Nederlandse Letterkunde. Jaargang 3

[p. 214]

‘Niet als een bepaald vak van onderwijs’
Het schoolonderwijs in de Nederlandse letterkunde vóór het schoolonderwijs in de Nederlandse letterkunde
J.J. Kloek

Na het aantreden van de eerste hoogleraren Nederlands zou het nog tientallen jaren duren voordat de eerste leraren hun opwachting maakten. De verankering van het vak Nederlands in het voortgezet onderwijs kreeg eerst haar beslag in 1863, dankzij de bekende onderwijshervorming van Thorbecke. (Het was trouwens eveneens Thorbecke die de betiteling ‘leraar’, waarmee tot dan toe slechts predikanten werden aangeduid, invoerde ter onderscheiding van de ‘onderwijzer’ in het lager onderwijs.) Omtrent het vakkenpakket van het belangrijkste nieuwe schooltype, de Hoogere Burger School (‘HBS’), bepaalde de wet dat het onder (veel) meer de Nederlandse taal- en letterkunde diende te omvatten. In 1870 werd de inhoud daarvan nader gespecificeerd, toen bij Koninklijk Besluit een algemeen reglement voor de eindexamens werd vastgesteld. Voor Nederlands werd daarbij kennis van spelling, taal en stijl geëist en vertrouwdheid met de literatuur en haar geschiedenis: ‘Het examen in de letterkunde omvat de hoofdtrekken der geschiedenis der Nederlandsche letterkunde en de kennis van haar voornaamste voortbrengselen, meer bijzonder de 17^de, 18^de en 19^de eeuw.’¹

Daarmee was de literaire vorming gegarandeerd van - in de woorden van Thorbecke - ‘die talrijke burgerij, welke het lager onderwijs te boven, naar algemeene kennis, beschaving en voorbereiding voor de onderscheidene bedrijven der nijvere maatschappij tracht’.² Maar hoe stond het intussen met de aanstaande intellectuelen - ‘het klein getal van hen, die opleiding zoeken tot werkzaamheid of betrekking, waartoe geleerde vorming vereischt wordt’? Voor hen achtte Thorbecke nog steeds de oeroude Latijnse school de aangewezen aanloop naar de universiteit. Krachtig verzette hij zich tegen voorstellen om de instelling van de HBS aan te grijpen om ook de Latijnse school met haar smalle, eenzijdig klassieke vakkenpakket te moderniseren. De scholing van de toekomstige elite in de humaniora, zo meende Thorbecke, mocht niet verwateren. Klaarblijkelijk beschouwde hij niet alleen de natuurwetenschappelijke vakken maar ook de moderne talen en literaturen, inclusief die van het eigen vaderland, als bedreigend voor de ware literaire vorming. Er waren er meer die er zo over dachten. In een gedicht ‘Altiora contra Humaniora’ stelt Nicolaas Beets met inhumane minachting de HBS-er voor als een platte, prozaïsche, pedante geest:

[...]
Hij heeft van poëzie geen last;
Zie maar die oogen;
Dien wipneus, daar een bril op past
Van sterk vermogen;
Die dikke lippen, pas omvlast
Met pluis bij pluisje;
Dien kop, als een lokettenkast

1 Aangehaald uit Bartels 1963, 119.

2 Geciteerd uit Bartels 1963, 6.

[p. 215]

 

Met wetenschappen volgetast,

 

Elk in een huisje

 

Van 't brein, dat nimmer viert of vast,

 

Maar onophoudelijk gaat te gast

 

Op worteltrekkingen en brast

 

Aan kegelsneden,

 

Nooit door een inval wordt verrast,

 

En nooit blijft zitten voor den mast

 

Der hoogste reden;

 

[...]

 

‘Wat zal er worden van dien kwast?’

 

Wie kan 't voorspellen?

 

Een ‘hooger burger’ is 't alvast.³

Niet meer dan een paar jaar later zou het een (inderdaad nog ‘pluizige’) dichtersgeneratie van voornamelijk HBS-ers zijn die Beets eigen poëtische reputatie onherstelbaar aantastte... Toch won - pace Beets - na 1863 de overtuiging snel terrein dat de Latijnse school, als laatste overblijfsel van het scholaire ancien régime, in de moderne samenleving een atavisme was geworden. Bovendien waren de meeste Latijnse scholen hun zgn. Tweede afdelingen, waar moderne vakken konden worden gevolgd, kwijt geraakt bij de oprichting van een HBS ter plaatse. Het doek voor de Latijnse school viel in 1876. Ervoor in de plaats kwam het moderne gymnasium, met royaal ruimte voor de moderne vakken, inclusief Nederlandse taal en letterkunde.

Bij dezelfde wet op het Hoger Onderwijs⁴ werd aan de universiteiten binnen de faculteit der Letteren een eigen doctoraat in de Nederlandse taal- en letterkunde ingesteld. Het een had met het ander te maken. Tot dan toe was alleen voor de leraren in de Klassieke talen een universitaire studie verplicht geweest. Voor de rest werd (mede uit economische overwegingen) een met aktes aangevulde onderwijzers-opleiding voldoende geacht. Maar de leraar Nederlands aan het gymnasium, zo oordeelde de wetgever in 1876, mocht wetenschappelijk niet ten achter staan bij zijn collega's classici.⁵

De wet van 1876 leidde voor de neerlandistiek daarmee tegelijk tot wetenschappelijke professionalisering en tot het civiele effect van het leraarschap. Daarmee waren de voorwaarden geschapen voor een duurzaam spanningsveld tussen een meer academische en een meer pragmatische visie op het vak. Dat manifesteerde zich al rond 1890, toen de eerste polemieken werden gevoerd over de inhoud, doelstellingen en methoden van de literatuurlessen op school.

In het licht van deze ontwikkelingen is het begrijpelijk dat de historiografie van het Nederlands als schoolvak niet verder terugreikt dan het einde van de 19e eeuw.⁶ Maar is het werkelijk zo dat de geschiedenis pas met de inrichting van de HBS begint? Of is aan de institutionele historie een ongeorganiseerde ‘prehistorie’ vooraf gegaan? Bekend is dat er in de eerste helft van de eeuw al wel taalkundeboeken het licht zagen die bestemd waren voor het voortgezet onderwijs.⁷ Voor wat betreft het literatuuronderwijs ligt het onderzoek echter nog braak. In deze bijdrage wil ik tussentijds verslag uitbrengen van een verkenningstocht die nog niet ten einde is. Als resultaat kan al wel een positief antwoord geboekt worden op de basale vraag of er reeds onderwijs in de Nederlandse letterkunde werd gegeven vóór de wettelijke

3 Beets z.j., 138-139. Met dank aan Willem van Bentum, die mij op dit gedicht attent maakte. Het is gedateerd september 1879; wat heeft Beets bewogen om 16 jaar na de wet op het Middelbaar Onderwijs nog zo polemisch voor de dag te komen?

4 Tot 1960 ressorteerden de Latijnse scholen en gymnasia onder het Hoger Onderwijs.

5 Van Eeden 1947, 228-29.

6 De Moor 1986, Van de Ven 1990, Geel 1989.

7 De Vos 1939, hfdst. 1 B.

[p. 216]

verplichting daartoe. Op verdere exploratie wacht nog de volgende vraag: Wat hield dat onderwijs precies in?

Het is waarschijnlijk niet ondienstig kort de onderwijsconstellatie van de eerste helft van de negentiende eeuw in herinnering te roepen. Het toenmalige vervolgonderwijs bestond globaal uit twee schooltypen, de Latijnse school en de Franse school.⁸ De eerste bereidde voor op de academische studies, met een programma dat in hoofdzaak bestond uit klassieke talen, geschiedenis en mythologie en - enige concessie aan de moderne tijd - de beginselen der wiskunde.

De Latijnse scholen, die in het huidige België niet meegerekend, een dikke zestig in totaal, maakten bijna zonder uitzondering een periode van gestage neergang door. Klaarblijkelijk ondervonden ze steeds meer concurrentie van de Franse scholen, waarvan het aantal waarschijnlijk evenredig toenam. (Preciese cijfers zijn moeilijk te achterhalen omdat de Franse scholen, in tegenstelling tot de Latijnse, veelal particuliere instellingen waren.) De Franse school was bestemd voor degenen die zich niet op een intellectueel of bestuurlijk maar op een praktisch beroep voorbereidden. Tot het gangbare lespakket behoorden doorgaans, behalve het obligate Frans en soms een andere taal, vakken als wiskunde, boekhouden, aardrijkskunde en kosmografie. Maar de breedte en kwaliteit van het onderwijsaanbod waren in hoge mate afhankelijk van de kwaliteiten van de schoolhouder en - indien aanwezig - zijn hulponderwijzers, en van wat de ouders vroegen, dan wel zich konden veroorloven. De verscheidenheid was dan ook groot; het palet liep uiteen van ietwat opgetuigde gewone lagere scholen tot chique elitekostscholen die een intellectuele, sociale en sportieve vorming op hoog niveau boden. Deze laatste instellingen, waaraan soms zelfs een leraar klassieke talen was verbonden, werden doorgaans aangeduid als ‘Instituut’. Het beroemdste was wel het Instituut Noortheij te Voorschoten, waar Petrus de Raadt zijn op Europese studiereizen verworven pedagogische inzichten gestalte gaf.

Door die verscheidenheid is het moeilijk om inzicht te krijgen in de aard van het onderwijs aan de Franse scholen. De belangrijkste bron van informatie vormen de door de schoolhouders geplaatste advertenties ter aanprijzing van hun instelling. Het Nederlands speelt daarin geen grote rol; voor zover het al wordt genoemd, gebeurt dat onveranderlijk in het kader van het foutloos leren schrijven. Van één Instituut staat echter vast dat het de nationale literatuur in ere hield en dat is Noortheij. In een beschrijving die De Raadt van zijn instelling heeft gegeven - als zodanig een unieke bron! - vermeldt het programma voor de hoogste twee klassen onder meer: ‘Hollandsch: “Geschiedenis der letterkunde mondeling; lezen van stukken uit klassieke Schrijvers met inachtneming van den stijl; b.v. redevoeringen van v.d. Palm, Clarisse, v.d. Hoeven; Vondel's Lucifer; gedeelten uit Hooft's Nederlandsche Historiën; [...]”’⁹

Maar zoals straks zal blijken waren er naar alle waarschijnlijkheid méér Instituten en Franse (kost)scholen waar Nederlandse letterkunde op het programma stond.

Gedurende de eerste helft van de negentiende eeuw zijn er diverse voorstellen ontwikkeld om het voortgezet onderwijs bij wet te regelen, met het doel om enerzijds de Franse scholen te reguleren en anderzijds de Latijnse scholen op een modernere leest te schoeien. Om allerlei redenen leden die onveranderlijk schipbreuk. Wat de Latijnse scholen betreft waren het de instellingen zelf die in de jaren dertig en

8 Zie hiervoor en voor verdere literatuurverwijzingen: Boekholt/De Booy 1987, hfdst.7, Mandemakers 1996, hfdst. 3.

9 De Raadt 1849, 264.

[p. 217]

veertig begonnen in te zien dat ze om te overleven de bakens dienden te verzetten. De een na de ander opende daartoe een zogenaamde ‘Tweede afdeling’, waarin de moderne talen en de natuurwetenschappen werden onderwezen. Deze lessen werden gegeven door aparte onderwijzers, en stonden doorgaans ook open voor belangstellende buitenstaanders, hetgeen de kosten drukte. De regering stelde een symbolische premie op de inrichting van een Tweede afdeling door de betreffende instellingen toe te staan zich voortaan ‘gymnasium’ te noemen.

Naar deze modernisering van de Latijnse scholen is nog nauwelijks onderzoek gedaan. De beginfase ervan ligt nog grotendeels in het duister.¹⁰ Pas vanaf 1849 wordt het beeld wat helderder, wanneer het tijdschrift Miscellanea Philo logica et Paedagogica en later zijn opvolger Bijdragen tot de kennis en den bloei der Nederlandsche Gymnasiën jaarlijks een ‘Staat der Nederlandsche Latijnsche Scholen en Gymnasien’ publiceert. Hierin wordt van iedere school vermeld welke docenten er waren aangesteld voor welke vakken. In een groot aantal Tweede afdelingen, zo blijkt, werd toen Nederlands gegeven. Maar daarmee is nog niet gezegd dat er ook aandacht werd besteed aan literatuur.¹¹

Toch lijkt het waarschijnlijk dat het in toenemende mate vanzelfsprekend werd geacht dat de ‘latinitas’ enige kennis had van de nationale letterkunde. De duidelijkste aanwijzing daarvoor levert de geruisloze opname in de eisen van het Staatsexamen voor de universiteiten. Dit Staatsexamen, in 1845 bij KB ingesteld, diende om de aanstaande studenten te toetsen op hun beheersing van de klassieke talen en ook op hun elementaire schoolvakkennis. Zo moesten ze er onder meer blijk van geven de spelling en de grammatica van het Nederlands onder de knie te hebben. Opmerkelijk nu is dat na een paar jaar, in 1850, de examencommissie op eigen houtje en zonder aankonding vooraf ertoe overging ook enige vragen te stellen over de geschiedenis van de Nederlandse literatuur. In het commissieverslag wordt deze beslissing voorgesteld als niet meer dan voor de hand liggend: ‘Men meende toch te mogen veronderstellen, dat beschaafde en wetenschappelijk opgeleide jongelieden, die bepaaldelijk in de geschiedenis der oude letteren geëxamineerd werden [...] niet geheel vreemdelingen behoorden te zijn in de geschiedenis der vaderlandsche letterkunde’.¹²

Tot haar blijde verrassing constateerde de commissie dat de resultaten lang niet tegenvielen, en ook dat wijst erop dat Nederlandse letterkunde vaste voet had gekregen in het onderwijs.

Althans op de gymnasia. Maar hoe was het nu gesteld op de Franse scholen? Daarstraks heb ik het vermoeden uitgesproken dat ook op een aantal daarvan de nationale literatuur niet geheel buiten beschouwing bleef. Om daar grond aan te geven is een excursie nodig naar de schoolboeken.

Van de schoolboeken op het terrein van de Nederlandse letterkunde bestaat geen bibliografie. Bij ontstentenis daarvan kunnen we slechts, gewapend met voor de hand liggende titelwoorden, bij de NCC te rade gaan - een weg die geen volledigheid garandeert maar wel snel resultaat. In dit geval een verrassend resultaat: er hebben in de ‘prehistorie’ van de letterkunde als schoolvak al tenminste een dertigtal historische overzichten, bloemlezingen en combinaties van beide het licht gezien.¹³ Al vroeg in de negentiende eeuw moeten er dus scholen zijn geweest waar de aandacht die aan de Nederlandse letterkunde werd gegeven, het gebruik van een lesboek (en voor de ouders dus: de kosten ervan¹⁴) rechtvaardigde. Een lijst van de tot dusver gevonden titels is als bijlage achter dit artikel opgenomen. Daarbij is ook de

10 Volgens Boekholt/De Booy 1987, 126 gaf de Latijnse school te Den Haag in 1838 het voorbeeld, maar De Vos 1939 dl. 1, 83 maakt gewag van een Utrechts initiatief in 1829, waarbij de curatoren wijzen op precedenten ‘met name te Groenlo, Haarlem, Almelo, Enschedé, Veendam en Assen’.

11 Er zijn nog meer onduidelijkheden. In een aantal gevallen wordt alleen vermeld dat een onderwijzer ‘nieuwe talen’ doceerde. Viel Nederlands daaronder? Verder wordt in de ‘Staat’ bij de leraren klassieke talen nooit een modern vak vermeld; uit overgeleverde schoolprogramma's blijkt dat sommigen die wel degelijk gaven.

12 Miscellanea 1851 p. 206-207. Afgaande op de titel van het boek van Van Gielen (1846) kwamen de overwegingen van de commissie niet geheel uit de lucht vallen. Literair geïnteresseerde examinandi hadden uiteraard geen problemen met de nieuwe eisen. Zo herinnerde F.A. Hartsen zich later zijn opluchting dat hij werd ondervraagd over ‘de Camera obscura van Hildebrand en dergelijken’ (Hartsen 1996, 144).

13 Het is niet moeilijk trefwoorden te bedenken die bijna onvermijdelijk zijn in de titels van geschiedenissen van de Nederlandse literatuur. Voor die van bloemlezingen wordt een grotere creativiteit vereist. (Voor het opsporen van tekstedities voor schoolgebruik is deze methode uiteraard niet geschikt. Daarvoor kan men beter de koninklijke maar tijdrovende weg door de Brinkman volgen.) Verder heb ik alle leerkrachten die ik tijdens mijn onderzoek tegenkwam op hun productie ‘ondervraagd’.

14 Uit overgeleverde schoolarchieven blijkt het voorschrijven van schoolboeken nog al eens een punt van discussie te zijn geweest wegens klachten van ouders over de kosten.

[p. 218]

laatste in de NCC vermelde druk aangegeven. Verscheidene boeken blijken jarenlang te zijn meegegaan.

Op wat voor scholen werden zij gebruikt? In ieder geval, zo mogen we aannemen, op Latijnse scholen met een Tweede afdeling. Het kan nauwelijks toeval zijn dat de stroomversnelling in de productie nieuwe titels vanaf 1840 samenvalt met de periode waarin het aantal Tweede afdelingen sterk groeide.¹⁵ Maar wanneer we de achtergronden van de auteurs nagaan, blijkt dat een aantal van hen werkzaam was aan Franse scholen.¹⁶ Zo was D. Buddingh, toen hij zijn Aanleiding (1825) publiceerde, onderwijzer aan een ‘Instituut’, hield A.J. Lastdrager (1826) zelf een ‘Instituut voor jonge juffrouwen’, was L.Th. Zeegers (1850) kostschoolhouder en waren N. Anslijn (1828), W.A. Elberts (1843), G.C. Mulder (1855, 1856) en T. Knuivers (1859) hoofdonderwijzers. Aangenomen mag worden dat zij hun boek in ieder geval op hun eigen school hebben gebruikt. En zeker de regelmatig herdrukte titels zullen een groter bereik hebben gehad dan één school. Scholen met enkele tientallen leerlingen waren voor de toenmalige begrippen al groot.

Een uitvoerige bespreking van de opzet en inhoud van deze vroege voorouders van ‘Lodewick’, ‘Calis’ en ‘Dautzenberg’ valt buiten het bestek van deze bijdrage; ik heb ze bovendien nog niet alle kunnen raadplegen. Wat ze gemeen hebben is het grote aantal namen en titels waarmee ze de leerling confronteren. Heel karakteristiek is in dit verband Anslijns bewerking van het handboek van Siegenbeek, waarvan de tekst drastisch is ingedampt maar waarin geen van de ruim driehonderd besproken auteurs is geschrapt! Wat verder opvalt - maar in feite werd hiermee de academische ontwikkeling gevolgd - is dat het domein van de literatuur in de loop der jaren versmalt van breed retoricaal naar literair in de huidige betekenis van het woord en dat de Middeleeuwen pas laat aandacht krijgen.¹⁷ Voor het overige tekent zich een bont beeld van vakopvattingen, voorkeuren en didaktische overtuigingen af. De een streeft een chronologische evenredigheid na, de ander legt een zeer zwaar accent bij de Gouden Eeuwers en een derde hecht meer belang aan een ruime vertegenwoordiging van eigentijdse schrijvers. Sommige auteurs beschouwen tabellarische overzichten als de beste didactiek, anderen zien meer in een verhalende vorm en weer anderen willen kennelijk zoveel mogelijk de teksten (en waarschijnlijk de onderwijzer) zelf laten spreken.

Hoe belangrijk het schoolboek ook was, belangrijker was natuurlijk de leerkracht. Hoeveel leraren hebben niet een onuitwisbare indruk gemaakt? En hoe weinig daarvan is te boek gesteld! Een enkeling kunnen we uit de schaduw halen. Een overlevering uit de tweede hand betreft Nicolaas Godfried van Kampen, de latere hoogleraar aan het Athenaeum te Amsterdam. Van Kampen gaf van 1823 tot 1829 een ochtend in de week op (alweer) Noortheij aan de meest gevorderde leerlingen les in de vaderlandsche geschiedenis en letterkunde. Hij had, zo getuigt zijn levensbeschrijver, veel hart voor het onderwijs en was bijzonder geliefd bij zijn pupillen.¹⁸ Wat later, rond 1840, vond Alexander Ver Huel op het ‘paedagogium’ (een soort privé Latijnse school) van J.J. de Gelder te Leiden in Johannes Brinkman een leermeester met wie hij op voet van vriendschap geraakte.¹⁹ De meest flamboyante van de pioniers is ongetwijfeld W.J. Hofdijk geweest, de dichter. Hofdijk deed in 1851, met als formele kwalificatie slechts een onderwijzersakte 3e rang, zijn intrede als leraar Nederlands en Vaderlandse geschiedenis aan het Amsterdamse Gymnasium, dat enkele jaren tevoren een Tweede afdeling had geopend.²⁰ Zijn onorthodoxe

15 De boeken zullen in de eerste plaats bedoeld zijn geweest voor de leerlingen, maar daarnaast ongetwijfeld ook voor onderwijzers die voor een aanvullende akte studeerden: cf. de titel van Knuiver (1859). Tevens voorzagen ze in de behoeften van scholieren aan Latijnse scholen oude stijl, die aan de door het Staatsexamen gestelde eisen slechts door zelfstudie konden voldoen.

16 Opmerkelijk veel onderwijzers is een plaats gegund in het Nieuw Nederlandsch Biographisch Woordenboek.

17 Over de plaats van de Middeleeuwse letterkunde in het voorgezet onderwijs bereidt Hubert Slings een dissertatie voor bij F.P. van Oostrom.

18 Muller 1840, 97, waarbij hij zich op informatie van De Raadt zelf beroept. Van Kampen is bij mijn weten de eerste die als vakleraar Nederlands kan worden beschouwd. (De combinatie met geschiedenis zou nog lang gebruikelijk blijven.)

19 Bervoets 1992, 40. Behalve Nederlands doceerde Brinkman ook cijferen.

20 Over Hofdijks leraarschap: Van der Duijs 1890, hfdst. VI.

[p. 219]

wijze van lesgeven is met zwier vastgelegd in de Herinneringen van Aegidius Timmerman.²¹ Ook de econoom en Gids-redacteur H.P.G. Quack bewaarde dierbare herinneringen aan Hofdijk. Vooral diens wijze van voordragen was onvergetelijk: ‘Wij kwamen allen van de “Fransche school” en zeker kenden wij de dichters onzer 17e eeuw. [Maar Hofdijk:] Dat was wat anders dan wij tot dusver hadden gehoord! Als wij u hoorden ging de ware, de echte poëzie van ons volk voor ons open’.²²

Maar er waren er natuurlijk ook die niet voor het vak waren geboren. De latere rijksarchivaris L.Ph.C. van den Bergh, nog niet geheel vergeten als volksboekonderzoeker, leeft als leraar slechts voort als de man bij wie klappertjes in de les werden afgevuurd en die zelfs door zijn leerlingen in het klaslokaal werd opgesloten...²³

Toevallig is voor het jaar dat Quack zich aanmeldde bij het Amsterdams Gymnasium, 1851, een overzicht van de lessen in de klassen 1-5 overgeleverd.²⁴ Voor wat betreft de Nederlandse letterkunde staat in de eerste klas Tollens' Overwintering op het programma: ‘lezen en verklaren’. Daarmee is de nationale trots nog niet voldoende gevoed: in de tweede klasse is Helmers' Hollandsche natie aan de beurt. Tevens wordt daar een begin gemaakt met de recente literatuurgeschiedenis, en wel aan de hand van deel 3 van de bewerkte versie van Van Kampens Bloemlezing uit 1847. (Zie de bibliografie.) In de derde klasse komt de literatuur van de 17e en de vroege 18e eeuw aan bod en in de vierde die van de rest van de 18e eeuw, beide aan de hand van de literatuurgeschiedenis annex bloemlezing van Kuyper (1844). (Dit oversystematisch opgezette handboek deed dus niet alleen dienst bij de cadetten van de KMA.) In de vijfde klasse behandelde Hofdijk de ‘geschiedenis der letterkunde van de vroegste tijden tot de 13e eeuw’. Een leer- of leesboek wordt daarbij niet vermeld en dat is geen wonder: dit tijdvak kreeg in de op dat moment bestaande literatuurgeschiedenissen nog nauwelijks aandacht. In Hofdijks al genoemde eigen leerboek, waarvan in 1853 het eerste deel het licht zag, zou de Middeleeuwse letterkunde een kwart van het totaal uitmaken! Als dichter en ook als schilder streefde Hofdijk weinig minder dan de onsterfelijkheid na; misschien ligt zijn grootste historische verdienste wel op het terrein waar hij de minste pretenties had: dat van het literatuuronderwijs.

De Amsterdamse scholieren werden dus gedurende hun hele gymnasiale loopbaan in de vaderlandse letterkunde ingevoerd.²⁵ Vergeleken daarmee was het programma van de Utrechtse leerlingen rond 1860 waarschijnlijk maar schraal.²⁶ Afgaand op de aan te schaffen boeken bestond het vak Nederlands in de klassen 1, 2 en 3, waar het door een van de classici werd verzorgd, voornamelijk uit grammatica en stijloefeningen. Het rooster van de vierde klas vermeldt in het geheel geen Nederlands, dat van de vijfde (de hoogste in Utrecht) maakt expliciet gewag van wekelijks één uur Nederlandse letterkunde. Het werd gegeven door rector Ekker zelf, en als handboek schreef deze de Chronologische handleiding van De Witt Huberts uit 1858 voor. Anders dan Hofdijk prefereerde Ekker klaarblijkelijk een systematisch overzicht boven een ontwikkelingsgang.

Van de lespraktijken op Noortheij en op de gymnasia van Amsterdam en Utrecht is zo een glimp op te vangen, maar het zijn uitzonderingen. In de meeste gevallen vindt de latere onderzoeker de deur van het klaslokaal potdicht. Duidelijk is niettemin geworden dat toen Nederlands in 1863 bij wet in het Middelbaar Onderwijs werd verankerd, het als schoolvak niet uit het niets hoefde te worden ontwikkeld. Natuurlijk, er veranderde veel. Het vak werd op alle scholen verplicht en - waarschijnlijk belangrijker - het onderwijs in de literatuur maakte er voortaan onlos-

21 Timmerman z.j.², hfdst. III.

22 Aangehaald in Van der Duijs 1890, 64-65. Het was niet ongebruikelijk dat aanstaande Latijnse scholieren eerst een of twee jaar een Franse School bezochten, zodat ze enigszins thuis waren in de moderne vakken. Deze herinnering van Quack vormt een aanwijzing temeer dat op sommige Franse scholen inderdaad Nederlandse letterkunde werd gegeven.

23 Coebergh van den Braak 1988, 118. Van den Bergh werd in 1849 benoemd en binnen het jaar ontslagen.

24 Het gymnasium te Amsterdam 1852. Pas het jaar erop zou voor het eerst de zesde klas van start gaan.

25 Overigens herinnerde Vincent Loosjes zich in 1888 dat de literatuur pas echt aan bod kwam in de hoogste twee klassen (Van der Duijs 1890, 67).

26 Berigt omtrent de Latijnsche scholen te Utrecht 1860-1863.

[p. 220]

makelijk deel van uit. Het aantal te besteden uren werd voorgeschreven. Er werden eindexameneisen opgesteld. Het vak kon in de toekomst alleen nog maar gegeven worden door gekwalificeerde leerkrachten. Maar deze institutionalisering kon betrekkelijk snel en gemakkelijk haar beslag krijgen omdat er zich al een vaktraditie had gevormd - een traditie die bestond aan Latijnse scholen met een Tweede afdeling maar naar het zich laat aanzien ook aan een aantal Franse scholen. Een traditie die werd gedragen door enige tientallen onderwijzers die schoolboeken schreven en waarschijnlijk een veelvoud aan collega's die die schoolboeken gebruikten. Daarmee is goeddeels verklaard waarom er in een periode van bloeiend nationalisme zo weinig pleidooien werden gehouden voor onderwijs in de Nederlandse literatuur. Er waren in het voortgezet onderwijs wel nijpender desiderata aan te wijzen.

De wet van 1876, met zijn uitzonderingspositie voor de leraren Nederlands, kende aan de vaderlandse taal en literatuur een meerwaarde toe waarop voorheen alleen de klassieke talen aanspraak konden maken. Bij deze vakken ging het niet alleen om de overdracht van vakkennis - hun ware belang lag erin dat zij de geest en het gemoed vormden. Die claim was niet nieuw; zij was bijvoorbeeld al verwoord door onderwijzer G.C. Mulder in zijn Leesboek over de Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde (1856). Het bijbrengen van ‘kennis van hetgeen onze letterkunde merkwaardigs oplevert’, aldus Mulder, dient ‘niet als een bepaald vak van onderwijs’ te worden beschouwd maar ‘als een middel tot vorming van verstand en hart’. Ook wat dat betreft kon de wetgever steunen op een reeds bestaande traditie.

Bijlage

Literatuurgeschiedenissen en bloemlezingen voor schoolgebruik 1800-1876

1805	Nederduitsche Chrestomathie, of Voorbeelden van allerlei schrijfstijl, in proza en poëzy. Nutsuitgave. 2e druk 1831.
1816	N. Anslijn, Keur van Nederlandsche dichtstukken. 22e druk 1869.
1823	Nieuwe Nederduitsche Chrestomathie, of Voorbeelden van allerlei schrijfstijl. Nuts-uitgave. druk 1832.
1825	D. Buddingh, Aanleiding tot de kennis der letterkundige geschiedenis der Nederlanden.
1826	[D. Ouwersloot en A.J. Lastdrager], Bloemen van Nederlandsche dichtkunst, voor de jeugd. 6e druk 1870.
1828	P. van Genabeth, Zede- en letterkundige lessen, of Bloemlezing uit Nederlandsche dichters en proza schrijvers: ten dienste der athenaea, kolegien en bijzondere gestichten van opvoeding. 2e druk 1833. 1828 N. Anslijn, Schets van de Beknopte geschiedenis der Nederlandsche letterkunde van den hoogleraar Matthijs Siegenbeek. Bewerking van Siegenbeeks universitaire literatuurgeschiedenis uit 1826. Zie ook Mulder 1847.
1828	G. Engelberts Gerrits, Schoonheden uit de Nederlandsche dichters der 17e, 18e en 19e eeuw. Voor mijne jeugdige landgenooten. 5e druk 1867.
1835	J. de Keijzer, Nieuwe Nederlandsche Chrestomatie, of Voorbeelden van verschillende soorten van schrijftijl in proza en poëzy. 7e druk 1861.
1843	W.A. Elberts, Chronologische handleiding tot de beoefening der Nederlandsche letterkunde. 5e druk 1869.

[p. 221]

1844	G. Kuyper Hz., Letterkundige leercursus ten gebruike der Koninklijke Militaire Akademie. Handleiding tot de beoefening der Nederlandsche taal en letterkunde, voor de kadetten van alle wapenen. 6e druk 1863.
1846	W.C. van Gielen, Beknopte geschiedenis des vaderlands en der Nederlandsche letterkunde, ten dienste dergenen die zich tot het staats-examen voorbereiden.
1846	W. Gleuns jr., Dichtbundel, verzameld uit de werken der oudvaderlandsche dichters. Een leesboek tot bevordering van den goeden smaak en tot oefening in het kunstmatig lezen. 5e druk 1863.
1847	J.R. Eilers Koch en J.R. Eilers, Bloemlezing uit Nederlandsche dichtwerken. Nutsuitgave.
1847	N.G. van Kampen, De Bloemlezing uit Nederlandsche prozaschrijvers van -, verkort door D. Veegens. Het oorspronkelijke werk (1834) was bedoeld als academisch handboek. Een nieuwe bewerking door P.A. Thiele en J. ten Brink zou nog in 1882 het licht zien.
1847	S.I. Mulder, Kort overzigt van de geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, naar aanleiding van het grootere werk over dit onderwerp van M. Siegenbeek.
1850	J.A. Alberdingk Thijm, Gedichten uit de verschillende tijdperken der Noord- en Zuid-Nederlandsche literatuur.
1850	L.Th. Zeegers, Nederlandsche Chrestomathie: bloemlezing uit de werken van eenige voorname hedendaagsche Nederlandsche prozaschrijvers en dichters, ten gebruike der jeugd. 9e druk 1870.
1851	J.M. Schrant, Oud-Neêrlandsch rijm en onrijm.
1853	W.J. Hofdijk, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde voor gymnasiën en zelfonderricht. 7e druk 1886.
1854	L.G. Visscher, Korte schets van de geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. 2e druk 1860.
[1855	Start van de reeks Klassiek Letterkundig Pantheon, onder toezicht van J. van Vloten, met werken van Cats, Vondel, Bilderdijk en Van der Palm.]
1855	G.C. Mulder, Beknopte geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, voor schoolgebruik. 4e druk 1872.
1856	G.C. Mulder, Leesboek over de Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde voor schoolgebruik. 2e druk 1865.
1856	[Anoniem] Bloemlezing uit Nederlandsche prozaschrijvers en dichters, van Hooft en Vondel, tot op onze dagen. 2e druk 1872.
1858	W.J.A. de Witt Huberts, Chronologische handleiding tot de beoefening van de geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. 2e druk 1861.
1859	T. Knuivers, Beknopt overzicht van de Nederlandsche letterkunde, hoofdzakelijk bestemd tot zelfoefening van hulponderwijzers en hulponderwijzeressen.
1860	E. van Driessche, Geschiedkundig overzicht der Nederduitsche tael- en letterkunde, ten gebruike der Athenaea en collegiën.
1861	J. van Vloten, Bloemlezing uit de Nederlandsche dichters der negentiende eeuw; voor hooger en middelbaar onderwijs, voor rederijkers, en allen die in de vaderlandsche poëzy belang stellen. 3e druk 1872.
1865	T Knuivers, Nederlandsche chrestomathie: of bloemlezing uit de werken van voorname Nederlandsche prozaschrijvers en dichters, ten behoeve van meergevorderde leerlingen.
1865	J. van Vloten, Bloemlezing uit het Nederlandsche proza der negentiende eeuw; voor hooger en middelbaar onderwijs, voor rederijkers, en allen die in de vaderlandsche letteren belang stellen. 3e druk 1872.

[p. 222]

1865	J. van Vloten, Beknopte geschiedenis der Nederlandsche letteren. Een lees- en handboek voor hoogere burger- en andere scholen, en alle verdere belangstellenden. 2e druk 1871.
1866	L.Th. Zeegers, Het gouden tijdperk der Nederlandsche letteren: bloemlezing uit de werken der voornaamste schrijvers uit het begin der 17e eeuw, met inleiding en ophelderende aanmerkingen. Een leesboek voor de hoogste klassen der lagere scholen.
1867	J. ten Brink, Schets eener geschiedenis der Nederlandsche letterkunde.
1867	D. de Groot, L. Leopold en R.R. Rijkens, Inleiding tot de beoefening der Nederlandsche letterkunde. Bloemlezing uit de voornaamste schrijvers der 16e, 17e en 18e eeuw met ophelderingen en aanteekeningen. 11e druk 1916.
1867	D. de Groot, L. Leopold en R.R. Rijkens, Nederlandsche letterkunde. De voornaamste schrijvers der vier laatste eeuwen. 10e (?) druk 1916.
1868	G.J. Dozy en F. de Stoppelaar, Proza en poëzie. Leesboek ten gebruike op de laagste klassen der gymnasiën en hoogere burgerschoolen en bij meer uitgebreid lager onderwijs. 11e druk 1911.
1868	W. Everts, Geschiedenis der Nederlandsche letteren: een handboek voor gymnasiën en hoogere burgerscholen. 7e druk 1914.
1869	W. Doorenbos, Handleiding tot de geschiedenis der letterkunde, vooral van den nieuweren tijd. 2e druk 1882.
1871	J.P. de Keyser, Een bloemkrans: keur van proza en poezie. 17e druk 1924. De latere drukken herzien door M.J. Koenen, met als toevoeging aan de titel: voor gymnasia, hoogere burgerscholen, kweekscholen, normaalscholen, enz.
1871	J. van Vloten, Schets van de geschiedenis der Nederlandsche letteren van de 13e tot de 19e eeuw. 2e druk 1879.
1871	W.J. Wendel, Schets van de geschiedenis der Nederlandsche letteren. Een leiddraad bij het onderwijs op hoogere burgerscholen, gymnasiën en normaalscholen. 4e druk 1896.
1872	W.J.A. Jonckbloet, Beknopte geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. 3e druk 1886.
1872	G.D. Minnaert, Nederlandsch leesboek. Proza en poëzij der beste Nederlandsche schrijvers ten gebruike van middelbaar en lager onderwijs verzameld en voorzien met eene schets van de geschiedenis onzer letterkunde. 6e druk 1897.
1873	J.P. de Keyser, Neerlands letterkunde in de 19e eeuw. Bloemlezing, ten gebruike bij de beoefening onzer letterkunde.
1873	L.Th. Zeegers, Bloemen van Nederlands proza en poëzie.

Literatuur

A. Bartels, Een eeuw Middelbaar Onderwijs 1863-1963. Groningen 1963.

Nicolaas Beets, Dichtwerken dl. IV. Leiden z.j.

Berigt omtrent de Latijnsche scholen te Utrecht 1860-1863.

Jan Bervoets, Alexander Ver Huell (1822-1897). Een levensbeschrijving. Zutphen 1992.

P.Th.F.M. Boekholt en E.P. de Booy, Geschiedenis van de school in Nederland vanaf de middeleeuwen tot aan de huidige tijd. Assen/Maastricht 1987.

A.M. Coebergh van den Braak, Meer dan zes eeuwen Leids Gymnasium. Leiden 1988.

C.J.B. van der Duijs, W.J. Hofdijk in zijn leven en werken. Edam 1890.

W. van Eeden, ‘Uit de geschiedenis van ons Hooger Onderwijs’. In: Tijdschrift voor Geschiedenis 60 (1947), 220-235.

[p. 223]

Rudolf Geel, Niemand is meester geboren. Geschiedenis van het Nederlandse schrijfvaardigheidsonderwijs in de 19de en 20ste eeuw. Muiderberg 1989.

Het gymnasium te Amsterdam: Verslag cursus... [1847/52]. Amsterdam 1852.

F.A. Hansen, Nederlandsche toestanden. Uit het leven van een lijder, ed. Nop Maas. Hilversum 1996 (oorspr. 1870).

Kees Mandemakers, HBS en Gymnasium. Ontwikkeling, structuur, sociale achtergrond en schoolprestaties, Nederland circa 1800-1968. Amsterdam 1996.

Wam de Moor, ‘Stemmen uit het grijze verleden van de literatuurdidaktiek: “Poëzie is de trilling in uw hart” (1880-1918)’. In: Levende Talen 1986, 306-311.

Samuel Muller, Levens- en karakterschets van Nicolaas Godfried van Kampen. Haarlem/Leiden 1840.

Nieuw Nederlandsch Biographisch Woordenboek. Leiden 1911-1937, 10 dln.

Petrus de Raadt, Noortheij, huis van opvoedingen onderwijs. Amsterdam 1849.

Aegidius W. Timmerman, Tim's herinneringen. Amsterdam z.j.^2

Piet Hein van de Ven, ‘Het nut van het nutteloze’. Een interpretatie van visies op literatuuronderwijs sinds het einde van de negentiende eeuw. Nijmegen 1990.

Hendrik J. de Vos, Moedertaalonderwijs in de Nederlanden. Een historisch-kritisch overzicht van de methoden bij de studie van de moedertaal in het Middelbaar Onderwijs sedert het begin van de 19e eeuw. Turnhout 1939, 2 dln.