Nederlandse Letterkunde. Jaargang 4

[p. 78]

Grensverkeer
De groote oorlog

Toen ik in 1973 Nederlands ging studeren, behoorden colleges geschiedenis tot een van de vaste onderdelen. Veel was het niet, want het tentamen bestond slechts uit twee boeken: het ene handelde over ridders en hun gedragscodes, het andere vormde een lange opsomming van alle pausen die in de middeleeuwen actief geweest waren. De bedoeling was duidelijk: ondersteuning bij de lectuur van de middelnederlandse letterkunde (waarin veel ridders met naar twintigste eeuwse maatstaven nogal zonderlijke gedragingen voorkwamen, doch weinig met name genoemde pausen). Er was ook nog een college over de Gouden Eeuw, maar de periode daarna behoefde blijkbaar geen onderwijs meer, omdat die verondersteld werd tijdens de middelbare school te zijn behandeld. In ieder geval waren de twee colleges voldoende, zo werd mij verzekerd, om na het behalen van het doctoraal-examen Nederlands ook een lesbevoegdheid in geschiedenis te verwerven (een regeling die nog voor mijn afstuderen werd afgeschaft, om redenen die zich gemakkelijk laten raden).

Al jaren behoort het bestuderen van de geschiedenis niet langer tot het studiepakket van de neerlandicus in spe, althans niet in Utrecht. Lacunes in de kennis van de Bijbel worden enigszins opgevuld door een speciaal daarvoor ontworpen cursus ‘Bijbel en literatuur’. Dat die niet het gehele christelijk erfgoed kan overbrengen is begrijpelijk en komt bijvoorbeeld aan het licht wanneer Sebastiaan uit Nijhoffs ‘Het veer’ door studenten in relatie wordt gebracht met ‘De spin Sebastiaan’ van Annie M.G. Schmidt. Dat er zich lacunes in de kennis van de moderne geschiedenis bevinden, is eveneens begrijpelijk, want van alle tijden. Wanneer echter de frequentie toeneemt waarin de Eerste Wereldoorlog geplaatst wordt in de negentiende eeuw en verplaatst naar de Verenigde Staten (een observatie die door een collega-historicus wordt bevestigd), rijst de vraag of het wel zo verstandig was de onderdelen geschiedenis in de studie Nederlands te schrappen. Voor de duidelijkheid: ik hef geen klaagzang aan op een vermeend gebrek in de vorming op de middelbare school en al helemaal geen lofzang op vroegere tijden toen we het oude gymnasium nog hadden. Want laat ik eerlijk wezen: pas lang na mijn verblijf op dat oude gymnasium vernam ik bijvoorbeeld dat de Culturele Revolutie in China bijzonder weinig met cultuur te maken had.

Dat de geschiedenis van de moderne tijd tijdens de universitaire studie niet aan de orde kwam, had niet alleen te maken met het bekend veronderstellen ervan, maar ook en misschien nog meer met de wijze waarop de moderne letterkunde werd benaderd. Immers: een ergocentrische, op het New Criticism gebaseerde aanpak vroeg niet om historische achtergrondkennis. Met het poetica-onderzoek kwamen echter al snel ook contextuele aspecten naar voren en inmiddels heeft de meer cultuur-historische benadering zijn vruchten binnen de moderne letterkunde afgeworpen. Het boek van Ruiter en Smulders, Literatuur en moderniteit is daar een fraai bewijs van. Los van de methodologische ontwikkelingen binnen het vakgebied, ervaar ik als docent dat de moderne letterkunde meer en meer historisch wordt en

[p. 79]

dat ligt niet aan de Studenten, maar aan de letterkunde zelf.

Soms kan het lezen van een geschiedkundig werk een soort schok teweegbrengen: plotseling vallen dingen op hun plaats, komen verschijnselen in een ander licht te staan en sla je het boek dicht met het gevoel eindelijk een onderdeel van de geschiedenis voor het eerst echt begrepen te hebben. Simon Schama's The Embarrasment of Richess had die uitwerking en het feit dat Nederlandse historici - waarschijnlijk terecht - vele details in zijn werk heftig bekritiseerden, heeft daarin geen verandering kunnen aanbrengen. Onlangs bewerkstelligde Sophie de Schaepdrijver (een Vlaamse historica, werkzaam aan Columbia University, New York) eenzelfde effect met haar boek De Groote Oorlog; het Koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog, dat in het najaar van 1997 bij uitgeverij Atlas verscheen. In iets meer dan driehonderd pagina's weet de schrijfster op een heldere, overtuigende, meeslepende en beknopte manier de vier jaar durende tragedie die zich tussen 1914 en 1918 in België heeft afgespeeld, te behandelen, inclusief voorgeschiedenis en nasleep. Ik heb het ademloos uitgelezen en dichtgeslagen met het gevoel: juist, zo zat dat dus.

De eerste pagina van het eerste hoofdstuk, waarin de voorgeschiedenis van België tot 1914 wordt geschetst, zet de toon voor de rest van het boek, reden waarom ik hier de eerste drie alinea's ervan citeer:

Het koninkrijk België van de vroege twintigste eeuw was, zoals de Encyclopaedia Brittannica van 1910 haar lezers meedeelde in het geen tegenspraak duldende proza van die tijd, ‘een onafhankelijke, grondwettelijke en neutrale staat, die een belangrijke plaats in Noordwest-Europa inneemt’.

Hoe belangrijk zou tot veler verdriet nog blijken.

Maar... belangrijk. In 1914 telde België meer dan 7,6 miljoen inwoners en was daarmee het dichtst bevolkte land ter wereld: meer dan 250 mensen per vierkante kilometer. De Franse socioloog Gabriel Tarde beschreef de Belgische bevolking als ‘de dichtste, rijkste en nijverste van alle volkeren op aarde’. Dat was wellicht te veel eer, maar niettemin: België was in 1914 de vijfde economische macht ter wereld.

Dit land, gedomineerd door een plattelandstructuur - monstersteden ontbraken - met het dichtste spoornetwerk ter wereld, dachten de Duitsers in 1914 binnen 24 uur moeiteloos te kunnen passeren op weg naar Parijs. Officieren hadden voor dat doel zelfs witte glacéhandschoenen en zwarte lakschoenen bij zich. Het verzet van het, niet al te best uitgeruste Belgische leger, beschrijft De Schaepdrijver met een mengeling van medelijden en trots. Medelijden vanwege het naïeve geloof in de kracht van de verdediging, trots vanwege de uitkomst: de Duitsers marcheerden niet ongehinderd naar Parijs, maar werden tegengehouden in de streek rond de IJzer, het begin van een jarenlang durende nachtmerrie (die in hoofdstuk VI uitvoerig staat beschreven). De represaille van Duitse zijde was enorm: op grote schaal werden steden en dorpen geplunderd en gebrandschat, werden burgers gefusilleerd omdat ze zogenaamd als francs tireurs opereerden. Het centrum van Leuven werd in de as gelegd. Duitse soldaten hadden in het voorbijgaan ook de Lakenhal, waarin zich de bibliotheek met middeleeuwse handschriften en incunabelen bevond, in brand gestoken en de bibliothecaris trof een week later niets meer aan ‘dan een puinhoop van gebroken pijlers en stenen en verkoolde balken, waarbinnen tienduizenden boe-

[p. 80]

ken nasmeulden. Door de verlaten straten vlogen half verbrande bladzijden tot in de weilanden buiten de stad.’ (p. 82-83)

Internationaal oogstte België grote bewondering voor zijn houding. Zo vermeldt De Schaepdrijver een door de Daily Telegraph op de markt gebracht boek, waarvan de opbrengsten ten goede kwamen aan de voedselhulp. De bijdragen kwamen onder anderen van Sarah Bernhardt, Edith Warton, Paderewski en Debussy. In Frankrijk prees Romain Rolland ‘de nu al legendarische heldenmoed’ van de Belgen. Aan reacties vanuit Nederland besteedt De Schapedrijver nauwelijks aandacht, maar uit mijn eigen onderzoek blijkt dat ook hier de tijdschriften met de nodige rhetoriek de ‘verkrachting’ van de Belgen uitmeten. Het is schrijnend om te lezen hoe al deze internationale lof voor dit kleine land, omslaat in een totale desinteresse en zelfs onverhulde afkeer, wanneer de oorlog eenmaal is afgelopen. Het land was verwoest en een op de twintig volwassen mannen had het leven verloren (in Frankrijk was dat cijfer overigens nog schokkender: een op de zes), maar een serieuze gesprekspartner in het internationale debat over bijvoorbeeld herstelbetalingen werd het niet. Tekenend voor de nieuwe sfeer is de wijze waarop de Belgische minister van Buitenlandse zaken, Paul Hymans, bij Clemenceau wordt ontvangen: de Fransman slaapt eenvoudig door Hymans interventie heen en roept bij het ontwaken de vergadering toe ‘eindelijk eens af te rekenen met die lastige Belgen.’ (p. 298) De Schaepdrijver weet te vermelden dat Nederland zelfs op het punt heeft gestaan België ‘preventief’ binnen te vallen in verband met de aanspraken die het land deed op Zeeuws-Vlaanderen en Nederlands Limburg ten zuiden van Roermond (p. 297).

De rol die Nederland speelt in De Groote Oorlog wordt begrijpelijkewijze voornamelijk gezien vanuit het Belgische perspectief. Het is het neutrale land, waar nog orde en welvaart heersen, een situatie die vooral jalouzie weet op te wekken: ‘O bah, Hollandse huisjes, wat een gemene streek lappen jullie me daar’, zo schrijft iemand in zijn oorlogsdagboek (p. 98). In de eerste weken van de oorlog overtrof het aantal Belgen dat de grens met Nederland was overgestoken de miljoen, aan het eind van dat jaar bedroeg het aantal 200.000, waarvan de helft tot 1918 in Nederland zou blijven. Deze Vlaamse ballingen zouden in ons land een netwerk scheppen, waarin met name ook letterkundigen een rol van betekenis spelen (men denke aan de activist René de Clercq).

Een van de meest interessante onderwerpen van de studie vormt de taalstrijd. Het is een, zeker voor een Nederlandse lezer, uiterst complexe materie, die De Schaepdrijver echter helder uiteenzet. Voor de oorlog kleefde er aan de Vlaamse Beweging geen pan-germanistisch gedachtengoed, maar de Duitsers kregen al snel in de gaten dat ze de Vlaamse strijd tegen de overheersing - niet altijd de iure, maar wel vaak de facto - van het Frans heel goed voor hun eigen doeleinden konden gebruiken. Het is spannend om te lezen hoe cultuur onderdeel kan worden van een militaristische oorlogspropaganda: meer en meer spinnen de Duitsers het Vlaamse activisme voor hun karretje, soms geholpen vanuit Nederland. Sommige Vlamingen spreken dan zelfs van ‘het Duitse geschenk’. Dat dergelijke geluiden een heftige tegenreactie oproepen, behoeft geen betoog. Het leidt uiteindelijk allemaal tot collaboratie tijdens de oorlog, en terdoodveroordelingen en gevangenisstraffen erna. Wie goed wil begrijpen waarom Van Ostaijen uit België moest vluchten, doet er verstandig aan De Groote Oorlog te lezen.

Het boek vormt een parade van schrijvers en juist in dat opzicht is het een verrijking voor de modern letterkundige. Vermeylen, Claes, Streuvels, Buysse, Teir-

[p. 81]

linck, Elsschot, Van Ostaijen, Walschap: ze spelen allen een rol en die is voornamelijk politiek-maatschappelijk, niet letterkundig bepaald. Vooral Karel van de Woestijne neemt actief deel aan het debat (hij behoort tot degenen met de meeste vermeldingen in het namenregister) en dat is verrassend. Lectuur van De Schaepdrijvers boek retoucheert het beeld dat Van de Woestijne in de literatuurgeschiedenis heeft gekregen. Ik heb deze auteur voornamelijk leren kennen als ‘een in zichzelf gekeerde natuur, een eenzelvig man[,] die stijgen wil in de ijle regionen van geestelijke zuiverheid.’ Een symbolist die zich afwendt ‘van de door naturalisme en materialisme beheerste reële wereld om te vluchten in de droom, de roes, de verbeelding’. Het zijn de woorden van Knuvelder (deel IV, p. 311 en 312), die aan het slot van zijn hoofdstuk over Van de Woestijne nog vermeldt dat deze dichter ook als journalist actief was en daaraan in een noot toevoegt dat dit journalistieke onderdeel van het oeuvre ‘overwegend een impressionistische weergave geeft van zijn eigen schoonheidsontroering’. De Groote Oorlog laat een geheel andere Van de Woestijne zien: iemand die temidden van de actuele politiek-maatschappelijke gebeurtenissen staat en daar uiterst betrokken en kritisch op reflecteert. Interessant is in dit verband ook de rol die Gerretson/Gossaert vanuit Nederland speelde: hij stond in Duitsland bekend als de ‘Groot-Nederlandse vertrouwensman’ en met behulp van Duits geld kocht hij zich in in De Vlaamsche stem, om van daaruit voeding te geven aan het activisme (reden waarom Cyriel Buysse de redactie verliet en René de Clercq hoofdredacteur kon worden).

Het maatschappelijk optreden van auteurs die in de letterkundige handboeken bekend staan om hun voornamelijk autonome literatuuropvatting, completeert in belangrijke mate het beeld. Het levert een fascinerende andere en soms paradoxale kant van deze persoonlijkheden op. Ik twijfel er niet aan, of historici zullen ook op deze studie het nodige aan te merken hebben. Als neerlandicus kan ik alleen nog maar eens herhalen dat ik De Groote Oorlog in één adem heb uitgelezen. Het boek leest als een roman, beknopt waar de meeste studies juist uitwijden, gedetailleerd waar de meeste juist beknopt zijn. Vooral het veelvuldig gebruik van archiefmateriaal in de vorm van oorlogsdagboeken en -herinneringen, draagt bij tot de scherpte van het beeld dat achterblijft. Wanneer de Eerste Wereldoorlog zich in het geheugen genesteld heeft als een negentiende eeuwse Amerikaanse gebeurtenis, is de moderne letterkunde historische letterkunde geworden. De Schaepdrijvers studie zou verplichte lectuur voor studenten Nederlands moeten zijn.

Wiljan van den Akker

Sophie de Schaepdrijver: De Groote Oorlog; het Koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog. Uitgeverij Atlas. Amsterdam, Antwerpen. 1997.