Nederlandse Letterkunde. Jaargang 4

[p. 385]

Stand van zaken:
Schopenhauers vloek of het probleem van de herspelling

Meinen Fluch über Jeden, der, bei künftigen Drucken meiner Werke, irgend etwas daran wissentlich ändert, sei es eine Periode, oder auch nur ein Wort, ene Silbe, ein Buchstabe, ein Interpunktionszeichen.

Zulke taal is duidelijk genoeg en de bezorger van de uitgave van Schopenhauers werken ‘nach den Ausgaben letzter Hand’ (5 dln. Zürich 1988), Ludger Lütkehaus, gebruikt het citaat (V, p. 9) om eerdere editeurs die expres of door onachtzaamheid zich niet aan de opdracht van de auteur gehouden hadden, scherp terecht te wijzen, en ook om zijn eigen werk aan te prijzen: ‘Als erste und einzige folgt sie ihnen [Ausgaben letzter Hand] satz, -wort, silben-, buchstaben- und interpunktionsgetreu’. Of toch niet helemaal want een enkele concessie is nodig: de oude Fraktur-letter is vervangen door een modern lettertype, met als argument dat men anders Schopenhauer zou ‘secretiren’, dus voor het publiek verborgen houden. En zo begeeft ook deze scrupuleuze editeur zich op het door hem verfoeide hellende vlak, met als argument de zorg voor de lezer.

Die zorg voor de lezer (en daarmee toch ook, pace Schopenhauer, voor de schrijver die graag een lezerskring om zich heen heeft) is het nu juist die andere editeurs ertoe brengt wèl af te wijken van de letters, soms ook wel van de interpunctie en zelfs in uitzonderingsgevallen wel van de woorden van de uit te geven tekst, en die mij ertoe brengt in het volgende een pleidooi voor de modernisering van spelling en interpunctie te voeren.

In Nederland is deze methode voor het eerst bewust gehanteerd in de reeks Klassieken uit de Nederlandse letterkunde, de op een breder publiek gericht parallelserie van de wetenschappelijke Zwolse drukken en herdrukken. Zo deelt Asselbergs mee in zijn uitgave van Vondels Lucifer (Zwolle 1954) dat de tekst ‘naar spelling en interpunctie, bij behoud van de oorspronkelijke klankweergave, gemoderniseerd’ is, ‘overeenkomstig het programma van de reeks’. Toch heeft men niet lang aan dit programma vastgehouden. De bloemlezing van Middelnederlands lyriek van Jop Pollmann Van tweeërlei minne (1962) volgt scrupuleus de spelling van de bronnen en datzelfde geldt voor de bloemlezingen uit Hooft en Huygens door resp. Zaalberg (1963) en Zwaan (1963).

Het ziet er dus naar uit dat de redactie van de Klassieken al gauw toch een slecht geweten kreeg over de gevolgde lijn en bang was voor Schopenhauers vloek.

Toch bleven herspelde teksten verschijnen. De bij Querido, een literaire uitgeverij, gepubliceerde bloemlezing uit Hooft (1981) door Strengholt, Verkuyl en Schenkeveld- van der Dussen gaf de teksten in herspelde vorm en zelfs werden ook verwarrende woordvormen wel veranderd, bijvoorbeeld hun voor de derde persoon mv. van het bezittelijk vnw. in plaats van haar. Een ‘Verantwoording’ gaf niet alleen een toelichting op die handelwijze maar ook een uitleg over de problemen die de

[p. 386]

editeurs daarbij ontmoetten en de gekozen oplossingen. Naar mijn weten is dit de eerste, en meteen ook laatste keer dat zo'n verantwoording gegeven is. De Griffioenreeks, evenzeer een serie voor een breed publiek, bracht oudere teksten soms zelfs in vertalingen. Dat laatste onderwerp laat ik hieronder buiten beschouwing. Mijns inziens staat dat buiten het herspellingsprobleem. Een tussenweg werd gekozen door Ton van Strien in zijn bloemlezing uit Huygens' lyriek in de Griffioen-reeks (1996): ‘Spelling en interpunctie zijn [...]gemoderniseerd en ook zijn verschillende in onbruik geraakte woorden en zinswendingen door moderne equivalenten vervangen, voorzover metrum, rijm en klank daar niet door werden geschaad’ (p. 81).

De genoemde beperkingen zijn belangrijk. Een in het herdenkingsjaar 1987 door Rob Nieuwenhuys bezorgde bloemlezing uit Huygens' poëzie liet van diens doortimmerde gedichten weinig over doordat de herschrijving ernstig schade deed aan metrum en klank. Een moderne lezer moest daardoor de indruk krijgen dat Huygens een soort kreupelrijmer was.

Ook in de ons omgevende landen wordt kennelijk heel verschillend over herspelling gedacht. Ik geef betrekkelijk willekeurig wat voorbeelden.

In de reeks Textes Littéraires Français, Librairie Droz, Genève, (die alleen al blijkens zijn grauwe uiterlijk kennelijk op specialisten mikt) houdt men de oorspronkelijke spelling aan. De politiek in de Pléiadereeks wisselt. In de ‘Avertissement’ van zijn editie van Racine's Oeuvres complètes (1964) schrijft Raymond Picard:

Fallait-il donc, lorsqu'il s'agit d'un texte si difficile à comprendre en lui-même, dérouter le lecteur par l'étrangeté dérisoire de l'orthographe? D'autant plus que Racine dans une même page autographe écrit couramment le même mot de deux manières différentes. Quant au texte imprimé, il a, comme on sait, l'orthographe, non moins arbitraire, du typographe. (p. XI).

Maar de ongeveer in dezelfde tijd verschenen Montaigne-editie van Albert Thibaudet (1962) houdt de oorspronkelijke spelling aan, zij het met enkele retouches, zoals het toevoegen van accent-tekens. De interpunctie daarentegen is geheel gemoderniseerd: ‘elle [die van Montaigne] est certes curieuse et significative, mais tellement éloignée de notre usage que nous avons cru devoir en traduire les indications dans une ponctuation plus moderne’.

Precies de omgekeerde werkwijze is gekozen door Alastair Fowler, de editeur van Milton's Paradise lost (London 1971): ‘I have modernized old spelling, but have reproduced old punctuation with diplomatic faithfullness’ (p. vii), met als toelichting daarbij dat een ingreep in de interpunctie veel ingrijpender is omdat men er allerlei interpretatiemogelijkheden mee blokkeert en syntactische ambiguïteiten oplost. Voor het overige is in Engelse literatuur evenveel mogelijk als elders: strikt diplomatische edities naast zeer veel herspelde. En alles daartussenin. Opvallend is bijvoorbeeld de handelwijze van de editeurs van The Norton Shakespeare, based on the Oxford edition (1997). De spelling is gemoderniseerd, maar er is wel een apparaat opgenomen dat de lezer op de hoogte brengt van een aantal belangrijke varianten voorzover die betrekking hebben op meer dan ‘modernization of spelling and repunctuation’. De editeurs vinden die spelling-ingrepen dus niet van wezenlijk belang voor ‘modern readers’ - onderzoekers kunnen terecht in specialistische uitgaven.

[p. 387]

Hoe in deze verwarrende hoeveelheid mogelijkheden een standpunt in te nemen?

Tot nu toe lijkt in Nederland in wetenschappelijke kring de bewijslast te liggen op degenen die willen moderniseren. Dat lijkt begrijpelijk. Het is de taak van een editeur een oude tekst zo getrouw mogelijk open te leggen voor zijn lezers. Dat houdt dan uiteraard in dat men de originele spelling en interpunctie aanhoudt. Zo ziet de tekst er nu eenmaal uit.

In haar Handboek editiewetenschap (1995) met de programmatische hoofdtitel Naar de letter gaat Marita Mathijsen kort maar methodisch op de zaak in. Bij de voor wetenschappelijke bedoelingen gemaakte historisch-kritische editie, die de historische verschijningsvorm van een tekst in alle versies wil laten zien, is iedere herspelling - begrijpelijk - uit den boze, bij de leeseditie voor een groot publiek bestaan er geen principiële bezwaren tegen herspelling, ‘maar er zijn andere nadelen die in veel gevallen zwaarder wegen dan de voordelen’. (67). Over de studie-editie merkt ze op dat in het Duitse en Engelse taalgebied spelling en interpunctie vaak worden gemoderniseerd maar dat men daar in de Nederlandse situatie beter van kan afzien, ik neem aan omdat in ons kleine taalgebied het samengaan van een herspelde naast een originele uitgave zelden mogelijk zal zijn en zij daarom voor ‘naar de letter’ kiest. Samenvattend bespreekt ze het probleem in hoofdstuk 10. Ook daar komt grosso modo een afwijzend standpunt voor de dag: in wetenschappelijke edities dient niet herspeld te worden. Hetzelfde geldt voor iedere uitgave van handschriftmateriaal, ook al is dat voor een leesuitgave. Dezelfde paragraaf bevat ook een aantal bezwaren tegen tekstmodernisering - ik kom daarop nog terug - maar aan het slot wordt er toch ruimte voor gecreëerd onder het opsommen van een aantal voorwaarden.

Met die opvattingen kan ik leven, maar ik leg wel andere accenten. Mathijsen gaat uit van de tekst, ik zet liever de lezer/gebruiker centraal. Het zal daarbij ook wel verschil maken dat Mathijsen, zoals ze in haar inleiding ook aangeeft, vooral vanuit de negentiende eeuw denkt, en voor mij de zeventiende eeuw referentiepunt is. Het spellingsprobleem klemt immers vooral voor oudere teksten. Vanaf de achttiende en zeker de negentiende eeuw is het schriftbeeld niet meer hinderlijk afwijkend van het huidige.

Waarover we het in ieder geval eens zijn: zeker, in historisch-kritische edities wordt niet herspeld. Die vormen voer voor specialisten. Maar van de mensensoort filologen is er in een klein land als het onze maar een handjevol aanwezig. Voor hen heeft bijvoorbeeld Ad Leerintveld zijn recente editie van Huygens' gedichten tot 1625 gemaakt (1997). Het ging daar om een editie naar de handschriften, waarin het, door het overvloedige materiaal, mogelijk was ‘the making of the verse’ tot op grote hoogte te volgen. In een dergelijke editie gaat men vanzelfsprekend niet moderniseren. Zo'n uitgave heeft ook een modelfunctie: zo kàn het, en als je het zo doet, heb je er voor bepaalde doeleinden veel aan en kun je er veel uit leren. Het is echter volstrekt onhaalbaar alle Nederlandse hele en halve klassieken op een dergelijke manier uit te geven, om financiële redenen en door gebrek aan mankracht. Er zouden trouwens geen lezers meer over zijn om uit het geboden materiaal resultaten te halen. Ik laat in het volgende dergelijke edities dus buiten beschouwing. Ze vormen een categorie apart.

De meeste van de tekstuitgaven (studie- en leesedities) zijn bedoeld voor studenten, docenten op scholen en universiteiten, zowel neerlandici als vertegenwoordigers

[p. 388]

van allerlei andere disciplines, en natuurlijk ook, en naar ik blijf hopen vooral, gewone geïnteresseerden. Wat zij verlangen/dienen te verlangen is een tekstaanbod dat hen zoveel mogelijk in de situatie brengt van de lezers van toen. Daarmee verlangen ze het heel veel: Hellinga heeft daarover in zijn befaamde rede voor het Nederlands Filologencongres (1956) over de commentaar belangrijke dingen gezegd. Een editeur moet via inleiding en commentaar alles verduidelijken van de historische, culturele en talige context wat een lezer maar nodig kan hebben om hem te laten zien dat hij bezig is een tekst te lezen uit een totaal andere tijd die uitgaat van totaal andere vooronderstellingen dan tegenwoordig.

Dat is buitengewoon moeilijk en je hebt er een heel leven voor nodig om steeds verder in zo'n verre wereld door te dringen. Maar het handhaven van de oorspronkelijke spelling en interpunctie is daarbij vaak een nodeloze hinderpaal.

De lezer krijgt daarmee een tekst voor ogen die voor hem veel vreemder is dan die voor een tijdgenoot was. Men kan dat, zo men wil, positief waarderen doordat er een signaalfunctie vanuit gaat: let op, dit is iets uit een andere tijd met andere gewoonten. Maar de prijs die voor dat signaal betaald wordt, is wel heel hoog. In de eerste plaats haakt er meteen een grote groep compleet af: dit is vreemd en moeilijk en dus niet voor mij. Men kan nu, zelf specialist, wel menen dat een lezer snel aan het oude schriftbeeld went, maar daarmee gaat men veel te snel voorbij aan de afkeer die het op het eerste gezicht oproept. Als ik zelf gedichten van gedichten van Engelse vrouwelijke auteurs kennis wil nemen, lees ik ook liever - en sneller! - de herspelde Eighteenth-Century Women Poets (ed. Roger Lonsdale, 1990) dan Germaine Greer's diplomatische zeventiende-eeuwse anthologie Kissing the Rod (1988) waar ik steeds word opgehouden door ongewone woordbeelden. Dat ‘Thowe’ staat voor ‘Thou’ zie ik wel maar het kost toch een extra seconde en regels als

Upon ane day as I did mourn full soir
With sindrie things quhairwith my saull was greifit

(Upon a day as I did mourn full sore
With sundry things wherewith my soul was grieved)

nemen wat meer tijd.

Zo kijkt een moderne Nederlander ook tegen oude Nederlandse teksten aan. Ook wie niet afhaakt maar blijft lezen, blijft keer op keer steken bij ongewone spelling en verwarrende interpunctie. Waarom zou de editeur, kenner van de oude tekst, de lezers dat nodeloze werk niet op een verantwoorde manier uit handen nemen. Wat is er voor heiligs aan een conventie die voor een klank een bepaald teken kiest? Als zeventiende-eeuws ae globaal de klank aa aangeeft, wat misdoet een editeur dan door daarvoor het thans gebruikelijke aa neer te zetten? De preciese klanken uit vroeger tijd kennen wij toch niet en men kan wat dat betreft dan ook maar beter geen illusies van klanktrouw scheppen.

Ook wat de interpunctie betreft, zou ik ingrepen van de deskundige editeur bepleiten. Als de functie van een leesteken in een tekst kennelijk anders is dan we het tegenwoordig gebruiken, waarom dan een moderne lezer steeds in de val van de verkeerde interpretatie laten lopen? Een voorbeeld: Six van Chandelier gebruikt consequent een komma waar wij een vervangingsstreepje zetten: De tuinman staat om boom, en beddevrucht verslaagen waar boom- en beddevrucht (de vruchten van

[p. 389]

bomen en plantenbedden) bedoeld is - het gaat om regen die de oogst bederft en de tuinman hoeft dus niet om het verlies van een boom verslagen te zijn. Wat interpunctie betreft, zet deze auteur ons wel vaker voor problemen. Een van zijn editeurs (Van Es) breekt zich het hoofd over een PUNT waar de syntaxis een KOMMA zou vereisen en komt bij wijze van noodoplossing aandragen met een eerder prosodische dan syntactische interpunctie (ik denk zelf dat er eerder sprake was van een zetfout). Een tweede editeur (Jacobs) deelt mee aan een systematische analyse van het KOMMA-gebruik niet te zijn toegekomen, en een uitleg te geven met behulp van een moderne interpunctie. Als de zaken dan zo staan dat ook specialisten -filologen er nog niet zijn uitgekomen en dus kennelijk met behulp van hun ervaring en gezond verstand voor een oplossing kiezen, waarom dan niet de lezer de service bieden van de gekozen oplossing met behulp van interpunctie aan te reiken. Natuurlijk, ik ken het tegenantwoord: nu weet de lezer niet wat er stond en kan hij niet controleren. Nu, wie dat om bepaalde redenen werkelijk moet en wil weten, kan zich tot de oorspronkelijke tekst wenden. Het gaat dan om een zeldzame eenling. Maar tekstuitgaven zijn niet of bijna niet voor filologen maar voor lezers bedoeld. Juist een deskundige editeur kan ook via een aantekening op eventuele syntactische ambiguïteiten wijzen die door de keuze voor een bepaald leesteken zouden verdwijnen - ook in een niet-herspelde tekst doet men er trouwens verstandig aan de lezers op zo'n bijzonderheid te attenderen.

Laat ik de tegenargumenten, zoals verwoord door Mathijsen en degenen die zij volgt, Van Vliet en Gaskell, even langs lopen.

1	een herspelde editie veroudert snel. Ach, hoe snel is snel. Zelfs met de wanhopigmakende Nederlandse spellinghervormingen gaat het toch ook weer niet zo hard dat een herspelde tekst van vijftig of zelfs honderd jaar geleden niet nog een stuk dichter bij de eigen tijd staat dan een van driehonderd jaar oud.
2	een tekst mag niet onthistoriseerd worden. Het is maar de vraag hoe je dat ‘onthistoriseren’ opvat. Hierboven heb ik betoogd dat het juist onthistoriserend werkt als je een lezer een tekst voorzet die op hem een buitengewoon vreemde indruk maakt terwijl tijdgenoten de spelwijze volstrekt normaal vonden. Ik verbind daarmee een ander probleem dat Gaskell noemt: een moderne lezer verwacht consistentie in spelling en interpunctie en een editeur moet niet aan die verwachting tegemoet komen omdat inconsistenties nu eenmaal heel gewoon waren vroeger, niemand zich daar druk om maakte en de spelling ook niet vast lag (om er nog maar van te zwijgen hoe zetters om beter uit te komen probleemloos in auteursspelling ingrepen). Dat betoog zou ik dus omdraaien: zo gewoon als inconsistentie vroeger was, zo gewoon is consistentie nu. Zorg er dus voor dat een moderne lezer niet gestoord wordt door dingen die voor een tijdgenoot van geen betekenis waren.
3	de herspeller roept allerlei problemen op. Dat is juist. Zo kan herspellen de indruk wekken dat een oud woord dezelfde betekenis en/of gevoelswaarde heeft als hetzelfde woord thans. In de hierboven genoemde Hooftbloemlezing is dat besproken aan de hand van een woord als jonst. Bij Hooft betekent dat liefde, genegenheid en als daar gunst van wordt gemaakt, kan dat allerlei misverstanden opwekken. In dat geval kan men het oude woord bijvoorbeeld laten staan, met een toelichting erbij. Op zo'n praktische manier zijn ook

[p. 390]

andere problemen op te lossen. De beroemde cigarette van Couperus kan men toch laten staan als duidelijk is dat de auteur met deze precieuze spelling iets probeert uit te drukken? En als men in een brievenuitgave wil laten zien dat een schrijver spelling en interpunctie niet beheerst dan is er geen verbod om onhandigheden en fouten te laten staan. Maar ook dan geldt dat de editeur goed moet overwegen welk doel hij het liefste dient. Als een zeventiende-eeuwse kloosterzuster rammelend en onhandig, met nauwelijks gebruik van interpunctie, haar levensverhaal te boek stelt, dan kan men er natuurlijk voor kiezen haar tekst zo nauwkeurig mogelijk te volgen, met alle interpretatie-moeilijkheden van dien. Voor het overgrote deel van de lezers is het echter bepaald gemakkelijker en inzichtrijker om in een inleidinkje uitgelegd te krijgen dat zuster Anna de schrijfkunst niet in alle opzichten meester was, en dan vervolgens de tekst zo leesbaar mogelijk voor zich te zien.

4

voor poëzie gelden aparte wetten. Metrum, rijm en klankspel dienen gerespecteerd te blijven. Dat zal tot gevolg hebben dat naamvalsuitgangen gehandhaafd blijven, omdat anders bijvoorbeeld elisie mogelijk wordt gemaakt waar dat metrisch onwenselijk is. Daarmee ben ik het eens.

Dit betoog wil er niet op uitkomen dat voortaan iedere oudere tekst herspeld moet worden aangeboden. Neerlandici moeten in staat zijn teksten uit alle perioden van onze literatuur in het oorspronkelijk te lezen. Er zullen dus in behoorlijk ruime mate studie-uitgaven beschikbaar moeten zijn waarmee ze die vaardigheid kunnen opdoen. Dat voor historisch-kritische edities herspelling niet in aanmerking komt, heb ik hierboven al aangegeven.

Maar ik zou wel willen bepleiten het herspellen in Nederland ruimer toe te passen, ook in studie-uitgaven of in het algemeen voor uitgaven die zowel de wetenschap als een breder publiek dienen, en daarmee aansluiting te zoeken bij de internationale praktijk. Wat mij betreft, kan de bewijslast ook wel eens omgedraaid worden. Herspelling is regel omdat men de lezer niet in een achterstandspositie wil plaatsen tegenover zijn leesgenoot uit vroeger tijden. Herspellen is regel omdat we niet in de eerste plaats voor filologen maar voor lezers werken. Wie niet herspelt, moet daarvoor zijn goede redenen aangeven.

M.A. Schenkeveld-van der Dussen