Nederlandse Letterkunde. Jaargang 1

[p. 355]

Agloval en de compilator
De geschiedenis van een verhaaldraad in de Lancelotcompilatie^*
Soetje Oppenhuis de Jong

De overspelige relatie tussen Lancelot en Genievre heeft een dieptepunt bereikt als de koningin haar minnaar betrapt in het bed van Pelles' dochter, die in de gedaante van Guinevere Lancelot voor de tweede maal heeft weten te verleiden (de eerste keer dat Lancelot zich op deze wijze liet bedriegen door de dochter van Pelles verwekten ze de Galaad, de graalridder). Nadat de koningin hem verstoten heeft, verlaat Lancelot krankzinnig van verdriet het hof. Bohort, Lionel en Hector gaan op zoek naar hem, en onder leiding van Walewein volgt een groot aantal ridders hun voorbeeld; één van die ridders is Agloval.

Na twee jaar vruchteloos zoeken besluit Agloval zijn moeder, die in het woud een teruggetrokken bestaan leidt, een bezoek te brengen. Bij haar treft hij zijn vijftienjarige broer Perceval aan, die graag mee wil naar het hof van Artur. Zijn moeder wil daar niets van horen, maar door een list kunnen ze toch met zijn tweeën vertrekken. Als de moeder begrijpt dat haar jongste voorgoed vertrokken is, sterft ze van verdriet. Aan het hof wordt Perceval tot ridder geslagen en al spoedig herkend als één van de twee ridders die de graalridder zullen vergezellen op zijn tocht. Agloval wil zijn broer bij zich houden tot hij wat ouder en voldoende geoefend is. Maar Perceval, geprikkeld door Mordret en Keye, verlaat op een nacht heimelijk het hof om grote daden te verrichten; hij gaat op zoek naar Lancelot, die nog steeds niet gevonden is. Onderweg bevrijdt hij de ridder Patrides, die hij naar het hof stuurt om Agloval gerust te stellen. Vervolgens sterft hij bijna in een duel tegen Hector, één van de beste ridders van Artur. Pas als beide strijders zo goed als dood zijn, maken ze zich aan elkaar bekend en betuigen over en weer hun spijt; ze worden op wonderbaarlijke wijze door de graal genezen en besluiten samen verder te zoeken naar Lancelot. Agloval heeft intussen van Patrides de toedracht vernomen rond het heimelijke vertrek van zijn broer, en hij en Artur verwijten Mordret en Keye hun onverantwoordelijke gedrag.

Zo wordt Perceval geïntroduceerd aan het hof van Artur en daarmee ook in de Oudfranse trilogie Lancelot propre - La Queste del Saint Graal - La Mort le roi Artu¹. Zijn introductie vindt plaats aan het eind van de Lancelot, vlak voor het begin van de Queste, waarin hij een belangrijke rol krijgt als één van de twee metgezellen van de graalridder Galaad: een ereplaats voor de held uit het oudste graalverhaal, de Perceval of Conte du Graal van Chrétien de Troyes². De rol van Agloval is na deze episode uitgespeeld. Zijn functie is geen andere dan Perceval te introduceren aan het hof van Artur en in het verhaal. Daartoe wordt ruim van tevoren zijn verhaaldraad aangehecht volgens de techniek van het entrelacement (een techniek waarbij door het vervlechten van een aantal verhaaldraden de avonturen van meerdere ridders tegelijk verteld kunnen worden). De eerste keer dat Aglovals naam valt, in een opsomming van ridders die onder leiding van Walewein op zoek zullen gaan naar Lancelot (een eerdere zoektocht, lang voordat Lancelot door de koningin wordt verstoten), wordt van hem gezegd dat hij degene is die Perceval naar het hof zal brengen. Vervolgens wordt zijn verhaaldraad meegeweven in het

* Met dank aan Erwin Mantingh voor zijn nuttige commentaar op een eerdere versie van dit artikel.

1 De proza-cyclus rond de opkomst en ondergang van het rijk van koning Artur, met Lancelot als centrale figuur, ontstond in de 13^e eeuw in Frankrijk; de kern van de cyclus bestaat uit de trilogie Lancelot propre - La Queste del Saint Graal - La Mort le roi Artu.

2 De (onvoltooide) Perceval van Chrétien de Troyes was het begin van een rijke graaltraditie, waarbij het graalthema in de 13^e eeuw steeds verder verchristelijkt werd. Diverse pogingen werden ondernomen om Chrétiens verhaal te voltooien (vier Vervolgen of Continuations zijn bewaard); het werd al snel in een aantal Europese talen vertaald (de beroemdste vertaling en waarschijnlijk de oudste is de Parzifal van Wolfram von Eschenbach; van vertalingen in het Middelnederlands zijn slechts fragmenten bewaard, het grootste in de Lancelotcompilatie, de oudste stammen uit het begin van de 13^e eeuw). In de Roman de l'Estoire dou Graal van Robert de Boron werd het graalthema voor het eerst verbonden met het lijden van Christus, en de verchristelijking bereikte een hoogtepunt in de Queste del Saint Graal, het tweede deel van de Oudfranse Lancelotcyclus.

[p. 356]

geheel zonder dat hij noemenswaardige avonturen beleeft. Het blijft bij loutere vermeldingen tot het moment dat hij werkelijk mag optreden, en ook dan is zijn rol ondergeschikt aan die van Perceval. Zijn personage is uitsluitend gecreëerd als schakel tussen de trilogie en Perceval³.

Een Middelnederlandse vertaling in verzen van de Oudfranse prozacyclus (Lanceloet - Queeste vanden Grale - Arturs Doet) is bewaard in een handschrift dat in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage wordt bewaard onder signatuur 129 A 10⁴. Dit handschrift bevat naast de Lancelotcyclus nog zeven andere romans die tussen de delen van de trilogie zijn ingevoegd, twee vóór de Queeste (Perchevael⁵ en Moriaen⁶) en vijf erna (achtereenvolgens Die Wrake van Ragisel, Die Ridder metter Mouwen, Walewein ende Keie⁷, Lancelot en het hert met de witte voet, Torec). Het geheel staat bekend als de Lancelotcompilatie. In de versvertaling van de Lancelotcyclus bleef de voor de prozaroman kenmerkende entrelacementstructuur behouden, terwijl de zeven ingevoegde romans alle staan in de traditie van de klassieke Arturroman-in-verzen, waarin per verhaal slechts een episode uit het leven van één ridder wordt verteld. Drie van deze romans zijn vertalingen/bewerkingen van Oudfranse versromans (de Perchevael, de Wrake en de Torec⁸); een vierde (Lanceloet en het hert met de witte voet) is een bewerking van een Oudfrans lai⁹; voor de overige drie is een dergelijk verband (nog) niet aangetoond, ze zijn wellicht oorspronkelijk Middelnederlands.

De invoeging van de zeven afzonderlijke romans tussen de delen van de Lancelotcyclus verraadt een streven naar eenheid; er is een poging gedaan om een nieuw, min of meer samenhangend geheel te smeden. Dat streven blijkt al uit de keuze van de romans: uitsluitend Arturromans, en in de meeste speelt Walewein een hoofdrol (van de Perchevael is zelfs alleen het Walewein-deel gebruikt¹⁰). Het blijkt ook uit de plaats van invoeging; de teksten zijn niet zomaar in willekeurige volgorde ingevoegd, maar er is bijvoorbeeld op gelet dat de teksten waarin Perceval een belangrijke rol heeft werden ingevoegd vóór de Queeste, de tekst waarin deze held sterft. Verder zijn alle romans onderling aaneengeschakeld door middel van overgangsformules aan het eind van elke tekst. In sommige gevallen is een hechter verband aan te wijzen: halverwege de Queeste wordt vooruitgewezen naar de Wrake, de eerste roman die na de Queeste volgt, en terugverwezen naar de Perchevael; in de Moriaen wordt op verschillende plaatsen terugverwezen naar de voorafgaande Lanceloet. Ingrijpender zijn de structurele veranderingen: in de Wrake en de Perchevael zijn aantoonbaar episoden toegevoegd, waardoor de structuur gecompliceerder wordt en meer overeenkomt met de entrelacementstructuur van de omringende Lancelotcyclus¹¹ en bovendien de inhoud beter bij de omringende tekst aansluit (alleen bij deze teksten is vergelijking mogelijk met het Franse origineel en (fragmenten van) de Middelnederlandse vertaling). Van alle genoemde ingrepen staat vast dat ze direkt samenhangen met de vervaardiging van handschrift 129 A 10. Dankzij deze ingrepen is de Lancelotcompilatie geen gewone verzameling Arturteksten; de verzameling zou in menig opzicht als cyclus gekwalificeerd kunnen worden, een nieuwe, unieke Lancelotcyclus, uitgebreid met zeven delen, waarvan drie wellicht oorspronkelijk Middelnederlands¹².

Terug naar Agloval. In de Lancelotcompilatie blijkt zijn rol aanzienlijk uitgebreid ten opzichte van de Oudfranse Lancelotcyclus. Die uitbreiding moet zeker voor een deel (en misschien wel helemaal) worden toegeschreven aan de compilator, degene die het verhalencomplex samenstelde en ingreep in de afzonderlijke

3 In de Perceval heeft de titelheld geen broers meer; zijn moeder heeft zich met haar enig overgebleven zoon in het woud teruggetrokken, ver van alle hofgewoel, nadat haar man en al haar andere zoons zijn gesneuveld in de strijd. Ze hoopt op deze wijze haar laatste kind te behouden. Het personage van Agloval, dat in de Lancelotcyclus aanvankelijk slechts gecreëerd was als schakel tussen Perceval en het hof, krijgt in latere teksten soms een grotere rol (bijv. in het Livre d'Artus, een deel van de uitgebreide Lancelotcyclus).

4 De tekst van het gehele handschrift werd uitgegeven door Jonckbloet in 1846-1849. Een nieuwe editie van de Lanceloet verschijnt in de reeks Middelnederlandse Lancelotromans (zie Besamusca 1991 en Brandsma 1992). Van de Lanceloet is alleen het laatste deel bewaard; aan hs. 129 A 10 ging nog een band vooraf, die niet bewaard is; twee derde van de Lanceloet ging verloren met deze band (zie Besamusca en Gerritsen 1992).

5 Van de Perchevael is nog geen andere editie beschikbaar dan die van Jonckbloet; een nieuwe editie wordt door mij voorbereid, waarbij ik gebruik kan maken van het materiaal dat Maartje Draak heeft nagelaten. De Perchevael in de compilatie is een bewerking/vertaling van het tweede deel van Chrétiens Perceval en de eerste afdeling van het Eerste Vervolg. Van de Perceval is alleen het deel gebruikt waarin Walewein de held is, en Perceval nauwelijks optreedt. De compilator heeft Perceval, voor zover hij nog een rol had in het tweede deel, geheel daaruit verwijderd om hem vervolgens, maar nu naar het model van de Lanceloet, te introduceren in de episoden die hij toevoegde aan de Perchevael.

6 Voor de edities na Jonckbloet van de ingevoegde romans raadplege men Besamusca 1985a en Kienhorst 1988.

7 Van Walewein ende Keie is sinds Jonckbloet geen editie meer verschenen.

8 Voor de Perchevael, zie noot 5. De Wrake is een bewerking/vertaling van de Vengeance Raguidel; voor een uitvoerige studie over de verhouding tussen de Oudfranse en de Middelnederlandse tekst, zie Gerritsen 1963; voor de gecompliceerde voorgeschiedenis van de Torec (de verloren Oudfranse bron, het auteurschap Jacob van Maerlant) zie Van Oostrom 1996 (met uitvoerige bibliografie).

9 Voor de verhouding tussen Lancelot en het hert met de witte voet en het Lai de Tyolet, zie Draak 1953 en Zemel 1992.

10 Zie noot 5.

11 Een analyse van de entrelacementstructuur in de Lancelotcompilatie wordt gegeven door Frank Brandsma in de inleiding bij zijn editie van een deel van de Lanceloet (Brandsma 1992); zie voor die structuur in de Perchevael ook Mantingh 1992; zie voor de ingevoegde episoden in de Wrake de studie en editie van Gerritsen (Gerritsen 1963); zie voor een tekstkritische studie van de Perchevael Hogenhout-Mulder 1984; een studie over de invoeging van de Perchevael wordt door mij voorbereid.

12 Zie voor cyclusvorming in de Karel - en Arturepiek Besamusca, Gerritsen e.a. 1994 (met literatuurverwijzingen). Het samenstellen van nieuwe gehelen door samenvoeging van bestaande (reeds geschreven) romans die aan elkaar gekoppeld worden door achteraf toegevoegde overgangsformules, of het met bestaande romans uitbreiden van cycli d.m.v. het losmaken van een bestaand katernenverband en het invoegen van andere, reeds geschreven katernen, is een vaker voorkomend verschijnsel (een grondige studie van het laatste is Tyssens 1967); een operatie als die welke hierna wordt beschreven is tot dusverre bij mijn weten alleen gesignaleerd in hs. 129 A 10 van de K.B. te 's-Gravenhage.

[p. 357]

teksten om de onderlinge samenhang te bevorderen¹³. Hij moet degene zijn die Agloval na de introductie van Perceval aan het hof nog regelmatig laat optreden als verbindende schakel tussen Lanceloet, Perchevael, Moriaen en Queeste. Hij doet dat door in het slot van de Lanceloet een episode toe te voegen waarin Perceval en Agloval hun land heroveren en vervolgens herhaaldelijk, in verschillende teksten, naar die episode te verwijzen.

De verhaaldraad van Agloval heeft echter een raadselachtig verloop. De episode waarin hij en Perceval hun land heroveren is verloren gegaan met de bladen die in het handschrift ontbreken aan het eind van de Lanceloet (de lacune komt hierna nog ter sprake). Het eerste dat daarna over hem vernomen wordt, is dat hij in het land gebleven is dat Perceval en hij samen heroverd hebben¹⁴. Met deze verwijzing begint de Perchevael na het ontbrekende slot van de Lanceloet. Vervolgens treedt Agloval, in de tweede helft van de Perchevael, ineens weer op als hij zich samen met een aantal andere ridders aanmeldt, deze keer om Walewein te gaan zoeken, die na een ruzie woedend het hof verlaten heeft¹⁵. Tussen het bericht dat Agloval was achtergebleven in het door hem en Perceval heroverde land en dit optreden wordt niets over hem meegedeeld; zijn plotselinge aanwezigheid aan het hof blijft onverklaard. En het blijft niet bij een vermelding van zijn naam; Agloval krijgt hierna zijn rol in een aantal door de compilator aan de Perchevael toegevoegde avonturen. In de na de Perchevael volgende Moriaen speelt Agloval zelfs een hoofdrol als de vader van de titelheld¹⁶. Als Moriaen na lang zoeken eindelijk zijn vader vindt, die zich samen met Perceval heeft teruggetrokken bij een kluizenaar, doet Agloval hem verslag van zijn daden sinds hij Moriaen verwekt heeft bij een Moorse prinses. In dat relaas vertelt hij ook hoe Perceval en hij met veel moeite hun land heroverd hebben¹⁷; na hun terugkeer hebben ze onderdak gekregen bij de kluizenaar - Agloval is kennelijk niet in het heroverde land gebleven. Tenslotte wordt halverwege de Queeste¹⁸ nog een keer verwezen naar dezelfde episode. Deze keer is het Perceval die zijn tante vertelt dat hij en Agloval hun land heroverd hebben en dat Agloval daar gebleven is.

Drie verwijzingen naar één-en-dezelfde episode, die op een zeker moment is toegevoegd aan het slot van de Lanceloet. Mogelijk had die episode nog een ander belang, maar in elk geval geschiedde de toevoeging ook ten behoeve van de samenhang binnen de compilatie, daar er vervolgens in drie opeenvolgende teksten naar verwezen wordt. Maar de verwijzingen spreken elkaar tegen en de eerste verwijzing, in de Perchevael, wordt bovendien binnen die tekst al tegengesproken door de onverwachte aanwezigheid van Agloval aan het hof, terwijl hij toch volgens de mededeling aan het begin van de Perchevael was achtergebleven in het door hem en zijn broer heroverde land - Slordigheid van de compilator? Dat lijkt hier niet de goede verklaring; het ligt niet erg voor de hand dat iemand toevoegingen verzint om de eenheid bevorderen en vervolgens bij de uitvoering van die toevoegingen zo gedachteloos te werk gaat dat ze juist het tegendeel bewerken. Het ontbreken van verwijzingen zou beter verklaarbaar zijn dan het zo zorgvuldig aanbrengen van verkeerde verwijzingen.

Is er een andere verklaring? Er is in elk geval een andere benadering mogelijk van hetzelfde probleem. Arturiste en keltologe Maartje Draak, die als eerste een zeer uitvoerige codicologische en paleografische beschrijving gaf van handschrift 129 A 10 (in 1954), kwalificeerde het handschrift aanvankelijk als ‘goedkoop spoedwerk’ vanwege de slechte kwaliteit van het perkament en de volle pagina's

13 Dat Agloval in de Perchevael en in de Queeste beschouwd moet worden als een toevoeging van de compilator, staat vast. Over zijn rol in de Moriaen bestaat enige verdeeldheid (zie ook noot 16).

14 Daar van de Perchevael en van de Queeste nog geen andere editie voor handen is wordt hier voor deze teksten (en gemakshalve ook voor de Moriaen) verwezen naar de editie Jonckbloet; de verwijzing aan het begin van de Perchevael is te vinden in Jonckbloet II, vs. 36950-57.

15 Jonckbloet II, vs. 40767-40775.

16 Te Winkel was de eerste die, in de inleiding bij zijn editie van de Moriaen, opperde dat Agloval, die overigens in de Arturtraditie een bijna onbekende is, in de compilatie was toegevoegd aan de Moriaen, om zo een tekst waarin oorspronkelijk Perceval de vader zou zijn van Moriaan, toch te kunnen opnemen in de Lancelottrilogie (waarin Perceval immers maagd blijft; Te Winkel 1878). In 1971 zag D.A. Wells duidelijke overeenkomsten tussen het optreden van Agloval in het Livre d'Artus en zijn avonturen in de compilatie en hij verwierp het tot dan toe alom aanvaarde idee van Te Winkel, dat de uitbreiding van de rol van Agloval een vondst van de compilator zou zijn (Wells 1971). De mening van Wells werd vrij recentelijk weer met argumenten bestreden door Bart Besamusca (Besamusca 1993).

17 Jonckbloet II, vs. 46133-46153.

18 Jonckbloet III, vs. 3442-3444.

[p. 358]

(drie kolommen à 61 regels per bladzijde), vrijwel zonder decoratie, geschreven door vijf kopiisten (die waarschijnlijk gelijktijdig aan het werk waren)¹⁹. Die kwalificatie deed het handschrift niet voldoende recht. In 1985 toonde Draak aan dat er was geëxperimenteerd bij de vervaardiging van het handschrift: de Perchevael, die nu volgt na de afbrekende Lanceloet, moet in een eerder stadium ingevoegd geweest zijn in die tekst²⁰. Dat was gebeurd tijdens het afschrijven van de Lanceloet, zodanig dat de al geschreven Perchevael geheel in de omringende Lanceloet opgenomen werd. Kennelijk werd de PerchevaelVervolgens losgesneden, van de Lanceloet werd weer een geheel gemaakt, en de Perchevael werd tussen de Lanceloet en de Queeste ingevoegd. De voornaamste getuige voor deze gang van zaken is een blad waarop ooit het einde van de Perchevael gevolgd werd door tekst van de Lanceloet²¹. Het punt waar de Perchevael oorspronkelijk was ingevoegd in de Lanceloet valt dankzij dit blad nu nog precies vast te stellen. Echter, de Perchevael past daar niet; de tekst sluit in zijn huidige samenstelling niet aan bij de Lanceloet op het punt waar hij oorspronkelijk was ingevoegd. Draak signaleerde dit probleem zonder er een oplossing voor te weten.

De volgende die het handschrift aan een grondig onderzoek onderwierp, was de codicoloog Jan Willem Klein²². Hij vond de oplossing voor het gesignaleerde probleem en stelde vast dat de Perchevael niet alleen verplaatst was, maar ook was veranderd van codicologische samenstelling. De tekst had oorspronkelijk, geheel volgens de regel van het handschrift, bestaan uit twee quinio's (katernen van vijf dubbelbladen). Bij de verplaatsing was het eerste katern vervangen door een ternio (katern van drie dubbelbladen).

Een ander probleem was dat van het tekstverlies aan het eind van de Lanceloet²³. Naar de omvang ervan kon alleen geraden worden op grond van vergelijking met de Oudfranse tekst, maar wat betreft de toevoegingen van de compilator (de episode van het herwonnen land en misschien nog wel meer) kon geen enkele schatting gemaakt worden. Ook voor dit probleem vond Klein de oplossing; zijn onderzoek wees uit dat aan het slot van de Lanceloet precies drie bladen ontbraken. Volgens Klein was de samenstelling van het handschrift op deze plaats aanvankelijk als in Schema I.

Schema I

Het tiende Lanceloet-katern werd gevolgd door twee Perchevael-katernen, die weer gevolgd werden door het katern waarin de Queeste begint op het vierde blad; alle betrokken katernen waren quinio's. Het slot van de Lanceloet was verdeeld over de laatste twee katernen, het begon op het laatste blad van de Perchevael (de vier kolommen die leeggebleven waren na het einde van die tekst), en het liep door op de eerste drie bladen van het katern waarin de Queeste begon. De Perchevael maakte in dat stadium niet als afzonderlijke roman deel uit van de compilatie, maar was opgenomen in de Lanceloet als een episode van die tekst. Aangenomen moet wor-

19 Draak 1954; voor de beschrijving van het handschrift werkte zij samen met W.Gs. Hellinga.

20 Draak 1985.

21 Draak baseerde haar reconstructie op een analyse van het huidige f.99, het laatste blad van de afbrekende Lanceloet, en het huidige laatste blad van de Perchevael (f. 115). De geconstateerde onregelmatigheden op deze bladen leidden noodzakelijk tot de conclusie dat de Perchevael verplaatst moest zijn.

22 Klein 1990; Klein is tevens verantwoordelijk voor de beschrijving van het handschrift in de nieuwe standaardeditie van de Lanceloet in de reeks Middelnederlandse Arturromans (de beschrijving is opgenomen in het nog te verschijnen vierde deel van de reeks).

23 Zie ook Besamusca 1985b.

[p. 359]

den dat die invoeging een definitieve status had, want de katernen waar het nu om gaat waren al voorzien van rubricatie en penwerk op het moment dat de tekst verplaatst werd.

De verplaatsing ging ten koste van zware ingrepen. Het slot van de Lanceloet werd losgesneden van de Perchevael en van de Queeste, en de vier bladen werden naar voren gehaald, zodat de Lanceloet weer een geheel vormde. Maar dat ging niet zomaar. Op het eerste van de vier bladen (voorheen het laatste blad van de Perchevael) stond nog het slot van de Perchevael, dat de twee eerste kolommen vulde; die tekst werd geradeerd en over de rasuur werden het slot van de Lanceloet en het tiende katern, die oorspronkelijk een sluitend geheel vormden, opnieuw met elkaar verbonden d.m.v. twee kolommen nieuw verzonnen tekst. Het gehele eerste katern van de Perchevael werd vervangen door een nieuw (een ternio)²⁴. Aan het eind van de Perchevael moest het slot weer aangevuld worden: op een nieuw blad werd de tekst die oorspronkelijk twee kolommen van ± 61 regels gevuld had, opgeklopt en uitgesmeerd over vier kolommen van ± 40 regels.

Aan het katern waarin de Queeste begint ontbraken nog de eerste drie bladen. Zeer waarschijnlijk tegelijk met de verplaatsing van de Perchevael werd de Moriaen ingevoegd, die een plaats kreeg tussen de Perchevael en de Queeste²⁵. De Moriaen werd zo geschreven dat de tekst een quinio en drie losse bladen vulde; de drie losse bladen werden toegevoegd aan het Queeste-katern op de plaats die oorspronkelijk werd ingenomen door het slot van de Lanceloet. Het resultaat was de toestand zoals die nu nog is, en die er zó uitziet: zie Schema II.

Schema II

Van de vier naar voren gehaalde bladen met het slot van de Lanceloet is alleen het eerste (voorheen het laatste blad van de Perchevael) bewaard gebleven. Dat blad is nu als elfde blad toegevoegd aan het tiende katern²⁶. De Perchevael bestaat nu uit een nieuwe ternio en een oorspronkelijke quinio; daarna volgt een quinio met de tekst van de Moriaen en die tekst eindigt op het derde blad van de quinio waarin de Queeste begint. Zeer aannemelijk is dat de vier bladen met het slot van de Lanceloet samen met de ternio van de Perchevael weer een quinio moesten vormen²⁷.

Nu kunnen op basis van de reconstructie van de twee onderscheiden fasen in het ontstaan van het handschrift de inconsequenties in de verhaaldraad van Agloval verklaard worden. Het tweede Perchevael-katern werd niet vervangen bij de verplaatsing; het optreden van Agloval in dat katern is dus oorspronkelijk, en zijn afwezigheid in het eerste katern is dat niet. De episode van het herwonnen land, die was opgenomen in het slot van de Lanceloet, volgde na de Perchevael. De oorspronkelijke toestand was dan:

Lanceloet - Perchevael - slot Lanc. (+ ep. herwonnen land) - Queeste

24 De vervanging betekende een forse inkrimping van de tekst; wat eerst tien bladen had gevuld, kon er nu nog maar zes vullen.

25 Klein onderscheidt meer fasen in het ontstaan van de Lancelotcompilatie, de hier besproken fasen zijn daarvan de eerste twee; de invoeging van de Moriaen heeft mogelijk in een latere fase plaatsgevonden (zie Klein 1990 en het nog te verschijnen Dl. 4 van de reeks Middelnederlandse Lancelotromans).

26 Het toegevoegde f. 99 is gewoon met een randje geplakt op het laatste blad van het katern.

27 Een quinio die bestaat uit vier losse bladen en een ternio verdient misschien nauwelijks die naam, maar als hs. 129 A 10 beschouwd mag worden als een experimenteel voorstadium voor een ‘nette’ versie, die moest bestaan uit regelmatige quinio's, dan is in dat voorstadium zo'n bij elkaar geraapte quinio acceptabel (Jan Willem Klein was zo vriendelijk dit schriftelijk te bevestigen).

[p. 360]

In deze toestand is geen enkele strijdigheid te bespeuren in de Agloval-draad: nadat hij Perceval bij zijn moeder heeft opgehaald (Lanceloet) bleef Agloval in de Perchevael kennelijk een rol spelen (ook in het oorspronkelijke eerste katern, getuige zijn aanwezigheid in het tweede katern); pas na afloop van de Perchevaelveroverden Perceval en hij hun verloren land, waar Agloval achterbleef terwijl Perceval terugkeerde; dat komt weer mooi overeen met de verwijzing in de Queeste waar Perceval zijn tante vertelt dat Agloval in hun land is gebleven.

Vervolgens wordt de Perchevael uit de Lanceloet losgesneden, van samenstelling veranderd en verplaatst, de Lanceloet wordt van de Queeste losgesneden, en de Moriaen wordt (waarschijnlijk tegelijkertijd) ingevoegd:

Lanceloet (+ ep. herwonnen land) - Perchevael - Moriaen - Queeste

Het verplaatste slot met de episode van het herwonnen land gaat nu vooraf aan de Perchevael. In de Perchevael is het eerste katern vervangen; het nieuwe katern begint met een verwijzing naar de episode van het herwonnen land. In dit herschreven katern komt Agloval verder niet meer voor, maar nog wel in het tweede katern, dat niet herschreven werd. De ingevoegde Moriaen borduurt voort op de toestand zoals die nu is aan het eind van de Perchevael: Perceval en Agloval hebben hun land heroverd (Lanceloet); van Agloval werd weliswaar gezegd dat hij daar gebleven is (begin Perchevael), maar nu is hij kennelijk weer terug (tweede helft Perchevael), en inmiddels met zijn broer beland bij een kluizenaar (Moriaen), waar zijn zoon Moriaan hem vindt. Het is een gebrekkig verband; aan de ooit zo subtiel ingevoegde verwijzing in de Queeste heeft de compilator bij al deze wijzigingen waarschijnlijk helemaal niet meer gedacht.

Met de resultaten van het codicologisch onderzoek blijkt het mogelijk het onstaan in fasen van de Lancelotcompilatie te reconstrueren en vast te stellen dat de compilator door uitbreiding van de verhaaldraad van Agloval oorspronkelijk een hecht verband creëerde tussen Lanceloet, Perchevael en Queeste. Zijn bemoeienissen bleven niet beperkt tot Agloval; die verhaaldraad is vooral gekozen als de meest illustratieve voor de gevolgen van de besproken ingrepen in het handschrift. Zeker een derde van de Perchevael in de compilatie bestaat uit toevoegingen van de hand van de compilator. In twee reeksen van ingevoegde episoden laat hij niet alleen Perceval optreden naar het model van de Lanceloet en in gezelschap van zijn broer Agloval, maar ook andere ridders. Onder hen moeten naast Perceval en Agloval zeker ook Lancelot en Hector oorspronkelijk gezorgd hebben voor een hecht verband met de omringende Lanceloet; van de verhaaldraden van de laatste twee resteren nog slechts losse einden in het tweede Perchevael-katern, terwijl de verhaaldraad van Perceval oorspronkelijk een ander verloop gehad moet hebben. Al die losse einden en strijdigheden in de diverse verhaaldraden kunnen nu verklaard worden door de ingrepen in de samenstelling van het handschrift. Onverklaard blijft echter de reden waarom die ingrepen plaatshadden. Wat bezielde de compilator? Wat voor reden was er om een zo zorgvuldig gecreëerd verband weer helemaal los te peuteren, teksten te verplaatsen en gedeeltelijk te herschrijven, terwijl dat in menig opzicht geen verbetering inhield? Een zo drastische ingreep lijkt om een dwingende reden te vragen.

Als de verplaatsing van de Perchevael inderdaad samenviel met de invoeging van de Moriaen, ligt het voor de hand daar een verklaring te zoeken. Een oorzakelijk

[p. 361]

verband tussen de invoeging van de Moriaen en de verplaatsing van de Perchevael is echter nog niet bevredigend aangetoond²⁸. Verhaaltechnisch lijkt er zelfs geen enkel bezwaar tegen om de Moriaen in te voegen na het slot van de Lanceloet, zonder dat daarvoor de Perchevael verplaatst hoefde te worden. De compilator had dan kunnen volstaan met het lossnijden van het slot van de Lanceloet (alleen de drie eerste bladen van het katern waarin de Queeste begint) en het herschrijven van dat slot, zodanig dat de Moriaen erachter zou passen - een veel eenvoudiger operatie dan die welke heeft plaatsgevonden²⁹.

Een feit is dat alle andere romans zijn ingevoegd tùssen de delen van de trilogie, en dat de Perchevael daarop de enige uitzondering vormde³⁰. In dat opzicht betekende het een aanpassing dat de Perchevael werd losgemaakt uit de Lanceloet en achter die tekst geplaatst. Het lijkt een magere verklaring voor een zo ingrijpende verandering, vooral omdat er ook na verplaatsing van de Perchevael een duidelijk verschil bleef in de mate waarin de verschillende romans geïntegreerd zijn in het geheel³¹, maar voorlopig is het de meest acceptabele. Wonderlijk blijft dat het slot van de Lanceloet (vier bladen) kennelijk niet herschreven werd, terwijl van de Perchevael het hele eerste katern (tien bladen) herschreven moest worden. De verplaatsing bracht natuurlijk hoe dan ook de noodzaak met zich mee om de Perchevael aan te passen aan de nieuwe omgeving. De draden die oorspronkelijk uit de Lanceloet waren meegevlochten in de Perchevael om daarna weer keurig aan te sluiten bij het slot van de Lanceloet, moesten verwijderd of tenminste gewijzigd worden nu de Perchevael na de Lanceloet volgde. Misschien was de overweging dat de Perchevael tòch al herschreven moest worden voldoende om het slot van de Lanceloet dan maar zo te laten; er lijkt in elk geval bij het herschrijven van het eerste katern rekening gehouden te zijn met de vier losse bladen van dat slot, die met de ternio weer een complete quinio konden vormen.

Welke goede verklaring er misschien nog gevonden wordt voor de ingreep, het valt te betreuren dat met die ingreep een hoogstwaarschijnlijk zeer knap staaltje van tekstintegratie voorgoed verloren ging. Het kan voor degene die dat staaltje leverde nauwelijks een genoegen geweest zijn om zijn werk weer ongedaan te maken, en dat verklaart dan misschien mede het kennelijke gebrek aan aandacht waarmee de tweede invoeging geschiedde. Het verschil tussen de twee fasen is zelfs zo groot³² dat de gedachte aan twee personen zich opdringt: degene die ervoor zorgde dat de Perchevael volledig geïntegreerd werd in de Lanceloet, moet wel erg gedesillusioneerd geweest zijn om de tekst er vervolgens zo achteloos achter te plakken, terwijl van een tweede figuur gemakkelijker valt aan te nemen dat hij minder acht sloeg op de door zijn voorganger gelegde verbanden³³. Naarmate het codicologisch en filologisch onderzoek vordert, wordt langzaam het beeld duidelijker van het gefaseerde ontstaan van de Lancelotcompilatie; wellicht wordt dat beeld nog eens zo helder dat ook met zekerheid vastgesteld kan worden waarom één en ander geschiedde.

28 Draak oppperde als mogelijke verklaring dat de Moriaen niet zo direkt kon volgen achter het slot van de Lanceloet, omdat daarin Lancelot nog maar net hersteld was van zijn waanzin, terwijl hij in de Moriaen weer geheel compos mentis een heldenrol te vervullen heeft (Draak 1985). Dat argument kan niet zo zwaar wegen, daar in de Oudfranse tekst Lancelot zich na zijn herstel alweer zodanig onderscheidt in toernooien dat zijn roem wijd en zijd verspreid is (1000 ridders heeft hij alweer verslagen). In de Middelnederlandse vertaling wordt het Oudfrans weliswaar bekortend, maar zeer trouw gevolgd (zie Besamusca 1991, p. 15-124); het is niet erg aannemelijk dat in het verloren slot van de Lanceloet deze informatie over Lancelot ontbroken zou hebben. Brandsma veronderstelt dat de compilator de Perchevael verplaatst zou hebben vanwege een door hemzelf in die tekst ingevoegde episode waarin Lancelot geheel hersteld zou optreden, terwijl hij in het na de Perchevael volgende slot nog krankzinnig ronddwaalt tot hij genezen wordt door de graal (Brandsma 1992, p. 174-180). Het optreden van Lancelot in de ingevoegde episode biedt echter te weinig houvast om hem gek dan wel hersteld te verklaren, en de compilator lijkt bij de eerste invoeging van de Perchevael zijn verhaaldraden juist wel goed onder controle te hebben - de verstoring komt pas bij de verplaatsing.

29 Die operatie zou wel het probleem opleveren van de losse bladen met het herschreven slot van de Lanceloet, die een plaats zouden moeten krijgen tussen de quinio's van Perchevael en Moriaen.

30 Volgens Klein (Klein 1990) werd de Perchevael als eerste ingevoegd, en volgde de invoeging van de andere romans in verschillende latere fasen.

31 De Wrake is naar het zich nu laat aanzien het hechtst verankerd in de compilatie, gevolgd door Perchevael en Moriaen; het verband tussen de de overige romans en de Lancelotcyclus lijkt aanmerkelijk minder hecht, maar is tot op heden ook nog niet zeer grondig onderzocht.

32 Niet alleen wat betreft de aandacht voor verhaaldraden blijkt dat verschil; ook ten aanzien van de ingevoegde episoden moet geconstateerd worden dat de reeks invoegingen in het herschreven eerste katern zich door een zekere monotonie ongunstig onderscheidt van die in het tweede.

33 Gezien de discussie die al meer dan een eeuw woedt rond de figuur van de compilator, is dit niet zo'n vergezochte veronderstelling. Sinds Te Winkel de compilator in 1891 identificeerde met Lodewijk van Velthem (volgens het colofon de eigenaar van hs. 129 A 10), gaat het in de discussie vooral om deze identificatie. Een complicatie daarbij is, dat de belangrijkste kopiist van het handschrift, kopiist B, op verschillende plaatsen zodanig samenvalt met de compilator, dat een onderscheid tussen beide figuren nauwelijks meer te maken valt; dat heeft weer geleid tot de hypothese dat kopiist B de compilator zou zijn. Recentelijk neigt men ertoe om niet één, maar twee figuren verantwoordelijk te stellen voor de totstandkoming van hs. 129 A 10 (Voor een overzicht van de discussie, zie Besamusca 1991, 135-180, en de inleiding bij het nog te verschijnen Dl. 4 van de reeks Middelnederlandse Lancelotromans).

Literatuur

Besamusca 1985a: Bart Besamusca, Repertorium van de Middelnederlandse Arturepiek. Een beknopte beschrijving van de handschriftelijke en gedrukte overlevering. Utrecht, 1985.

Besamusca 1985b: Bart Besamusca, ‘Een verdwenen Perchevael-episode in de

[p. 362]

Lancelotcompilatie’. In: Liber amicorum Jules van Oostrom. Squibs over neerlandistiek. Utrecht, 1985, 12-14.

Besamusca 1991: Lanceloet. De Middelnederlandse vertaling van de Lancelot en prose in de Lancelotcompilatie. Pars 2 (vs. 5531-10740). Met een inleidende studie over de vertaaltechniek uitgeg. door Bart Besamusca. Assen/Maastricht, 1991 (Middelnederlandse Lancelotromans dl. 5).

Besamusca en Brandsma 1992: De ongevalliche Lanceloet. Studies over de Lancelotcompilatie. Onder red. van Bart Besamusca en Frank Brandsma. Hilversum, 1992, 77-98.

Besamusca en Gerritsen 1992: Bart Besamusca [en] W.P. Gerritsen, ‘De studie van de Lancelotcompilatie’. In: Besamusca en Brandsma 1992, 9-20.

Besamusca 1993: Bart Besamusca, Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen. Intertekstualiteit in drie Middelnederlandse Arturromans. Hilversum, 1993.

Besamusca, Gerritsen e.a. 1994: Cyclification. The Development of Narrative Cycles in the Chansons de Geste and the Arthurian Romances. Edited by Bart Besamusca, Willem P. Gerritsen, Corry Hogetoorn and Orlanda S.H. Lie. Amsterdam/Oxford etc., 1994. KNAW Verhandelingen, Afd. Letterkunde, Nwe Reeks, dl. 159 (Proceedings of the Colloquium, Amsterdam, 17-18 December 1992).

Brandsma 1992: Lanceloet. De Middelnederlandse vertaling van de Lancelot en prose overgeleverd in de Lancelotcompilatie. Pars 3 (vs. 10741-16263). Met een inleidende studie over de entrelacement-vertelwijze uitgegeven door Frank Brandsma. Assen/Maastricht, 1992 (Middelnederlandse Lancelotromans dl. 6).

Draak 1953: Lanceloet en het hert met de witte voet. Tekstuitgave met inleiding en woordverklaring door Maartje Draak. Zwolle, 1953.

Draak 1954: Maartje Draak, De Middelnederlandse vertalingen van de proza-Lancelot. Amsterdam, 1954. Meded. der KNAW, afd. Letterkunde, Nwe Reeks, dl. 17, nr.7.

Draak 1985: Maartje Draak, ‘Enkele raadsels opgelost van “fo. 99” in de Lancelotcompilatie ('s-Gravenhage, K.B. 129 A 10)’. In: Tussentijds. Bundel studies aangeboden aan W.P. Gerritsen ter gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag. Ed. A.M.J. van Buuren e.a. Utrecht, 1985.

Gerritsen 1963: W.P. Gerritsen, Die Wrake van Ragisel. Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerkingen van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wrake-teksten. 2dln. Assen, 1963 (Neerlandica Taiectina 13).

Hogenhout-Mulder 1984: Maaike Hogenhout-Mulder, Proeven van tekstkritiek. Een onderzoek betreffende de tekstgeschiedenis van de Renout van Montalbaen en de Perchevael. Groningen, 1984, Dl. II: Waleweins jacht op een witte hinde (169-293).

Kienhorst 1988: H. Kienhorst, De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek. Een codicologische beschrijving. Deventer, 1988. 2 dln.

Klein 1990: J.W Klein, ‘Codicologie en de Lancelotcompilatie: de invoeging van de Perchevael en de Moriaen’. In: Ntg. 1990, 526-539.

Mantingh 1992: ‘Lanceloet, Perchevael, Moriaen en de spin Sebastiaan. Luisteren met tussenpozen?’ In: Besamusca en Brandsma 1992, 45-76.

Van Oostrom 1996: Frits van Oostrom, Maerlants wereld. Amsterdam 1996.

[p. 363]

Tyssens 1967: Madeleine Tyssens, La Geste de Guillaume d'Orange dans les manuscrits cycliques. Paris, 1967 (Bibliothèque de la Faculté de Philosophie et Lettres de l'Université de Liège, Fascicule CLXXVII).

Te Winkel 1878: Roman van Moriaen. Opnieuw naar het handschrift uitgegeven en van eene inleiding en woordenlijst voorzien door Dr. Jan te Winkel. Groningen, 1878.

Te Winkel 1891: J. Te Winkel, ‘De Perchevael en het Haagsche Lancelothandschrift.’ In: TNTL 10 (1891), 161-174.

Zemel 1992: Roel Zemel, ‘“Hoe Walewein Lanceloet bescudde ende enen camp vor hem vacht”. Over Lanceloet en het hert met de witte voet.’ In: Besamusca en Brandsma 1992, 77-98.