Nederlandse Letterkunde. Jaargang 1

[p. 277]

Boerekermis van Lukas Rotgans
‘Het zesje bij de deur’
H. Veenema

Lucas Rotgans (1654-1710), de studie der letteren beoefenend op zijn hofstede Kromwijk bij Breukelen, schreef doorgaans enigszins hoogdravende gedichten, die een patricische geest ademden. In 1708 verschijnt evenwel van zijn hand een gedicht met een wat ander onderwerp dan gewoonlijk. In 1352 regels schildert de auteur, in steeds wisselende kleuren, een tafereel van drinkende en zingende, vrijende en vechtende dorpelingen, die onbezorgd kermisvieren in het naburige Maarsseveen.

Als om zich te verontschuldigen geeft Rotgans zijn ‘Boerekermis’ als motto mee: ‘Quantum est in rebus inane’, een citaat ontleend aan de Romeinse satiredichter Persius, die daar echter de woorden ‘o curas hominum’ aan vooraf laat gaan². De volledige zinsnede luidt dus: hoeveel zorgen heeft de mens, hoe groot is de ijdelheid van deze wereld!

Is het met opzet dat Rotgans het eerste deel van deze zin heeft weggelaten?

Hoewel slechts banale gebeurtenissen worden beschreven kiest de schrijver voor het epos als vorm voor zijn gedicht en wel vanwege het komisch effect van de behandeling van een ‘laag’ onderwerp in een verheven stijl; de ‘poësie burlesque’ was populair. De compositie ontleende Rotgans in grote trekken aan het reeds een eeuw veel gelezen boertige lied ‘Boerengeselschap’ van Bredero (1585-1618)¹.

Rotgans' vertelling blijkt aan te slaan; tussen 1708 en 1851 wordt ze een tiental malen herdrukt en het kermis-thema wordt in de 18e eeuw nog door vijf andere auteurs geëxploiteerd¹. Rotgans' succes is enigszins te vergelijken met dat van zijn tijdgenoot Nicolaes Heinsius (1656-1718), die met ‘Den vermakelijken avanturier, ofte de wispelturige en niet min wonderlyke levens-loop van Mirandor’ de eerste Nederlandse schelmenroman het licht doet zien. Dit boek beleefde acht drukken en werd vertaald in het Duits, Engels en Frans, en vanuit het Frans ook in het Italiaans³.

De ‘Boerekermis’ vertoont wel enige verwantschap met het genre van de schelmenroman; ook dáár immers een realistische beschrijving van de vrolijke, bespottelijke en treurige aspecten van het leven van alledag, met name in de onderste lagen van de samenleving; ook dáár een kaleidoscopische afwisseling van scènes, die noodzakelijkerwijs ten koste gaat van de verhaalstructuur. Ook de toon van het verhaal vertoont overeenkomst: in geen van beide genres ontbreekt het satirisch element; in beide worden misstanden gehekeld en menselijke gebreken bespot.

Een belangrijk verschil tussen beide genres is echter de positie van de verteller. Sinds in 1554 ‘La vida de Lazarillo de Tormes’ in Spanje als eerste schelmenroman het licht zag, zijn er in West-Europa vele gevolgd, maar altijd hebben ze als belangrijk kenmerk hun (pseudo-) autobiografisch karakter⁴. Het is de schelm zelf die zijn verhaal vertelt, die zich rechtstreeks tot de lezer wendt en die deze daardoor min of meer tot zijn medeplichtige maakt. Op deze kunstgreep berust een groot deel van de kracht van het genre.

2 Persius, Satirae 1,1.

1 Lukas Rotgans, Boerekermis; ingeleid en van aantekeningen voorzien door L. Strengholt. J. Noorduijn en Zoon N.V., Gorkum, 1968.

1 Lukas Rotgans, Boerekermis; ingeleid en van aantekeningen voorzien door L. Strengholt. J. Noorduijn en Zoon N.V., Gorkum, 1968.

3 J. Walch, De vermakelijke Avanturier, in: Boeken die men niet meer leest; Thieme en cie, Zutphen, 1930.

4 Mathias Bauer, Der Schelmenroman; Metzler, Stuttgart, Weimar, 1994.

[p. 278]

Een geheel andere positie neemt de auteur van ‘Boerekermis’ in; hij is slechts de gedistingeerde, wat afstandelijke toeschouwer, zoals duidelijk blijkt uit de aanhef van het gedicht:

My lust het jaarfeest van de buurt eens af te maalen,
De dertelheden van de landtjeugt op te haalen
En d'oude gryzaarts, krom en dronken, in dien staat
Met waggelende schreên te volgen langs de straat.

De wat hooghartige distantie van de auteur heeft in de 18e eeuw de populariteit van het geschrift niet in de weg gestaan. Ook de onverbiddelijke afwijzing van overheden en kerk van het ‘losbandige, onkuise, godslasterlijke en verwerpelijke kermisgedoe’⁵ heeft de waardering ervan niet geschaad. Hoe verhevener en dwingender het ideaal, des te sterker is vaak de behoefte om er eens even van ontheven te zijn. In het autoritaire 16e eeuwse Spanje smulde men van de schelmenroman, 150 jaar later genoten niet alleen de dorpelingen, maar ook de geletterden in de streng calvinistische Nederlanden, van de ‘boerekermis’ in Maarsseveen. Zowel de schelmenroman als het ‘kermis-epos’, bieden de gelegenheid om de dagelijkse zorgen even opzij te zetten en binnen te treden in een ‘mundus inversus’, een omgekeerde wereld, waarin om ondeugd gelachen mag worden en waar de deugdzaamheid wordt bespot.

Om de epische verteltrant nog eens te benadrukken heeft Rotgans het gedicht verdeeld in twee boeken. Inhoudelijk is daar nauwelijks reden toe, hoogstens is het geweld in het tweede boek wat venijniger.

De nauwkeurige weergave van kleding, gedrag en gebeurtenissen maakt het bonte verhaal voor geïnteresseerden in de geschiedenis en gebruiken van de 18e eeuw zeer informatief, bijvoorbeeld als de schrijver ziet: ‘in 't naderkomen’:

De landtjeugd handt aan handt spanneeren, opgetooit
Met witte huiven, net gestreken en geplooit.
De haarnaaldt stak in 't hoofdt. de keten van koraalen
Blonk om den rossen hals, om met meer zwier te praalen.
De zilvre sleutelreeks, en beugeltas, daar by....⁶
De knaapen, die hun' rijdt in 's meesters dienst besteeden
Verscheenen aan heur zy, versiert en opgeschikt
Met broeken om de kuit met linten toegestrikt.⁷

In 1968 verscheen voor het eerst een geannoteerde uitgave van de ‘Boerekermis’, ingeleid en van meer dan 650 aantekeningen voorzien door L. Strengholt¹. De annotatie was uitvoerig, omdat veel 17e en 18e eeuwse woorden en zinspelingen niet meer onmiddelijk duidelijk zijn.

In een aantal gevallen bleek het ook Strengholt niet mogelijk om met zekerheid de betekenis van een uitdrukking te achterhalen, zoals bijvoorbeeld in de strofe, waarin de vrouw van de schoenlapper de auteur als volgt aanspreekt:

Maar, heerschap, zieje wel wat meisjes dat daar danssen
In 't zesje by de deur? kyk eens ter degen toe.
Je ziet een jonge meidt, zy springt en wordt niet moe.

5 G.H. Jansen, Een roes van vrijheid: kermis in Nederland; Boom, Amsterdam, Meppel, 1987.

6 Boerekermis: regel 31-35.

7 Boerekermis: regel 46-48.

1 Lukas Rotgans, Boerekermis; ingeleid en van aantekeningen voorzien door L. Strengholt. J. Noorduijn en Zoon N.V., Gorkum, 1968.

[p. 279]

 

Dat is de dochter van den drost in boerekleeren.⁸

Ik herinner mij, dat Strengholt geruime tijd in de literatuur op zoek is geweest naar een parallel, die mogelijk licht zou kunnen werpen op de uitdrukking ‘in 't zesje by de deur’. Uit de annotatie bij regel 1187 blijkt echter, dat deze moeite niet werd beloond:

‘het is mij niet duidelijk wat hier bedoeld wordt; denken we aan een dansgroep van zes personen, dan lijkt dat weersproken te worden door het vervolg, waarin we lezen dat het bewuste meisje met één jongen danst; is “zesje” de naam voor een bepaald gedeelte van de ruimte waarin het jonkspel gehouden wordt?’

Voor zover Strengholt kon nagaan, zijn nadere gegevens over hetzij een dans, hetzij een ruimte die men destijds ‘het zesje’ genoemd zou kunnen hebben, in de Nederlandse literatuur van de 17e en 18e eeuw niet te vinden.

Onlangs ontdekte ik, bij toeval, dat in Spanje tot op vandaag een dans bestaat die ‘los seis’ (de zes) wordt genoemd - het Spanje waarmee de Nederlanden tot ver in de 17e eeuw zo nauw in contact zijn geweest.

Bovendien bestaan er aanwijzingen, dat de oorsprong van dit Spaanse ‘zesjer’ heel goed in diezelfde 17e eeuw zou kunnen liggen. De muziek, waarop ‘los seis’ wordt gedanst, blijkt namelijk te klinken als de muziek van Antonio Vivaldi (± 1675 tot ± 1741), de dansers gaan gekleed als 17e eeuwse pages.

De dans wordt beschreven in ‘La tesis de Nancy’ van de Spaanse schrijver Ramón J. Sender⁹. De roman vertelt de geschiedenis van een Amerikaans meisje dat romaanse talen studeert en voor haar doctoraalscriptie een jaar in Andalusië doorbrengt. Nancy, de hoofdpersoon in het boek, beschrijft in een brief aan haar vriendin Betsy de dans als volgt:

‘Welnu, de “zes” zijn fascinerend. Hoewel ze de zes worden genoemd, zijn ze met z'n tienen of twaalven. En op Sacramentsdag, met Kerst en op de dag van de Glorieuze Beweging (het feest van de opstand van de nationalisten) gaan ze naar de kathedraal en dansen met castagnetten, dat het een lust is. Het zijn kinderen aangekleed als pages uit de 17e eeuw, met hun hoeden en hun kant...¹⁰’.
‘Op die middag van de “zes” waren er veel mensen in de kathedraal en naast me zat een Amerikaan die met een “recorder” de muziek opnam van de dans van de “zes”, waarvan men zegt dat ze zeer oud is, hoewel me dat echt niet het geval lijkt te zijn. Ze klinkt precies als Vivaldi¹¹’.

De suggestie ligt voor de hand dat we bij Rotgans met een soortgelijke groepsdans te maken hebben. Dat zich bij een groepsdans wisselende paren vormen, is niet ongebruikelijk. De omstandigheid dat - zowel voor ‘het zesje’ als voor ‘los seis’ - telkens een even aantal dansers wordt genoemd, zou kunnen wijzen in de richting van dansparen; en dat: ‘een jonge boer, noch glat van kin, en zonder haren, bekleedt haar slinke zy, en leidt haar met de handt¹²’ is daarmee niet in tegenspraak.

De aandacht, die Rotgans in het vervolg van het verhaal juist aan dit ene paar schenkt, lijkt geheel te passen in zijn opzet om het gedrag van de dorpers - ook in de manier waarop een vrijer zijn lief op de kermis tegemoet treedt - te hekelen. De auteur tekende welbewust, zoals Strengholt in zijn inleiding opmerkte, ‘de ongebondenheid van het feest’.

8 Boerekermis: regel 1186-1189.

9 Ramón J. Sender, La tesis de Nancy, 38e druk, 1991. Edición: Magisterio Español S.A., Madrid.

10 Sender: pag. 80 regel 29 tot pag. 81 regel 3. Bien, los ‘seises’ son fascinadores. Aunque los llaman seises, son diez o doce. Y el dia del Corpus, y el de Navidad, y el del Glorioso Movimiento (la fecha de la sublevación de los nacionalistas) van a la catedral y bailan con castañuelas que es una gloria. Son niños vestidos de pajecitos del siglo XVII, con sus sombreros y sus encajes.

11 Sender: pag. 83 regel 21 tot 26. Aquella tarde de los ‘seises’ había mucho gente en la catedral y a mi lado un americano que con un ‘recording machine’ estaba recogiendo la música del baile de los ‘seisos’, que dicen que es muy antigua, aunque a mí no me lo parece, la verdad. Suena así como Vivaldi.

12 Boerekermis: regel 1194 en 1195.