aandacht voor Noah.
Ik zal trachten een bijdrage te leveren uit een zeer onwetenschappelijke hoek, namelijk de weliswaar bestudeerde, maar verder intuïtieve benaderingswijze van de theaterpraktijk, dus eigenlijk een replica van een repetitiesessie zoals Riet die in de decemberdagen van 1992 in het repetitielokaal van het Nationale Toneel meemaakte, waar we in die dagen Bredero's Moortje repeteerden. Om niet in herhalingen te vervallen en om mijzelf vast te trainen voor een toekomstige enscenering bij Het Toneel Speelt, heb ik een paar regels uit Vondels Noah gekozen, gesproken door Urania, een van Vondels ‘vrouwelijke dieren’. Ik breek in in het Derde bedrijf, vierde tafereel, waarin de grootvorst Achiman van het onder water te zetten gebied wel enig begrip voor de godvruchtige Noah blijkt op te brengen, louter en alleen om het eigen vege lijf te redden Hij is bereid zijn frivole levenswijze op te geven en beschuldigt zijn echtgenote Urania hem tot die levenswijze aangezet te hebben.
| |
| |
We nemen aan dat het de vierde dag van de repetitie is; er is de acteurs veel verteld over de bedoelingen met de voorstelling, we hebben het decor laten zien (het probate middel om acteurs een idee van de opzet te geven, kortom het wondermiddel van de vorm), de tekst is ruwweg gelezen, we zijn nu bezig de tekst te analyseren, regel voor regel, er is geen interessante teksteditie voorhanden, dus we hebben het voorwerk met allerlei verouderde uitgaven en nog niet in de praktijk geteste eigen ideeën gedaan.
| |
Dialoog tussen actrice en regisseur, impressie van een wijze van repeteren
Is dit uw dankbaarheid voor lang genoten deugd?
Heel anders zongt ge, toen we 't eelst van onze jeugd
de roos des maagdoms, voor de dauw nog toegeloken
en 's levens dageraad, nog nuchtere en onbesproken
u offerden, daar gij van top tot teen verzaad
verrukt werd buiten u door wellust, zonder maat.
Die eerste regel: ‘Is dit uw dankbaarheid voor lang genoten deugd?’ is toch heel simpel, valt me eigenlijk wel mee, die zou gewoon in een modern stuk kunnen staan; het is wel wat plechtstatig, maar je hoort er helemaal geen verzendreun in. Je moet wel erg van een ouderwets stempel zijn om dat dreunend te laten horen. Hoe deden ze dat dan vroeger?
Regisseur geeft een voorbeeld, eigenlijk meer een imitatie van Johan Schmitz bijvoorbeeld.
Maar als je dit zo graag modern wilt zeggen en met een modern inzicht wilt interpreteren, dan zou er toch moeten staan...
is dit je dank dat je met me kon doen wat je wou?
Betekent deugd volgens jou dat je met me doen kon wat ik wou? Is dat niet meer... ‘ik heb me altijd netjes gedragen en dit is de dank,’ niet meer en niet minder, jij zoekt meteen wel heel andere dingen en andere betekenissen achter de gewoonste woorden.
Ja maar als jij ons waarschuwt dat een gewoon woord als reukeloos wel roekeloos betekent, ja dan ben ik achterdochtig, maar los daar van (gauw een ander onderwerp)
| |
| |
als je dat niet in je eigen woorden mag zeggen dan word je toch wel verplicht om het plechtstatig te zeggen?
Maar ik geef je net aan dat plechtstatig zeggen de inhoud niet helder maakt. Omdat het een stuk over vorsten, koningen van een groot gebied is, in lang vervlogen tijden hoeft het toch niet ouderwets te klinken, we spelen het nu. Probeer het dan te zien als een versregel aan de ene kant en aan de andere met een hele voor de hand liggende boodschap. En dan heet het stuk ook nog Noah, dus handelt het over een volgens God volstrekt uit de hand gelopen gedrag van de mensheid, die daar op een vrij ondubbelzinnige wijze voor gestraft en uitgeroeid gaat worden. Allemaal zaken die wij ons nu ook wel kunnen voorstellen. Misschien is het daarom ook niet zomaar een echtelijke twist, maar eentje met een voorbeeldfunctie.
Ik kan dat zo snel niet combineren
Nou zeg dan eens de tekst van Vondel maar zonder rekening te houden met een versritme, maar denk er dat moderne zinnetje dat je daarnet zei eronder.
‘Is dit uw dankbaarheid voor lang genoten deugd?’
Ja maar nu zeg je het zo gewoon dat het weer om een andere reden opgeblazen klinkt, want nu passen die zware woorden niet bij je toon. Je kan toch wel het gevoel voor het gewone, alledaagse onder dat vers bouwen?
Maar wat moet dan de voorrang hebben?
Die voorrang ontstaat, als je met een rolopbouw bezig bent, als je je een beeld begint te vormen van de vrouw die je gaat spelen.
Is ze slim,
is ze beledigd,
speelt ze een spel,
meent ze wat ze zegt,
houdt zij van die man en probeert ze hem terecht te wijzen,
of overweegt ze werkelijk hem af te wijzen,
| |
| |
of komt ze gaande weg al die regels op het idee om hem in de val te laten lopen, is ze zo overtuigd van zichzelf en haar charmes dat haar dat wel zal lukken?
En bestaan er wel mensen die zo overtuigd zijn dat ze zo hoog spel durven spelen?
En zo ja wat zegt dat dan over zo'n persoon?
Ja, maar nu geef je zoveel mogelijkheden, die kan ik toch niet allemaal uitproberen, en dan blijft er toch ook helemaal niets te ontdekken meer over?
(Nu ontstaat er het constant terugkerend gesprek over repetitiemethoden, die voor iedere regisseur heel verschillend zijn.) (Omdat deze regisseur zichzelf wel erg graag hoort praten heeft de actrice niet helemaal ongelijk. Ze hebben tenslotte nog zes weken voor de boeg.)
Laten we nu blijven proberen om die Vondel- tekst heel effectief te benaderen en hem te ontdoen van al dat zwaarwichtige dat het nu al anderhalve eeuw, sinds Jacob van Lennep, omgeeft.
Ja dat is een lang verhaal daar hebben we nu geen tijd voor. (Hoewel de regisseur popelt om zijn kennis over Van Lennep te spuien houdt hij zich in en zegt:)
Ga dat na de repetitie maar even met een van de dramaturgen bespreken. Het is heel interessant, want dan weet je meteen hoe we aan de dreunende erfenis gekomen zijn. (Haalt de regisseur toch zijn punt binnen en maakt het voor de dramaturg weer wat minder interessant.) Zwaarwichtige teksten zijn gebaat bij een lichtvoetige aanpak. En Urania, slim als ze is, zal zeker haar twijfelende echtgenootkoning haar liefde willen laten blijven voelen. Zijn eerste regel na jouw claus is nota bene: ‘O god het schijnt haar ernst te scheiden’!!
Actrice doet dappere poging, ook om aan alle getheoretiseer van indruk willende maken regisseur een einde te maken:
‘Is dit uw dankbaarheid voor lang genoten deugd?’
Ja het klinkt veel beter, maar ik krijg de betekenis niet mee.
| |
| |
De betekenis? Dat was zei je net toch een simpele mededeling?
Het woordje ‘deugd’, wat vind je daar dan van, je hoort er nog duidelijk aan dat je het daarstraks een andere betekenis gaf. Nu hoor ik er eigenlijk twee betekenissen in, ik vertrouw dat deugdzame van jouw deugd niet. En zo lijkt dat wel eventjes een interessante tournure (geen franse woorden alsjeblieft) nou draai dan, maar voor het moment moet ik Urania geloven anders degradeer je je echtgenoot tot een paskwil en zal ze nooit haar doel bereiken.
(Actrice is verbaasd dat regisseur er twee betekenissen in hoorde, hoewel dat helemaal haar bedoeling niet was. Maar ze maakt uiteraard snel gebruik van het compliment.)
Ja ja, ze is toch slim. En het is toch een koningin. Het is nu een dubbelinterpretatie: door mijn deugdzaamheid kon jij, echtgenoot met mij doen wat je wou!
(tracht zich direct het idee toe te eigenen als was het zijn idee)
Ik vind het eigenlijk wel een goed idee, hoger geplaatsten werden door schrijvers in die tijd gebruikt om voorbeelden te geven, hoe het moest of hoe het niet moest. Kijk nou eens wat je met die tweede regel kunt doen, ‘heel anders zongt ge etc.’, of je die op dezelfde manier zou kunnen benaderen?
Hoe bedoel je technisch of qua inhoud.
Heb jij gelijk in, kies zelf maar.
Eerst de betekenis dan: ‘Heel anders zongt ge...’
(onderbreekt)
Nee dan moet je de eerste regel erbij doen.
(Actrice wordt langzamerhand een beetje gek van de perfectiedwang van de regisseur, die in zijn niet aflatende ijver Vondel te dienen de actrice wel erg weinig ruimte laat.)
| |
| |
Is dit uw dankbaarheid voor lang genoten deugd?
Heel anders zongt ge, toen wij 't eelst van onze jeugd,
de roos des maagdoms voor de dauw nog toegeloken
en 's levens dageraad, nog nuchtere en onbesproken,
u offerden, daar gij, van top tot teen...
Nou, ik hou maar even op, dat is me te ingewikkeld; die inhoud begrijp ik natuurlijk wel, denk ik, maar die staat verstopt in zoveel woorden, kan daar niet wat geschrapt.
Wat zou je willen schrappen dan?
Je bedoelt:
De roos van het maagdom, voor de dauw nog toegeloken
en 's levens dageraad nog nuchtere en onbesproken?
Dat meen je toch niet?
Ik laat het je wel horen:
Heel anders zongt ge toen wij 't eelst van onze jeugd
u offerden, daar gij van top tot teen verzaad...
Wat hier nu voor dit moment heel goed aan klinkt is dat je de structuur van die regels nu goed door blijkt te hebben, dat moet je vasthouden dus. En je hebt heel knap een rijmend paar geschrapt! Maar de voorbeelden van maagdom, dauw en dageraad zouden je toch juist kunnen helpen om het serieuze van je klacht: ‘Is dit uw dankbaarheid’ etc. kracht en betekenis, dus inhoud, mee te geven? En tekst schrappen kunnen we altijd nog wel doen, lijkt het je niet veel beter eerst het geheel te interpreteren, zodat je over een paar weken wanneer er regels onherroepelijk geschrapt moeten gaan worden die regels kunt laten meeklinken in je gedachten, als een soort fundament, om de uiteindelijke tekst mee te onderbouwen?
| |
| |
Ja, maar nu lijkt het of je alleen maar aan het lesgeven bent en niet aan het regisseren.
Geloof je niet dat bij de begrijpelijke onervarenheid op Vondel- en versgebied in onze soap- en videotijd een beetje les niet verkeerd is. (Regisseur neemt groot risico met dit te zeggen, deze zin benoemt een nauwelijks op te lossen probleem in deze Vondelloze tijd.)
Wat mij betreft hoef je je niet te verdedigen (zegt actrice die als een volleerde Urania de zwakke plek van haar Achiman-regisseur opzoekt en weet te treffen.) Ik raak alleen maar in de war en in paniek, hoe ik in godsnaam zulke gezwollen teksten redelijk uit mijn mond kan krijgen.
En toch ik ga het je niet voordoen, je moet er zelf uitkomen. (Hoe graag zou hij het haar wel voordoen, daarmee vele dagen repetities overbodig makend.) Maar de grootste fout die ik kan maken is je nu voor te doen hoe simpel het klinken kan, daar moet je uiteindelijk zelf kunnen uitkomen. Allez, noch einmal.
De actrice zegt de regels hortend en stotend, regisseur van binnen redelijk wanhopig, mag dat echter vooral niet laten merken, in tegendeel hij prijst haar uitbundig, dat maakt haar rustig, en ze beginnen opnieuw.
En zeg die hele tekst nu eens in je eigen woorden.
(Heel begrijpelijk kan de actrice de aanpak van de eerste regel niet combineren met de tweede, die staan qua taal ook inderdaad voor onze begrippen erg uit elkaar. Toch moet er op basis van de originele tekst doorgezet worden. Van de Actrice wordt even niet meer verwacht dat ze iets wat dan ook moet spelen, het gaat nu alleen maar om de tekstbetekenis.)
Is dit de dank voor mijn geheel aan jou toegewijde houding, je gedroeg je heel anders toen je me niet te pakken had, toen ik nog een gewoon meisje was dat nog niets van het leven wist, onschuldig en me zo pril als ik was aan jou offerde.
| |
| |
Goed zo, dat is de betekenis, gebruik die voor het origineel.
Regisseur verzwijgt manmoedig dat hij dit wel een heel erg platte hertaling vindt, maar juist door die iets te lankmoedige houding tot behoud van de lieve vrede, grijpt Actrice haar kans om de regisseur te bewegen de tekst ingrijpender te bewerken.
Deze fase echter slaan we voor deze speciale gelegenheid over. De actrice gaat thuis hard werken aan de onderliggende betekenis en aan de werkelijke tekst, ze is allang blij dat er niet of nauwelijks over ritme, versvoeten en enjambementen etc wordt gesproken, en ze wil dat ook voor geen goud uitlokken. Ze neemt zich voor de tekst op de volgende repetitie uit het hoofd te kennen.
Ze voelt dat ze op de toneelschool nooit enig onderwijs heeft genoten in deze richting, en dat begint haar knap op te breken en te storen, ze voelt zich niet toegerust, technisch gesproken dan, op de tekst van deze rol. Maar omdat ze nooit adequaat les heeft gekregen, is les krijgen van deze Regisseur hinderlijk en irritant: ervaring in les-krijgen is ook een niet-gekregen les.)
We hebben een week overgeslagen, een week die eigenlijk alleen is besteed aan tekstschermutselingen als hierboven vermeld. Schermutselingen die aan tafel plaats vonden wel te verstaan, want de acteurs zijn nog niet de vloer opgegaan. De regisseur probeert dat zo lang mogelijk uit te stellen. Maar of dat nu zo verstandig is? Acteurs willen spelen, regisseurs willen acteurs zo degelijk mogelijk voorbereiden op dat spelen, en dat houdt nu eenmaal meer theorie in dan de gemiddelde speler prettig vindt.
Er zitten een paar oudere acteurs in deze cast met wat meer Vondelervaring en of- intuïtie, die hebben de actrice buiten de repetitie bijgestaan, en haar gesuggereerd niet zo serieus op het regisseursgeneuzel in te gaan, en dat heeft haar wat vrijer gemaakt.
De regisseur merkt die verandering wel, maar wijt die geheel aan zijn geniale aanpak. Regisseur wordt ook meer ontspannen, en geeft daardoor de actrice wat meer ruimte.
Is dit uw dankbaarheid voor lang genoten deugd?
Heel anders zongt ge, toen we 't eelst van onze jeugd
de roos des maagdoms, voor de dauw nog toegeloken
en 's levens dageraad, nog nuchtere en onbesproken
u offerden, daar gij van top tot teen verzaad
verrukt werd buiten u door wellust, zonder maat.
| |
| |
Ja het is veel beter, veel natuurlijker nu, je hoort zelf wel dat er nog iets te veel Vondelritme inzit, je bent eigenlijk nu plus Vondel dan strikt noodzakelijk, bijvoorbeeld ‘eelst’, als je daar de samengetrokken en dus weggelaten lettergreep er sterker tussen denkt, dan lijkt het direct alsof je ‘edelst’ zegt en dat hoort meteen iedereen tot achter in de zaal, men begrijpt je direct en is bereid om de volgende taalhorde te nemen. Want besef dat het publiek het ook niet makkelijk heeft, daar is het ook heel hard werken voor..
Nu zijn we zover dat we kunnen gaan kiezen of we het archaïsche Ge en U kunnen veranderen in jou en jij.
Dat begrijp ik nu niet, waarom als ik me nu eindelijk een beetje thuis voel in de tekst en doe wat je vorige week vroeg om het zo tekstgetrouw als mogelijk te doen, me een beetje een opstandige grootvorstin te voelen, jij nu ineens de gelegenheid geeft om het quasi modern te maken, dan wordt het toch weer een gewoon meisje, en niet die hogergeplaatste waar jij het vorige week over had. Als je zo hoog opgeeft over Vondel, dan moet je toch juist aantonen dat het met zijn originele taal ook kan in onze tijd.
(Regisseur allang blij. Zonder iets op te dringen reageren acteurs precies zoals hij zich had voorgenomen. Hij praat expres zo weinig mogelijk over jambes en vijfvoeters en enjambementen, om dat door de acteurs op een natuurlijke wijze te laten ontdekken.)
Goed, handhaven we Ge en U. OK, loop er dan nu met die tekst die je zo goed kent, een beetje mee rond en kijk dan of het voor jou zo te doen is, of je voelt dat je er in kwijt kunt wat je werkelijk tegen je echtgenoot wilt zeggen.
De actrice doet een paar stappen, voelt zich erg ongelukkig. De eerste werkelijk gezette stappen in ieder repetitieproces zijn altijd onoverkomelijk lastig, maar met die Vondeltaal helemaal. Heeft de regisseur wel begrip voor, maar er zijn nog maar zes weken te gaan, en er zit volgens hem nog weinig schot in. Tenslotte hebben ze al meer dan een half uur gewijd aan die twee regels en het stuk telt er tenslotte meer dan zeventienhonderd!
Hoe het verder is gegaan valt in het najaar van 2004 in de Amsterdamse Stadsschouwburg te bekijken, tot ziens.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd