Nederlandse historische bronnen 5

[p. 76]

II Memorabel verhael van den waeren oorspronck, voortganck ende nederganck van de wichtige differenten die tusschen de Nederlanders en de Japansche natie om den Chineeschen handel ontstaan zijn

[fol. 408r^o] Ik ben van meyninge simpelijck te beschrijven de oorsaecken ende principaele deelen van de schaedelijcke twisten die de Nederlandtsche Compagnie (sedert hare vestinge op Formosa) met die van Japan bejegent is, 't welck zoo gedenckweerdigen geschiedenisse achten als de Nederlanders (tot noch) in India voorgecomen is. Zulcx dat wel een duydel[ijke] als dese beschrijvinge vereyscht, die wij den ervaerne bevoolen laeten, met intentie alleenlijck te noteren, 't gunt ons nae waerheydt cundich is, weshalven naer eysch der materie, de saecke wat grondich beginnen zal.

Van d'importantie des Chineessen handels

't Is kennelijck, dat sedert dat d'ingesetene van de Geunieerde Provintiën onder een Compagnie hunne navigatien ende commercien in de quartieren van Oost-Indien hebben gestabileert, dat se neffens de conqueste der rijcke negotien van zoo veele specerijen ende waeren van India, als een principaele ende uytnemende¹ saecke altijt serieuselijcken hebben getracht den seer rijcken ende hooghgeachten handel des vermaerden coninckrijcx van China (bestaende van ineffable raere coopmanschappen ende manufactueren) te openen, stabileeren ende geheel te conquesteren; wesende gefondeert op zeer groote hoope, dat bij een gewenscht ende mogelijck effect, de gemelte Compagnie allomme haeren staet zulcx verbeteren, accomodeeren ende versekeren zoude, dat se neffens progressie van macht ende reputatie bij de respective coningen ende princen van India jaerlijckx veel rijcke retouren van alderley profijtelijcke Indische en Chineesche waeren zonder besendinge van merckelijck capitael in Neerlandt soude trecken, tot groote vermeerderinge van de neeringe der Vereenichde Landen, eere van de Heeren Mayores ende haere dienaers, mitsgaders merckelijck proffijt voor de Generale Compagnie, insonderheyt glorieusen affbreuck van den Spaenschen vijandt, wiens staet in de quartieren van Oost-India, bijsonderlijck der steden Manilha ende Maccauw², principaelijcken op de handel van China berust, weshalven zijn [wens] geduyrichlijck is, deselve voor hem alleen te conserveren.

1 In het handschrift wordt geregeld ‘vuyt’ in plaats van ‘uyt’ geschreven.

2 De Portugese vestiging Macao dateert van 1557; Manilla werd door de Spanjaarden gesticht in 1571.

Hoe dien handel te conquesteren getracht ende eensdeels vercregen is

Tot bevoirderinge van dese hooghwaerdige saecke is bij de Heeren Mayores van de Generaele Compagnie aen den gouverneur-generael, raaden ende regenten van

[p. 77]

India van tijt tot tijt geordonneert, den Chineeschen handel [fol. 408v^o] door alle doenlijcke middelen in vrijheyt te openen, waertoe diversche preuven zijn onderleyt, maer door hinderlijcke toevallen in veel jaeren, niet merckelijcx geobtineert als alleen dat sommige bekende Chinesen eenige waeren tot Bantam, Patana, Sangora³ ende elders toebrachten; 't welcke verre van de gewenschte effecten was. Ondertusschen heeft Manilha ende Maccauw met dese negotie zeer in fleur geweest, waertegen de Compagnie tot verscheyden tijden, diversche offensive vlooten op de custen van Philippinas gesonden heeft, die de Chinesche handeljoncquen vijandich berooft, veel rijcke prinsen in Japan gebracht ende aldaer advancabel vertiert hebben, zoodat die van Mannilha benoodicht wierden, de gemelte vlooten tot groote costen van den Spaenschen coninck met gallioenen ende galeyen van daer te verdrijven; dat haer verscheyden malen door merckelijcke advantagie ende met wedersijdige schade ten deele is geluckt⁴. In vougen dat de oncosten ende schade, die de Compagnie in 't vervolgen deser procedures dragen most, de vercregen buyten zeer vermindert hebben, waer neffens d'ervaeringe oock claerlijcken wees, dit alleen den rechten middel niet en was om die van China tot een vreedigen ende vrijen handel met de Compagnie te constringeren.

Oversulcx is eyndelijcken in den jaere 1622 (staende 't eerste gouvernement van den generael Coen) een merckelijcke armada onder den commandeur Reyersen tot de conqueste van Maccauw ende openinge van den vrijen handel naer China gesonden. Doch den aenslagh op Maccauw is met schaede gefailieert, zoodat dese vlote op het eylandt Pehouw, onder de croon van China ende aen desselfs custe gelegen, een forteresse ter defensie opgeworpen heeft⁵. Van waer gemelten commandeur aen de regenten van de provintie Hoccheo⁶, den liberen handel (ende desisteren desselffs met Mannilha ende Maccauw) in 't vrundelijck versocht, 't welcke onder schijn van t'obidieren d'oude wetten des rijckx ront affgeslaegen wierdt, met een scherp bevel de vestinge op 't spoedichste aff te breecken ende van des coninckx custe te retireren. Waerdoor de saecke (naer veel onderhandelinge ende valscheyt der Chinesen) tot een openbaere oorlooge uytgevallen is, die naer groote distructie van Chinaes custen eyndelijck anno 1624 in zulcken manieren verdraegen, geaccordeert ende behoorlijcken geagregeert is, dat de Nederlanders uyt Chinaes jurisdictien vertreckende, de vestinge in Pehouw verlaeten, haer op 't eylandt Formosa transporteren en de fortificeren zoude, waertegen hun den liberen Chineeschen handel aen de fortresse in Tayou-

3 Voor de Chinese handel in Banten, Pattani en Sangora (Sonkhla), zie: Meilink-Roelofsz, Asian Trade, 245-254; Blussé, ‘Western Impact’, 26-57; Blussé, ‘Inpo’, 196-198; Terpstra, De factorij te Patani, passim.

4 Voor de expeditie naar Manilla, zie: Sloos, De Nederlanders in de Philippijnse wateren.

5 Pehouw: hoofdeiland van de Pescadores of P'eng-hu archipel gelegen tussen het eiland Formosa en het Chinese vasteland. Voor het verloop van deze expeditie, zie: Groeneveldt, De Nederlanders in China, en Blussé, ‘The Dutch Occupation of the Pescadores’.

6 Foochow of Fu-chou, de hoofdstad van de kustprovincie Fu-chien.

[p. 78]

Fort Zeelandia ('s Compagniesloge) met links op de achtergrond de Chinese stad, omstreeks 1630. Uit: I. Commelin, Begin ende voortgangh van de Vereenighde Nederlantsche geoctroyeerde Oost-Indische compagnie (Amsterdam, 1645)
Foto Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage

[p. 79]

wan⁷ vergunt ende toegelaeten wierdt, daer haer de Nederlanders met vrijwillige receptie van de arme ende brutale inwoonderen des eylandts promptelijck nedergeslagen ende gesterckt hebben. Waerdoor dese plaetse, zoo door 't contract met China, als bewillinge van d'inhabitanten selffs, rechtelijcken voor de Generaele Compagnie in besidt genomen is, ende de souvereiniteyt vandien wettelijck voor haere Do. Ho. Mo., de Staten-Generael der Vereenichde Nederlanden, geconquesteert. [fol. 409r^o]

7 Tayouwan of Taiwan: een zandplaat vlak voor de kust van het eiland Formosa, ter hoogte van de huidige stad Tainan. Op Taiwan werd de Nederlandse vestiging, kasteel Zeelandia, gebouwd.

De effecten uyt dese negotie verhoopt

De voornaemste voordeelen, die de Compagnie uyt dit accoort te verhopen hadde, waeren d'apparentien des Chineesen handel daerdoor te zullen vermeesteren, Maccau ende Manilha te ruineeren ende alsoo jaerlijcx alleenlijck in Japan twee millioenen guldens t'avanceren⁸. Welcke rijcke winsten in Chineese waeren besteedt ende naer Nederlandt gesonden, groote neringe ende rijckdom toebrengen zoude, besijden noch de proffijten die door desen handel alomme door India te trecken zijn, insonderheyt een groote vaert der Chineesche joncken naer Batavia. Waerdoor dese stadt, als principaele van India in neeringe bloyende, zeer gepeupleert ende den Nederlandtschen staet alomme uytnemende verbeteren zoude, waertegens die van den Spaenschen vijandt allenthalven declineren ende verargeren most. Zoodanige ende meerder effecten zijn met goede redenen uyt den liberen Chineeschen handel te verwachten geweest.

8 Zie het verslag hierover van de hand van Leonard Camps, in: Commelin, Begin ende voortgangh, IV, 198-202.

Doch door drij wichtige poincten verhindert

Maer 't is sulcx dat t'sedert den nederslagh in Tayouan drie capitale swaericheden van zeer schaedelijcke consequentien voor den stant van de Compagnie aldaer zijn ontstaen:

Eerstelijck, d'ontrouwicheyt der Chineesen contra den vrijen handel en 't solemneel contract, mitsgaders de roverije op de custe van China.

Ten tweeden, de fortificatie van den Spaenschen vijandt op 't noordelijckste punt des eylandt Formosa, ende zijne traffijcque met die van Hoccheo.

Ten derden ende principaelste, de hartneckige pretentie der Japanders op den liberen Chineesen handel in de baye van Tayouan.

Welcke drie wichtige poincten d'apparente effecten van den handel zoo hebben becommert, dat de Generaele Compagnie (naar een cleyn geniet der verdiende profijten) in merckelijke verliesen, groote oncosten, dangiereuse querellen ende irreparabele schade vervallen is.

[p. 80]

Van 't eerste poinct

Want eerstelijck, in plaetse dat die van China, conform 't accoordt⁹ dat tusschen den gouverneur Soncq¹⁰ ende mandorijn van Pehouw gecontracteert, ende bij den toutock ofte chrijgsoversten van Aymoy, midtsgaders den combon, opperregent¹¹, der provintie Hoccheo in solemnele forme geratificeerd was, den vrijen handel promptelijcken behoorden te openen ende in de baye van Tayouan effectelijck voldoen, zoo hebben zijlieden nae de verlaetinge van Pehouw, gansch ontrouwelijck, geen andere maniere van handel vergunt dan dat de Compagnie bij oochluykinge van den combon, haer capitaelen op eygen risico, met Chineesche joncqiens uyt Tayouan naer Chinccheo¹² ofte Aymoy¹³ aen eenen Simsou¹⁴ ende andere geaposteerde ofte onder den duym aen particuliere coopluyden heeft mogen zenden. Waervoor de geeyschte [fol. 409v^o] doch veeltijts impertinente goederen opgecocht ende verre boven waerdije gecargeert, overgesonden zijn, daer men sich mede genoegen moest. Bovendien quamen somtijts eenige waeren bedecktelijck in Tayouan te coop, 't welck ten principaelen weynich helpen mocht. Weshalven de Compagnie verscheyde maelen benoodicht is geweest, genoech tegen ordre, wil ende genoegen der grooten van China, den handel met 2 à 3 jachten in de riviere Chincheo¹⁵ te versoucken, dat eenige reysen plat affgeslagen, oock ettelijcke maelen zoo wel is geluckt, dat de goederen abondant aen boort gebracht ende tot redelijcken prijse (egter bij conventie boven de rechte marckt) ingecocht wierden; zoodanigen ofte bijnaer diergelijcken maniere van traffiqueren, die alsnoch aldaer gedreven werdt, geensints conform 't accoordt eenen liberen handel, maer waere monopolische negotie is.

Evenwel is met goede apparentien te hoopen geweest, alles mettertijt gecorrigeert zijnde, de Compagnie een wenschelijck gerijff van de Chineesche waeren becomen zoude hebben; ten waere de groote ende schendelijcke roverije die 't zedert den jaere 1624 door de aertsroovers Iquam, Quitsick, Tausilacq¹⁶, hare

9 Een schriftelijke overeenkomst is op de Pescadores nooit gesloten, zie: Groeneveldt, Nederlanders, 289.

10 Dr. Martinus Sonck was de eerste bevelhebber van Zeelandia en verdronk in september 1625 op de ree van Taiwan. Zie: Wijnaendts, Gezaghebbers, 120.

11 Toutock of tu-tu: generaal; combon of chün-men: provinciale opperbevelhebber en gouverneur.

12 Ch'üan-chou (Marco Polo's Zayton), havenstad ten noorden van Amoy in de provincie Fu-chien.

13 De havenstad Amoy of Hsia-men.

14 Hsü Hsin-su, een door de provinciale gouverneur speciaal aangewezen of ‘geaposteerde’ koopman, die als monopolist zorg droeg voor alle handelsbetrekkingen met de Nederlanders.

15 De gehele baai van Amoy. Zie: Boxer, South China, 313-326.

16 Iquam of Iquan: bijnaam van de koopman en piraat Cheng Chih-lung. Was aanvankelijk als tolk en kaper in dienst van de VOC; vanaf 1625 organiseerde hij strooptochten voor eigen rekening. In 1628 werd hij door de provinciale autoriteiten in genade aangenomen, en klom binnen korte tijd op tot de rang van admiraal der kustverdediging. Quitsick: de piraat Li Kuei-chi, voormalig luitenant van Iquan; Tausilacq: de piraat Chung-pin, voormalig luitenant van Iquan.

[p. 81]

adherenten ende successeurs, met groot getal joncken, volck ende oorloogsmacht op de custe van China gepleeght zijn, waerdoor de vaert in China allomme soo zeer becommert was, dat weynich vaertuich in Tayouan ende tegen costuyme geen joncken nae de gewoonlijcke plaetsen van India gesonden zijn. Selffs de schepen ende jachten van de Compagnie zijn door dese dieven met brandende joncquen verscheyden maelen bedwongen geweest de poorten en de haevenen van China te verlaeten. Jae, 2 a 3 jachten ende ettelijcke joncken hebben zij verovert ofte verbrant, alles tenderende tot merckelijck belet van den vrijen handel, gevolchelijcke excessijve schade voor de Compagnie. Ende oftewel sedert den jaere 1630 de saecken aldaer zulcx zijn geredresseert, dat de forme van negotie eenigerwijse verbetert, de macht der presente rovers ten deel vernieticht (immers de Compagnie niet zoo schaedelijck) is, zoo blijven dese swaericheden nochtans niet geheel geweert, wesende intussen door 't een ende 't ander quaet veel jaeren met groote becommerisse verloopen.

Van 't tweede poinct

Ten andere, zoo haest die van Manilha vermerckten dat de Nederlanders met China geaccordeert ende op 't eylandt Formosa gefortificeert waeren, zij bleven met redenen grootelijckx besorght, dat de sterckte ende gelegentheyt deser plaetse de macht van de scheepen ende cruyssende jachten, insonderheyt den vergunden Chineschen handel, haere negotie met China (eenich steunsel huns staets) in corten tijt zoo becommeren zoude, dat Manilha niet alleen door 't verlies van neeringh, apparente ruine, maer oock den Spaenschen staet in India, merckelijcke [fol. 410r^o] nederganck te verwachten hadden. Overzulcx om te hinderen zoo zorglijcken val, hebben haer de Spaenjaerden met een redelijcke macht anno 1626 aen 't noordteynde van Formosa in de baye van Kelangh¹⁷ gefortificeert, met intent den handel van China aldaer te trecken, 't gansche eylandt mettertijt te conquesteren, ende de Nederlanders met force uyt Tayouan te drijven, de fortresse te vermeesteren ende beset te houden, ende alsoo haeren hellenden staet in volcomen verseeckeringe te redresseren¹⁸; 't welck haer ten deele oock is geluckt, zoo in 't gerijff van alderley Chineesche waeren, die hun tot Kelangh uyt de reviere van Hoccheo werden toegevoert, als met de conqueste des eylandts Formosa, waerinne sedert hunnen nederslagh zoo hebben geadvanceert dat presentelijck (niet zonder haere costuymelijcke tirannije) een goet deel desselffs de croone van Castilia subject gemaeckt hebben. Maer toucherende hun laetst ende principaelste widt om de Nederlanders uyt Tayouan ende 't suydelijck deel van dit eylandt te jaegen, hierinne hebben tot noch niet uytgerecht hoewel se zulcx eenichsints hebben betracht, voornamelijcken anno 1627 met

17 Keelung of Chi-lung, havenstad op de noordoostkust van Formosa.

18 Voor de Spaanse bezetting van het noorden van Formosa, zie: Verhoeven, Bijdragen. De forten van Tamsui en Kelangh werden in 1642 op de Spanjaarden veroverd.

[p. 82]

een royale armada uyt Manilha onder 't beleyt van den gouverneur der Phillippinas selffs, die ontrent ten halven wege geseylt door storm (uyt sonderlinge beschickinge Godts) vruchteloos ende met schade teruggekeeren most. 't Zedert is zijn ernstich trachten stadich geweest zijne fortificatien, conquesten ende negotien te verseeckeren, 't welck de Compagnie op hoochste hinderlijcken is: zoo om 't derrewaerts locken der Chineesche coopluyden ende hunne waeren, als continuele zorge, dat haere jachten liggende om te handelen in de reviere Chincheo bij diversche occasien door des vijandts daeromtrent swevende navale macht geattrappeert, vermeestert ofte vruchteloos te retiereren bedwongen mochten werden, beneffens noch het duchten dat se haer conquesten met verloope van tijt zoo connen verbreyden, dat de Nederlanders zullen benoodicht zijn Tayouan ende zijne dependentien tot conservatie van den staet ende handel aldaer met meerder guarnisoen ende navale macht beseth te houden; ten waere met een groote ende sufficante macht de Spaensche vestingen couragieuselijcken aengetast ende victorieuselijcken vermeestert conde werden, door welck eenich swaer ende perijckuleus middel dese tweede capitaele swaericheyt met groote apparentien van grooten buit geheel ende al te diverteren is.

Van 't derde poinct

Ten laetsten zullen poinctualijcken noteren, als wesende maxime van dit concept, alle, immers de voornaemste, deelen van de derde ende grootste swaericheyt, die den standt van de Generaele [fol. 410v^o) Compagnie door haere noodige vestinge op Formosa, eensaemelijckt besit van den Chineeschen handel aldaer uyt crachtige sustinatien, hartneckige pretentien ende onwettige procedures der Japanders met excessive schade toegecomen is, waervan wij (voor zoo veel cundich) naecktelijck zullen schrijven, zulcx als in dese pondereuse saecke successivelijck gepasseert ende verhandelt is, onder expresse reserve dat altijt zeer willich blijven bereyt, gehoorsaem t'ontfangen sulcke naerder instructien, als ons met claere ende bescheydene redenen (tot correctie van abuysen) mochten aengewesen werden. Te meer ende liever, omdat ons oogemerck alleenlijcken is 't gepasseerde in forme van simpel verhael, voor de waerdicheyt der saecke, ter gedachtenisse te beschrijven.

Waeren oorspronck van de derde ende principale swaricheyt

Eenige jaeren voor der Nederlanders nederslagh in Tayouan hebben de Japanders dese plaetse bevaeren, ende aldaer met de Chineese coopluyden ende roovers genegotieert ende meest altijt zo veel Chineese waeren becomen als haere caepitaelen toelangen conden, die se met groote advance in Japan vertierden. Zulcx dat se, continueerende soo proffijtelijcken saecke, anno 1625 (nae des Compagnie's vestinge op Formosa) wederomme met twee joncken ende omtrent 70 duysent ducaten caepitaels aldaer arriveerden, 't welcke zijlieden naer gewoonte

[p. 83]

in dienstige waeren besteedt hebben. Waerover met den Nederlantschen gouverneur in diffidentie gevallen zijn, die 't gros van den Chineeschen handel aldaer alleen voor de Compagnie in reputatie socht te conserveeren, ten eynde haere E., naer soo veel gesupporteerde lasten ende noodige defentie van de plaetse, selffs behoorlijcke advantagieuse vruchten van 't Chinees contract tot restauratie van gedaene costen genieten mochten. Welcken volgende dese Japanders een tol van 10 per cente op d'uytvoerende goederen affgevoirdert wiert, waertegen haer dese lieden genoech trotselijck hebben geopposeert, sustineerende dat hunlieden (als eerste possesseurs van die plaetse) gelijcke vrijheyt ende gerechtigheyt in den handel toequam, ende dat des Compagniens forteresse geensints tot haerlieder, maer desselffs eygen bevreydinge noodich was, alsoo se geene vijanden van de Spaenjaerden ofte Portugeesen waeren, maer hier vrijelijcken voeren met haer keyserspas. Waerover haerlieden bij den gouverneur Soncq vrij wat empechementen ontijdich aengedaen, ende 15 picol heymelijcke gecochte zijde geconfisqueert geworden zijn. Alle 't welcke in Japan, bij eenige groote negotianten zulcken wedersmaeck ende onlust veroorsaeckt heeft, dat se daerover te hove met veel toegelapte onwaerheden, claechtich gevallen zijn, 't welcke bij de rijcksraden zulcx gelooft ende aengenomen is, dat de Nederlantsche gecommitteerde anno 1626 nauwelijcx door hulpe van eenige gunstige raedtsheeren tot ordinairie reverentie ende schenckagie aen de Keiserlijcke Mayesteyt van Japon toegelaeten wierden, met expresse waerschouwinge [fol. 411r^o] dat men Japansche cooplieden, handelende onder Sijne Mayesteyts passen in Tayouan, geen voorder molestie aendoen, noch tollen affvoorderen, maer behoorlijck tracteren ende vrijelijck nae haere gewoonte laeten negotieren soude, opdat de Nederlanders door 't contrarie, midts nieuwe claghten in geen indignatie van Sijne Mayesteyt ende groote swaericheyt vervielen; welck goede ende tijdelijcke waerschouwinge, waerlijck van seer grooter importantie was. Want bij alle, die van Japan goede experientie hebben, altijt verresiende geoordeelt is, soo desen grooten prince uyt der Nederlanders proceduyren 't alderminste misnoegen te scheppen quam, ende oversulcx als wel apparent zijne vrundtschap ende landts traffijcquen ontseyde, dat zulx een voorneemste obstacule zoude zijn om de vruchten van den Chineeschen handel behoorlijcken te genieten, wesende de Japanders in deesen veel meer als eenige andere natie te vreesen. Ter contrarie is de vrundtschap van desen monarche ende vreedelijcke commercie zijner vassalen in Tayouan die van Mannilha ende Maccau verschrickelijck geweest, uyt vreese dat hierdoor haeren handel op Japan geheel en al vernieticht zoude werden.

Nieuwe materie ende voortganck in deesen

In den jaere anno 1626 zijn uyt Nangesacque andermael 2 joncken naer Tayouan gesonden, d'eene geequipeert door seeckeren Firano Toyserodonno¹⁹ (facteur

19 Hirano Tōjirō, koopman en hofleverancier te Miako, het huidige Kyoto.

[p. 84]

des keysers in Miaco) ende d'anderen bij eene Phesodonno²⁰, regent in Nangesacque (den erchsten ende doortrapsten coopman van Japan) wiens joncken te vooren daer gevaeren hadden. Met desen loosen vosch (als eenige sustineeren) hebben sommige groote van Japan tegen haere professie bedecktelijck geparticipeert, zulcx dat gemelte joncken wel omtrent 300 duysent ducaten capitaels in Tayouan brachten, bijnaer bastant voor de affcomende Chineesche waeren alleen te verswelgen, waerover de novo met de Nederlanders in d'oude haperingh ende questien vervallen zijn. Evenwel nochtans hebben dese Japanders 't grootste deel huns capitaels in meer als duysent picol rouwe zijde, goede parthije hartevellen ende andere Chineesche waeren geemployeert, met apparentie een proffijtelijcke reyse te doen. Maer alsoo de Chineese cooplieden per mancquement van diffensive joncken door den roover Iquan verhindert wierden der Japanders resterende opgecochte waeren uyt China in Tayouan te brengen, ende hun ontboden dat se die selfs mochten comen haelen, heeft den Japanschen capitein Jaffioyedonno²¹ aen den commandeur De Wit²² serieuselijck versocht, dat hem twee van des Compagniens joncken geleent mochten werden om zijne coopmanschappen uyt China te haelen ende met des Compagniens convoy tegen 't perijckel der roovers in Tayouan te brengen. Welck versouck bij gemelten commandeur ende zijnen raedt (uyt vreese van misnoegen der grooten in China) niet alleen plat affgeslagen, maer daerenboven aen de Japanders oock verboden is, geenich vaertuych nae de custen van China te zenden. Door welcke empeschementen, oock andere bijsondere oorsaecken ende tegenspoeden meer, gemelte joncken (midts verloop van tijt) benoodicht sijn geweest 't noordermousson in Tayouan over te blijven, [fol. 411v^o] alle 't welcke groot discontentement bij die van Japan op de Nederlantschen natie veroorsaeckt heeft.

20 Phesodonne of Phesodonno: Suetsugu Heizo, de door de Shogun benoemde daikan of regent van Nagasaki; overleden in 1630.

21 Hamada Yahei, aanvoerder der handelsjonken van Suetsugu Heizo.

22 Gerard Frederiksz de With volgde Martinus Sonck in september 1625 op als bevelhebber en landvoogd van Formosa. In de zomer van 1627 werd hij opgevolgd door Pieter Nuyts. Zie: Wijnaendts, Gezaghebbers, 120.

Een extraordinarie legatie tot dempinge van dit quaet

Hierentusschen was d'E. heer generaal Carpentier²³ van dese minerende swaericheyt ende ernstige waerschouwinge der Japansche raedtsheeren volcomentlijck geinformeert ende, wèl voorsiende hoe grooten quaet den standt van de Generaele Compagnie in Japan ende Tayouan door dese molestie over 't hooft hingh, heeft met de raaden van India geresolveert alles door een extraordinarie legatie ende presenten aen den keyser ende rijcxraaden van Japan te prevenieeren. Zulcx dat den E. Pieter Nuyts²⁴, raet van India ende den oppercoopman

23 Pieter de Carpentier was van 1623 tot 1627 gouverneur-generaal.

24 Pieter Nuyts, gouverneur van Formosa 1627-1629. Werd teruggeroepen naar Batavia, en op beschuldiging van particuliere handel in hechtenis genomen. Van oktober 1632 tot 5 juli 1636 werd hij als zondebok van het gerezen conflict met de Japanners in Hirado gedetineerd. Zie: Wijnaendts, Gezaghebbers, 121.

[p. 85]

Pieter Muyser²⁵ met brieven van credentie, als ambassadeurs van sijne E. anno 1627 uyt Batavia over Tayouan naer Japan gesonden zijn, met last ende instructie, houdende in effecte de Keyserlijcke Mayesteyt ende rijckxraden van Japan wegen sijne E. reverentelijck te begroeten, ende neffens 't leveren der presenten hooghlijcken te bedancken voor de gunstige faveuren aen de Nederlantsche natie vielvoudich bethoont, met eerbiedich versouck dat Zijne Mayesteyt ende haere hoogheden, daerinne favorabel gelieffden te continueeren; midtsgaders, soo den noot vereyschte, reden te geven van der Nederlanders procedures op de custe van China, in 't corte reverentelijcken te remonstreren hoe de Nederlanders meer als 20 jaeren bij alle vrundelijcke middelen den vrijen handel in China (sonder die t'obtineeren) hadden versocht, waerover binnen weynich jaeren 't stuck ernstich hervat, ende nae veel onnutte handelingen met China in oorloge vervallen waeren, eyndelijck door de waepenen tot gehoor geadmitteert ende sollemnelijck verdragen op conditie dat de Nederlanders de vestinge Pehou verlaten, in Tayouan resideren ende den vrijen handel aldaer genieten souden, sulcx dat se met vrijwillige receptie van de inhabitanten daer nedergeslagen ende gefortificeert waeren. Voorders was deser gesanten last, met alle humble beleeftheyt (behoudens d'achtbaerheyt der Nederlantsche natie) bij Zijne Mayesteyt ofte raaden zonder veel circumstantien op 't aldergevouchlijkst spoedich te dempen alsulcke clachten, als bij iemandt tegen de Nederlanders mocht aengedraegen zijn; naer welcx effect ende behoorlijck gegeven contentement, tot de maxime hunner besendinge te procederen, namentlijcken bij corte substantiele remonstratie ofte onderhandtsche handelinge aen Zijne Mayesteyt ofte rijckxraaden humbelijcken te versoecken, dat se gelieffden t'ordonneren voortaen geen Japansche joncken naer Tayouan mochten vaeren. Maer soo dit niet vallen wilde, te proberen oft dit niet te wege conden brengen, dat den keiser voor eenige jaeren (ofte ten minste een jaer) geen passen derrewaerts verleenen wilden, ten eynde aldaer met Zijne Mayesteyts vassallen in geen nieuwe disputen (tot praejuditie van beyde de natien) quaemen te vervallen. Doch soo dese saecken sonder disextime van de Compagnie niet wilden gelucken alles in dien gevalle op zijn beloop te laten staen [fol. 412r^o] om buyten alle perijckulen van indingnatie te blijven. Dit was de substantie van dese seer nodige legatie, waermede de gesanten in groter hope van merckelijck redres geluckelijcken in Japan gearriveert ende met schoone suyte, seer staetelijck gedefroyeert, ende ten deele costvrij gehouden, spoedich te hove opgereyst zijn, daer se sollemnelijck ontfangen, ten laste van de mayesteyt gelogeert ende van veel heeren ende edelen begroet geworden zijn.

25 Pieter Muyser, ‘secunde’ in Taiwan, behoorde tot de gijzelaars die in 1628 naar Japan werden meegevoerd. Hij overleed in Omura tijdens zijn gevangenschap.

[p. 86]

Jappansche pratijcke uyt offencive oorsaecke hiertegen gewent

Bij den Raet van India was oock goetgevonden dat men de Japanders die met haere joncken in Tayouan overgebleven waeren, met hunne rijcke retouren (zonder lasten van tollen) vrij ende onbecommert zoude laten vertrecken, beleeffdelijck bejegenen ende alle vrundelijcke assistentie (buyten prejudicie van de Compagnie) te bewijsen omme alsoo de benevolentie van de grooten in Japan tot de Nederlantsche natie te conserveren, alle verder clachten te eviteren, ende de geresene questien door de gemelte legatie tot een goet eynde te doen sorteren, waertoe de heer Nuyts (als gouverneur van Tayouan) specialen last gegeven was. Zulcx dat zijne E. geduyrende zijn (in passant) aenwesen aldaer²⁶, aen gemelte Japanders veel beleefftheyt ende hulp beweesen heeft, ende op zijn vertreck aen den commandeur De Wit een bequaem middel tot becomminge der Japanders zijde uyt China gerecommandeert, 't welcke van gemelten commandeur onbehoorlijcken versuympt zijnde, bij de Japanders nieuw misnoegen ende verbitteringe op de Nederlanders veroorsaeckt heeft. Zulcx dat se bestonden op middelen te practiseeren om in toecomende van dese quellinge liber te zijn, ende de Nederlantsche legatie vruchteloos te maecken.

Want als d'ambassadeurs naer Japan vertrocken waeren heeft den capiteyn Jaffioie met een ergen treck sesthien naturaele van Sincan²⁷ ('t naeste dorp van Tayouan) heymelijck derabtive naer Japan gevoert, onder pretext (aen deselve luyden hunne ouders ende vrouwen wijsgemaeckt) van maer 10 dagen om eere ende buyt op hunne vijanden in zee te vaeren, met belofte die op 't expireren van sulcken tijt, wederomme t'huys te bestellen, gelijck d'inwoonderen van Sincan naderhant met oitmoedige requesten aen den commandeur De Wit geclaeght hebben. Met dese onnoosele uytgestolene luyden zijn de Japansche joncken corts naer 't arrivement der gesanten in Japan gekeert, alwaer datelijck by Phesodonnes adherenten publijckelijcken uytgegeven wierdt, dat dese brutale luyden gesanten van Formosa waeren, ende een van haer principael een heer, die in wettige forme waeren belast, de souverayniteit van 't eylandt Formosa te cederen, ende Zijne Keiserlijcke Majesteit als gewillige subjecten, homagie, oitmoedige reverentie ende schenckagie te doen, voirders over enorme acten ende violente proceduyren [fol. 412v^o] der Nederlanders in Tayouan te clagen ende daerover aen de mayesteyt justicie te versoecken. Tot confirmatie van sulcx heeft Phesodonne uyt den naem van dese lieden een remonstrantie aen de keiserlijcke stadhouder in Nangesacque gepresenteert, van substantie dat de Nederlanders in Tayouan al doen wat se willen: dat se de Chineesche roovers verstercken, ophouden, ende met oorloogsjoncken rooven ende steelen; dat se bij placcaeten aen de Chineesche cooplieden aldaer ende uyt China comende interdiceeren met de Japanders te handelen noch te spreecken; dat se haere brieven intercipieeren

26 Dat wil zeggen: op weg naar Japan.

27 Dorpje gelegen op het vasteland van Formosa tegenover fort Zeelandia.

[p. 87]

en haere opgecochte goederen impedieren uyt China te comen; dat se [de] reviere van Chincheo met scheepen besetten, aenslaende de zijde die voor de Japanders affcompt ende in Firando te coop brengen; sommierlijck, dat se alle middelen practiseren ende aenwenden om de Japanders van Tayouan ende den Chineeschen handel te frusteeren, die nochtans meerder gerechticheyt tot de plaetse hebben als deze Nederlanders doen.

Alle 't welcke gemelten Phesodonne mede aen de raaden des rijcx, neffens de compste deser luyden geadviseert heeft, versoeckende dat deselve door hem te hove gebracht ende voor de mayesteyt ende haere hoogheden gestelt mochten werden, daerbij vougende dat de Nederlanders die in Edo gecomen, geen ambassadeurs, maer uytgemaeckte ministers van Hollandtsche cooplieden waeren. Intrum werden dese gefabriceerde Sincansche legaeten t'zijnen huyse gefouriert, gecleet, gedeciplineert ende onderwesen, oock geschencken van hertevellen (als vruchten huns landts) geprepareert omme als waere gesanten, de reverentie aen den keyser sollemnelijcken te celebreren.

't Welcke de gesanten onverrichter saecken keeren doet

Dese stoute practijcke ende valsche clachten zijn door Phesodonnes loosheyt ende vermogende vrunden bij de rijckxraaden abuyselijck uyt vooroordeel ofte om particuliere baetsuchtige respecten tegen alle rechtmaticheyt, zeer lichtveerdich aengenomen, waerdoor de Nederlantsche gesanten zulcx zijn gedenigreert, dat se naer haere compste in Jedo²⁸ met velerley pretexten, schoone woorden, leugenachtige beloften ende blauwe gepractiseerde excusien van de audientie bij de mayesteyt ende raaden des rijckx gepriveert ende van 't voorderen hunner legatie gedetineert zijn, bedeckt met veel frivole opgesochte difficulteyten ende onwettige interpretatien zoo op de plaetse van haer affcomen, qualiteyt hunner personen, dedigniteit van de E. heer gouverneur-generaal, haere brieven van credentie ende recommandatie aen de grooten, als andere quaetwillige sustinatien meer. Zulcx dat intrum Phesodonne goedgunstige tijt (ende als eenige sustineeren, door sommige abuysen der gesanten) oock materie becomen hebben de geheele legatie (nae veel fraudeleuse en de vilipendeuse handelinge) t'eenemael onnut ende vruchteloos te maecken. Soodat de gesanten, eyndelicken (niet sonder bedeckte ende openbaere affronten) tegen de reputatie van de Nederlandtsche natie ende 't recht aller volckeren, sonder audientie onverrichter saecken [fol. 413r^o] terugge gesonden sijn, hebbende door dese onredelijcke replusie stoffe van meerder questien voor de Generaele Compagnie gecollectieert. Naderhandt heeft d'E. heer generael Coen, dese ambassadeurs in de gedaene gastos hunner reyse (ter somme van 28400 guldens) bij provisie doen belasten.

28 Edo, de zetel van het hof van de Shogun; tegenwoordig Tokyo.

[p. 88]

Meerder effect der gemelte practijcque

Corts naer 't vertreck van de Nederlandtsche gesanten is Phesodonne met de uytgestolene Sincanders (ten kosten van den keiser) in Jedo gearriveert, die spoedich audientie voor beyde de mayesteyten, vaeder ende sone, vergunt wiert; daer dese barbaren hunne reverentie gedaen, schenckagie gepresenteert ende de souverayniteit van Formosa oneygentlijck aen de kroon van Japan sollemnelijck opgedragen ofte (als eenige meynen) maer gepresenteert hebben, alsoo onseker is, off den keyser sulcx aengenomen heeft; die henluyden met geschencken vrundelijck affscheyt gevende, aen Phesodonne belasten, dese goede luyden wederomme in haer landt ende huysen te bestellen. In deser maniere is den keyser van Japan tot prejuditie van de Nederlandtsche natie, met onwettige ende crachteloose acten geabuseert.

Raet ende waerschouwinge van de heer van Firando

Figien Samma²⁹, heer van Firando, considerende 't gunt in de saecken van de Nederlanders, Phesodonno ende Sincanders te hove gepasseert was, ende voorsiende 't meerder quaet zoo uyt desen handel apparentenlijck ontstaen conde, heeft aen den Nederlandtschen capiteyn van des Compagniens comptoir in Firando ernstelijck geraden ende gerecommandeert, dat alle Japansche joncken die met pas van den keyser uyt Japan vaeren, alomme (als te voren) wel getracteert mochten werden, inzonderheyt die in Tayouan quaemen vrij ende onbecommert zoude laeten negotieren, gelijck se van outs gewoon waeren te doen; met expresse waerschouwinge, zoo daerinne eenichsints genegligenteert wierdt, ende de Japanders oversulcx met nieuwe clachten te hove quaemen, dat de Nederlanders in Japan, groote swaericheden overcomen zoude. Alle 't welcke den gouverneur Nuyts in Tayouan mede geadviseert wierdt, neffens serieuse waerschouwinge ende secrete advertentie, dat den capiteyn Jaffioye (die de luyden van Sincan wederomme teruggebracht) eenich quaet disseyn op de plaetse van Tayouan t'attenteeren hadde, waertegen een zeer voorsichtige beleydinge van saecken noodich was.

29 Figien Samma, de heer van Hizen of Hirado, Matsuura Shigenobu.

Maer door nootvallige oorsaecken qualijcken gevolcht

In april anno 1628 heeft Phesodonne d'inhabitanten van Formosa met twee joncken, gemandt met 470 coppen ende extraordinairelijck van wapenen, geschut, ammunitie, schoppen, spaden als andersints gemonteert, ende omtrent 40.000 ducaten capitaels, onder den capiteyn Jaffioye naer Tayouan gesonden, met expressen last van eenige hem gunstige raedtsheren (op 't voorgeven dat de Nederlanders fortresse aldaer van cleynder macht ende differentie was) die

[p. 89]

plaetse bij surreprinsie ofte publijck gewelt te conquesteren. Maer den gouverneur Nuyts [fol. 413v^o] willende de souverayniteit, 't recht ende gesagh in Tayouan voor haere Do. Ho. Mo. ende de Generaele Compagnie ongevioleert conserveeren, heeft (om alle quaede desseynen te prevenieren) op 't arrivement deser joncken geresolveert, deselve t'ontwapenen, constringerende tot dien eynde, den capiteyn Jaffioye aen land te comen, die seven dagen in verseeckeringe bleeff, totdat hij (doch ongaerne) consenteerde, dat men zijne joncken visiteren ende ontwapenen mocht. Voorders heeft den gouverneur de luyden van Sincan (die als gesanten voor de keyser van Japan waeren geweest) in boeyen doen sluyten, ende (uyt sommige consideratie) affgenomen 't gunt haerlieden van de mayesteyt (maer van cleynen valeure) geschoncken was, meest onder pretext dat zijluyden subjecten van de Nederlanders, ende eensdeels oorsaecke waeren dat zijne E. 't voorgaende saysoen (tot grooten intrest van de Compagnie) onverrichter saecken uyt Japan hadde moeten keeren, daer nochtans dese lieden, zonder protextie van de Nederlanders tegen haere omliggende vijanden, geensints conden bestaen, ende dienvolgende buyten twijffel vassalen waeren, die geensints vermochten eenige legatien (tot naedeel van haeren prince) aen de buytenlandsche potentaten te doen. Alle welcke (des gouverneurs ende Tayouanschen raets) proceduren vol van onlusten ende offensiven schijn, de Japanders uyttermaten verdrooten, te meer alsoo in haer onbillick concept ende door de Chineese roovers verhindert wierden, haer metgebrachte capitael in zijde te verhandelen, waerover resolveerden wederomme tijdelijck naar Japan te keeren. Maer den raedt van Tayouan vondt goet henlieden op te houden tot dat den E. heer generaels advijsen van Batavia gecomen waeren. Naer welckx ontfangh (tegen haer zeer ernstich versoeck) andermael arresteerden, dese Japanders noch soo lange tarderen mosten, dat de heer Nuyts met eenige scheepen, naer de cust van China gaen ende keeren soude omme hunlieden alsdan eenige rauwe zijde voor haer gelt over te doen ende alsoo met genoegen buyten clachten te houden, midtgaders, neffens hun eenich schip met advijsen naer Japan te zenden om voor te comen dat de Nederlanders niet wederomme met valsche clachten werden gedenigeert; waervan de Japanders de redenen oock ten deele wierden aengeseseyt. Maer zijlieden niet connende dit arrest verdragen, uyt imagnatie, dat bij de Nederlanders wiert betracht haere alle van honger ende commer te doen sterven, hebben als desperate menschen geresolveert zulcx door een extreem middel te eviteren.

Boos attentaet uyt desperatie van d'een, ende onnachtsaemheyt van d'andere parthije begaen

Oversulcx is den capiteyn Jaffeoydonne op den 29en junij met 14 a 15 zijner consoorten op des gouverneurs huys (staende buyten 't casteel) in zijn E. camer gecomen, onder pretext van de laetste mael affscheyt te nemen, 't welcke hun bij den gouverneur (eenelijcken met zijn [fol. 414r^o] zoontgen ende een tolck vergeselschapt) met veel reden affgeslaegen wierdt. Ende alsoo zij wedersijts per-

[p. 90]

De gevangenneming van Pieter Nuyts door Jaffioye.
(Uit: Morishima Chūryō, Bankoku Shinwa (1789). Zie: C.R. Boxer, Jan Compagnie in Japan 1600-1817 ('s-Gravenhage, 1936)
Foto Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage

[p. 91]

sisteerden, zeyde Jaffioye eyndelijck arrogantelijck, dat sij wilden vertrecken; ende d'heer Nuyts antwoorden, zij souden niet vertrecken. Waerover de Japanders gelijckelijcken opsprongen, grepen den gouverneur bij den cop, die se op Japansche wijse knevelden ende bonden. Op 't gerucht deser acte ontstont eenen grooten alarm ende subijth gevecht, tusschen des gouverneurs wacht ende de Japanders buyten in de zalen, zulcx datter neffens ettelijcke gequetsten, twee Nederlanders ende een Japander doot raeckten. Dan de Japanders dreven met d'eerste furie alle de Nederlanders wackerlijcken van 't huys, daer se alles verseeckerende, meester van bleven. Intrum wierden 2 à 3 canonschooten van 't fort gedaen, waervan één in seeckere Japansche bercq (naer de joncken vaerende) treften, ende ettelijcke Japanders dooden; (waer)om des gouverneurs leven te preserveren, wierdt door bevel van den commandeur Pieter Muyser op 't huys niet geschoten. Ende also de heer Nuyts ernstelijck versocht, dat men 't schieten geheel ophouden soude, heeft den commandeur zulcx op verbeurte van den lijve datelijcken gelast, soodat den alarm ende furie wedersijts cesseerden. Waerop den gevangen gouverneur aen den E. Muyser en de raet liet weten, dat hij met de Japanders in onderhandelinge van accoort getreden was, ernstelijck recommanderende, zij wilden hun zonder forcelijcke attentaten, toch gerust houden, alles soude in 't corte ten gewenschten uytcompste sorteeren. Maer also haer de Japanders ondertusschen sulcx versterckten, datter noch voor de middach wel 150 op 't huys waeren, wierdt bij den raedt geresolveert ende de Japanders geinsinueert dat se den gouverneur voor den avondt in vrijheyt stellen, ofte hun tot sulcx met force dwingen souden; ende zoo se sulcx weygerden ende eenige hostiliteyt aen zijn persoon ofte zijn geselschap bedreven, haere insolente acten soo rigoureuselijck te straffen, datter niet eenen Japander levendich uyt Tayouan retireren soude. Dese resolutie wierdt den gouverneur oock gecommuniceert, die daerop (alsoo de Japanders seer traechlijck tot finale antwoort conden resolveren) aen den raedt versocht, dat se tot op morgen (om een goede uytcompste t'erlangen) alle hostile middelen excuseeren zouden, waerinne den raedt hem te wille was, ende deden de Japanders s'anderdaegs andermael adverteren, dat se den gouverneur in libere stellen ofte dat men hun binnen twee uyren daertoe bedwingen soude. Maer hierop wierdt bij den Japanders ende den gouverneur geantwoort dat se alle attentaten tot naer den middach gelieffden uyt te stellen, alsoo verhoopten intrum een goet accoordt soude getroffen zijn. 't Welcke hun geadvoyeert sijnde, liet den gouverneur naer noene aen den raedt weten dat hij op 't advoy ende approbatie des raedts met de Japanders in 't vriendelijcke verdragen was op conditie dat se met hunnen joncquen ende een Compagniens jacht onder 5 reciproque ostagiers van wedersijden, vrijelijck naer Japan vertrecken ende daerentegen zijn persoon relacxeeren soude; welck contract noch op dato bij den raeth aengenomen ende geconformeert wierdt.

Maer 's anderdaegs, als d'ostagiers (volgens 't accoort) [fol. 414v^o] van wedersijden zouden overgaen, wierdt van de Nederlanders aen de Japanders, soo 't schijnt, onbedachtelijck gevraecht off sulcx geschieden soude, dan oft noch iets

[p. 92]

anders te seggen hadden. Waerop zijlieden informe van reces antwoorden, jae, zij hadden te eysschen restitutie van 200 picol zijde, die se pretendeerden door der Nederlanders frustratie aen de cooplieden in China verlooren te hebben, item, relaxatie van de gevangene Sincanders ende restauratie der keyserlijcke presenten, die hun affgenomen waeren. Over dese onverwachte subite petitien, werdt lange tusschen den gouverneur ende de Japanders (buyten 's raedts kennisse) secretelijck gehandelt, waerover den raedt (speurende der Japanders delayeerende pratijcken) in jaloursie van meerder valscheden verwierp, sulcx dat ten derden maele resolveerden de heer Nuyts door 't middel van d'wapenen, genereuselijck te largeren. Welck concept sijne E. aengedient wiert, die daerover met veel beweeglijcke redenen, tot nae den middach uutstel versocht, wanneer in geschrifte sijn uuterste meningen declarerende, gantsch ernstelijcken riedt, alle hostiliteyt, noch voor eenen cleenen tijt te surcheren, ende een goede apparente uutcomst verwachten; 't welck bij den raedt voor 2 a 3 dagen geresolveert ende ingewillicht wierdt.

Grooten eysch der Japanders die bij den Tayouanschen raet (tot relaxatie van den heer Nuyts) toegestaen is

Gedurende dese ongeresolveertheyt van de Nederlanders hebben de Jappanders (sulcx genoechsaem merckende) gestadich raedt gehouden, ende hunnen eysch in vijff poincten schriftelijck geformeert, die se op den 2en julij door den gouverneur aen den raedt deden senden, luydende in effect als volcht:

Eerstelijcken, tot ostagiers (t'hunnen verseeckeringe ende liber vertreck) des gouverneurs soone, den commandeur Pieter Muyser, de coopliden Van der Hagen, Hartman ende Mourcourt tegen 5 Jappanders van qualiteyt, omme gelijcklijck met hare joncquen ende een Hollants jacht naer Nangesacque te vaeren.

Ten tweeden, relaxatie van elff gevangene inwooners van Sincan, met 2 Chinesche tolcken.

Ten derden, restauratie der geschencken, die gemelte Sincanders van de mayesteyt in Jappan ontfangen ende den gouverneur Nuyts haer benomen hadde.

Ten vierden, dat de roers van de presente schepen in Tayouan t'hunner verseeckeringe uut de haecx gelicht ende aen landt gebracht mochten werden.

Ten vijffden, 200 picol rouwe zijde, voor soo veel (sij seyden) voor desen in silver naer de cust van China gesonden hadden, die apparentelijck van de roover Icquan genomen, immers door 't belet der Nederlanders niet hadden connen haelen, presenterende Chinese obligatien van dien te transporteren.

Item, eyschten mede restitutie van de 15 picol gearresteerde sijde, eertijts bij den gouverneur Soncq geconfisqueert.

Waertegen sijlieden d'heer Nuyts largeren ende 5 Jappanse ostagiers, om met een jacht neffens hare joncken naer Nangasacque te vaeren, transporteren souden.

Welck onwettige pretensie des anderendaechs bij resolutie des raedts (onaen-

[p. 93]

gesien d'eere ende reputatie van de Nederlantsche natie) aen de jappanders volcomen geaccordeert ende (om in Tayouan handadicheyt ende [fol. 415r^o] in Jappan voor de Compagnie meerder swaricheyt te eviteren) toegestaen wierd, niettegenstaende dese barbaren (wesende onder scheuts des casteels ende schepen) niet alleen met een gedeelte des presente maght, maer oock (nae des generaels Coens opinie) sonder hostiliteyt ende bloetstortinge, eenelijck met onthoudinge van spijs ende dranck seer gevouchlijck tot relaxatie van d'heer Nuyts conden constringeren. Siet, soo verblindt de nootvallige fortuyne (ofte soo veel eer de rechtveerdige schickinge Godes) 't verstandt oock van de alderwijste mannen, wanneer hij hare gerepareerde ongelucken niet will affgekeert nochte verhindert hebben!

't Beginsel van de vruchten der Tayouwansche acten ende resolutie

Nae solemnele ratificatie van dit schadelijck accoort, wiert aen de Jappanders (in sijde ende contant) 200 picol sijde, monterende fl 107164:17, tegens d'assingnatien van perthijen, verouderde schulden, geintrogeert, de luyden van Formosa, met d'affgenomen presenten gerelaxeert, ende bij haerlieden (met triumphe) in 't dorp Sincan gebraght, de roers van de schepen uut de haecx gelicht, ende eyndelijck d'ostagiers getransporteert; waertegen d'heer Nuyts in vrijheyt stelden, ende nae weynich dagen met den affgedrongen buyt in compagnie van 't jacht Erasmus naer Jappan vertrocken, 't welcke mede gesonden wierd om de Jappansche ostagiers derwaerts te voeren ende over de gehoudene acten der Jappanders aen de groote van Jappan recht te versoecken, maer (als eenige sustineren) principalijck aen Jaffioye (ten respecte sijne hardtneckige begeerte) geaccordeert, om t'sijnder verseeckeringe gelijckelic naer Nangasacque³⁰ te varen; doch buyten advoy ende kennisse des raedts, die seeckerlijck meynde dat gemelte jacht met des gouverneurs advijsen ende clachten, directelijck naer Firando soude gaen, daerinne sijlieden practijckelijck waren geabuseert, dewijle d'heer Nuyts in 't translateren van 't vijffde poinct der Jappansche petitie bevolen hadde, in plaetse van Nangasacque (met een generael woort) Jappan te stellen, waerdoor de Nederlantsche ostagiers ende hooffden van 't jacht, hun onnosel ende looselijck bedrogen vonden.

Want alse omtrent Jappan gecomen waren, heeft Jaffioye (volgents den geaccordeerden eysch), dit jacht bedwongen met hem in Nangasacque te seylen, daer hij 't selve ende een geleende Nederlants joncq in sulcke manieren heeft binnengebracht, alsoff se door sijn vromicheyt verovert waren, gelijck Phesodonne, meester van Jaffioye, oock in allen deelen bewesen heeft: stellende niet alleen de Nederlantsche ostagiers, maer oock 't jachts volck in stricter gevanckenisse, 't selve ontblootende van seylen, roer, ammonitie ende geschut, onder pretext, dat alles bij provisie ende tot naerder ordre van 't hoff geschieden most.

30 Nagasaki.

[p. 94]

Bovendien heeft hij met leugenachtich schrijven ende valsche interpretatien van 't gepasseerde in Tayouwan (als oft het sluyten der Sincanders ende 't ophouden van de joncquen tot puere verachtinge van den keyser bedreven was), de Nederlantsche natie bij de raden des rijcx soo schandelijcken gedenigreert, dat hare hoocheden in colera, alles qualick nemende, Sijne Mayesteyt sulcx gerapporteert ende dieshalven tot indignatie bewogen hebben. [fol. 415v^o]

Een generael arrest van des Compagnies volck, schepen ende goederen in Jappan

Waarover 't hoff van Jappan strengelijck ordonneerden dat Phesodonne 't jacht Erasmus van masten ontblooten, op den grondt haelen ende 't volck neffens d'ostagiers in Ombra ende Arima³¹ gevangen soude stellen. Item dat de heer van Firando, 't Nederlandtsche comptoir, neffens de presente ende aencomende schepene tot Firando arresteren ende wel bewaren most, ter tijt Sijne Mayesteyt van soo caepitaelen saecke naerder ende anders ordonneren soude. Welck rigoureus mandaet in sulcken maniere poinctuelijck naergecomen wiert, dat d'ostagiers ende officieren van Erasmus in Ombra ende 't slechte volck in Arima gevangen sijn gestelt, 't comptoir in Firando wierdt geslooten ende met wacht beseth, de schepen de Vrede ende Heusden in de baye van Coutchij³² gearresteert, van roers, seylen, gereetschappen ende geschudt, ten principalen ontbloot, ende generalijcken alle des Compagnies dienaers ende rijcke middelen tot groote schade ende schande van de Nederlantsche natie in Jappan gearresteert; 't welcke de vruchten van soo gierige maer schadelijcke twisten ende onbedachte proceduren geworden sijn.

31 Ombra: Omura, landschap ten noorden van Nagasaki. Arima: schiereiland ten oosten van Nagasaki.

32 Kawachi-ura, baai in het eiland Hirado.

Opinie ende waerschouwinge van Phesodonno nopende dit arrest

Ende ofte wel d'ostagiers groote neersticheyt deden om Phesodonno beter ende naeder waerheyt van 't gepasseerde in Tayouwan te instrueren, soo heeft doch alle niet mogen helpen, dewijle Phesodonno hun verclaerden ende aen den gouverneur-generael belasten te schrijven, dat de gedecerneerde arresten ende opgenome indignatien tot de Nederlantsche natien, niet eerder eyndigen conden, voordat sijne E. de fortresse van Tayouan aen den keyser van Jappan (als wettich competitair) transporteren souden, ende dat geen brieven, nochte gesantten met contrary debatten in 't hoff ter audientie souden toegelaten werden, ten ware die aen hem (met last om Sijne Mayesteyt behoorlijcken te obedieren) waren geaddresseert, in welcken gevalle hen goede apparentien verthoonen souden, omme alle in 't vrundelijck te accommoderen, ende den liberen handel in Jappan ende Tayouwan, aen de Compagnie te restaureren.

[p. 95]

Wat bij den capiteyn Nijenroode onvruchtbaerlijck is gedaen

Wesende des Compagnies standt in Jappan tot so dangireusen verwerringe gecomen, sijn E. Cornelis van Nijenroode³³, opperhooft in 't comptoir Firando heeft bij de heer van Firando naersticheyt gedaen omme alles ten besten te redresseeren. Soodat desen heere (op sijn versoeck) heeft toegestaen, sijne request ende brieven aen de raedtsheeren (onder sijne addresse) naer 't hoff te senden, waerop niet dienstichs gevolcht is. Weshalven sijne E. (in 't laetste van den jaere 1628) eenen Japanschen tolck, met andere brieven ende requesten naer Jedo heeft gesonden, neffens last om naer voorvallende occasie een spoedige uutcomste van saecken te procureren. 't Welck doch door Phesodonnes persoonlijcke presentie, leugenachtige proceduren ende magtigen aenhangh te hove, alsmede 't cleyn aensien van soo vilen gecommitteerden, soo weynich nutticheyt heeft bijgebracht, dat den standt van de Compagnie 't gantsche jaer anno 1629, geheel desolaet gebleven is, doch [fol. 416r^o] niet sonder apparentien, soo de E. Nijenroode sich tijdelick op 't aenraden van den heere van Firando persoonlijck in Judea³⁴ hadde getransporteert, dat hij niet alleen de dangireuse leugenen van Phesodonno gestudt ende verhindert, maer oock d'saecken tot een spoedige decisie gesorteert souden hebben.

33 Cornelis van Nijenroode was van 1623 tot zijn overlijden in februari 1632 opperhoofd van het VOC-comptoir in Hirado, zie: Wijnaendts, Gezaghebbers, 138.

34 Ayutthaya, de hoofdstad van Siam. Vermoedelijk een verschrijving voor Edo, de zetel van de Shogun.

Ordre van den generael Coen op dese nieuwe swaricheyt

Ondertusschen wiert d'E. heer generael Coen poinctuelick van 't gepasseerde in Tayouwan geinformeert, ende door gevangene Portugesen van Maccauw ten deele bewust, hoe ter cause van dien des Compagnies volck, schepen ende goederen in Jappan (door keyserlijcke mandaet) gearresteert waren. Waerover den Raedt van India resolveerden d'heer Nuyts ende den raedt in Tayouwan, in de restitutie van de 200 picol wechgegeven zijde, provisioneel te belasten ende t'hunner verantwoordinge tot Batavia op t'ontbieden; item, een discreet persoon nae Jappan te senden, omme te vernemen hoe de saecken daer stonden, ende bij te brengen, 't gunt den meesten dienst van de Compagnie vereyssen mocht. Welcken volgende den E. Willem Janssen³⁵ in junio 1629 met 't schip den Swarten Arendt, geladen met een costelijck cargasoen Europesen laeckenen, over Tayouan naer Jappan gecommitteert is, met last ende instructie grondich te vernemen, hoe des Compagnies saecken aldaer stonden, mitsgaders de misverstanden, questien ende onlusten, soo tusschen de Nederlantsche ende Jappansche natie voorgevallen waren, met humble beleeftheyt, ten besten van de Generale

35 Willem Janssen van Amersfoort, voormalig schipper en equipagemeester van VOC-werken in Batavia.

[p. 96]

Compagnie (als een moderatieve) te faciliteren, vereenigen ende t'assopieren ten eynde de vrundtschap ende commertien met die van Jappan geconserveert mochte blijven; met vorderen last, soo den dienst van de Compagnie een ordinarie ofte extraordinarie besendinge aen den keyser vereyschte, sijne E. sich daertoe t'employeren, ende alles met de meeste pompe dirigeren soude, onder reserve, soo de souverainiteyt van Tayouwan ende der Jappanders gepretendeerden vrijen handel geeyscht wiert, sulcken capitaelen poinct aen den heer generael te differeren, aennemende de saecke bij sijne E. sulcx te vorderen, de Jappansche natie in redelijcheyt contentement geschieden soude.

D'effecten van den commandeur W. Janssen eerste beseyndinge in Jappan ende met wat eysch terugge is gesonden

Maer wesende dezen gecommitteerde in Jappan gearriveert, hem is (neffens 't arresteren van sijn schip) oock allen toeganck te hove, door veel gefingeerde pretexten beleth, sulcx dat hij (met groote deligentien) niet anders van sijnen last proberen conde, als (naer 't goetvinden van de gouverneur in Nangasacque en de regent van Firando) den substantialen inhout sijner legatie met een cort verhael van 't ware gepasseerde in Tayouwan bij forme van relaes naer Jedo te senden; 't welcke door Phesodonnes practijcquen, d'onrechtmaticheyt van de raetsheeren ende indignatie van den keyser in 't minste geen voordeel heeft gedaen.

Nochtans wierdt den gesandt met waerschijnlijcke advijsen ende affirmatien van den heer van Firando, dat de questien principalijcken waren gedecideert, den tijt van 6 maenden gedelayeert ende eyndelijcken tegen aller volckeren recht uut ordre van 't hoff, neffens een van de Nederlantsche ostagiers ende den ondercoopman Caron³⁶ door Phesodonno (met een out joncquen) naer Batavia terugge gesonden, met een schriftelick beclach ofte relaes van Phesodonno, geaddresseert aen de E. heer gouverneur generael, vervattende in substantie dat de Jappanders (selffs sijn dienaers [fol. 416v^o] ende joncquen) eenige jaren vóór de Nederlanders, liber in Tayouwan getraffiqueert hadden; dat d'inwoonders van Fermoza (door sijne beweginge) haer landt in wettige forme aen de croone van Jappan opgedragen ende den keyser sulcx geaccepteert hadde; dat hij gemelte luyden door last van Sijne Majesteit wederomme in haer landt gesonden heeft, maer dat se de Nederlanders in Tayouwan gevangen gestelt ende hare keyserlijcke presenten genomen hadden; dat sijne cappiteyn Jaffioyedonno bedriechlijck in apprehentie genomen was ende de Jappansche joncq (tot violatie van de mayesteyts pas) ontwapent ende eenige maenden onregtmatich opgehouden hadden; dat gemelde cappiteyn met ernstige beleeftheyt aen den Nederlant-

36 François Caron kwam in 1618 als koksjongen in Japan aan. Vanwege zijn kennis van het Japans begeleidde hij Pieter Nuyts tijdens het mislukte gezantschap naar Edo in 1627. Ook was hij betrokken bij de gijzelingsaffaire op Formosa in 1628.

[p. 97]

schen gouverneur instantelijck hadde versocht, dat sijne E. de Jappanders ende luyden van Formoza, anders ende nae behoorens tracteren soude, maer merckende dat sijne requesten ende intercessien te vergeeffs waren, hij tot revensie van alle ongelijck, den gouverneur Nuyts gevangen, gebonden, op de conditien gelargeert ende in teycken van dien Nederlantsche ostagiers in Jappan gebracht hadde; dat hij van allen desen aen den keyser ende raetsheeren notitie hadde verthoont - waerover de Nederlanders met haer schepen ende goederen in Jappan gearresteert ende gevangen lagen; datter geen middel van verlossing ende reconciliatie open was, als de fortresse van Tayouan aen de Jappanders te cederen ofte te ruineren, t' welcke geschiedende, hij wilde bij den keyser procureren, de Nederlanders hunne libre commertien (nae ouder costume) in Jappan ende Tayouwan genieten soude; finalijcken, datter geen ander noch beter middel tot decisie deser saecke voorhanden was. Alle 't welcke d'heer van Firando, door sijnen brieff aen den generael heeft geaffirmeert, met dreygement soo sijne E. Phesodonnes eysch niet poinctuelick voldede, dat Jappan deshalven voortaen den Nederlanders geslooten soude blijven.

Hoe licentie om 's Compagnies coopmanschappen te vercoopen versocht, vercregen ende geeffectueert is

Nadat den commandeur Willem Janssen in soo onregtmatigen forme vertrocken was, heeft den raedt in Jappan geresolveert den tolck Lemon³⁷ (die in Jedo soliciteerden) naer Firando t'ontbieden, ende meteenen (off wel de deuren der justitie geslooten waren) bij request aen de raetsheeren te versoecken, om enige goederen (insonderheyt partije hertevellen, die meest lagen en vergingen) te mogen vercoopen, waerop hare hoocheden promptelijck (tegen alle hoope) de libere vercoopingen van alle de coopmanschappen gants gunstelijck hebben gelicentieert, ende gemelten tolck met een schriftelijck mandaet aen den heer van Firando gedepecheert van substantie: dat Sijne Excellentie de Nederlanders wel tracteren soude ende hare goederen naer d'oude coustuyme, in alle vrijheyt laten beneficieren; dat se hare schepen repareren ende toemaecken mochten, welcx vertreck ter behoorlijcker tijt geadviseert soude werden. Doch dit bevel is door quaetwillicheyt (immers eergierigen baetsucht) van d'heer van Firando ende sijne raeds geensints poinctuelick geobediert, doordien Sijne Excellentie (tegen d'oude usantie) de E. Nijenroode ende raedt onbeschaemdelijck constringeerde, 't grootste deel van de coopmanschappen (die in rouwe zijde, specerijen, laeckenen, hertevellen, sappangh ende anderssints bestonden) aen sijne geaposteerde Firandese burgherije ende gefavoreerde cooplieden (beneden den couranten prijs) te vercoopen, [fol. 417r^o] 't welcke de Compagnie seer schadelick is geweest. Nochtans sijn de meeste goederen, (nae 22 maenden arreste) met schoone advance in silver ende cooper (monterende ontrent 8 tonnen goudts) getransformeert.

37 Lemon, Sadakata Riemon, tolk te Nagasaki, in dienst van de VOC.

[p. 98]

Pheso's doot ende 't gevolgh van dien

Ontrent desen tijt is den loosen Phesodonno, die als personele pertije formeel des Compagnies saecken met veel loose practijcken eenpaerlijcken te hove beswarende was, van een rasende siecte deser werelt overleden, 't welcke de Nederlanders swaricheden geen cleyne verlichtinge met hoop van een salige uutcomste was. Want als d'advijsen uut Batavia ende andwoort op Phesodonnes eysch ter behoorlijcken tijt in Jappan niet verschenen, den raedt heeft aen de heer van Firando versocht eeniche Nederlanderen naer Jedo te mogen committeren, 't welck door faveur van de gouverneur in Nangasacquy (ter bequamen tijt) wiert toegestaen, met groote hoope dat de raden des rijcx 't langhduerich arrest diffinieren souden; maer soo goeden concept is door 't subijt arrivement van de E. Willem Janssen (als ondervolcht) vernieticht geworden.

Wat op den eysch der Jappanders geresolveert, geordonneert ende geantwoort is

Als d'E. heer generael Specx door den E. Willem Janssen arrivement in Batavia, van des Compagnies desolaten stadt in Jappan grondich was geinformeert, den Raedt van India heeft op Phesodonnes eysch, gedelibereert ende naer rijpe consideratien finalijcken geoordeelt, de Jappanders geen gerechtige pretensien op Tayouwan, veel min 't recht noch authoriteyt hadden de Nederlanders te belasten, haere forten aen hunluyden over te leveren ofte te demolieren; dienvolgende oock wettich geresolveert ende geordonneert de souveraniteyt der geeyschte plaetse voor hare Do. Ho. Mo. te conserveren, ende tegen de Jappanders als andere natien (soo veel door Godes genade vermochten) te mainctineren. Maer dewijle d'arresten ende hunne dependentien in Jappan, meer door de quade proceduren ende valsche aenclachten der Jappanders, als ware foute van de Nederlanders veroorsaect waren, ende daeromme niet all buyten hoope de saecke in 't vrundelijck (sonder transport ofte ruine der fortresse) te mogen diffinieren, wiert den commandeur Willem Janssen met geschenken, brieven ende remonstrantien aen den keyser ende grooten van Jappan andermael derwaerts gecommitteert, met hare ample instructie, hoe den raet in Jappan des Compagnies verwerde saecken in diverse gevallen dirigeren soude: voornamelijck, te bevorderen dat de Nederlanders tot verantwoordinge geadmitteert, ende sijne E.'s remonstrantien aen de raden des rijcx mochten overgelevert werden, item, alles bequamelijck naer tijt ende loop van saecken sulcx te beleyden, dat de vrundtschap met Jappan gecontinueert, den handel als eertijts geconserveert, ende des Compagnies volck, schepen ende middelen op 't spoedichste naer Tayouwan uut Jappan mochten retourneren.

Tot bevorderinge van soo hoochnodigen [fol. 417v^o] redres hadde sijne E. neffens humble requisitie, van een corte decisie aan de raden des rijcx (op de clachten ende eysch van Phesodonno) in 't large geremonstreert: hoe de Nederlanders door contracten met China ende gewillige receptie der Formozanen,

[p. 99]

beter gerechtigheyt als de Jappanders tot de plaetse hadden; dat de luyden van Sincan, door Jaffioye bedriechlijck uut haer landt gevoert waren; dat Phesodonno deselve met leugentale als gesanten voor den keyser gestelt ende Sijne Mayesteyt ende hare hoocheden bedrogen hadde; dat hij onder 't dexel van de Sincanders wederomme t'huys te bestellen, twee extra-ordinarie gemande ende gewapende joncquen in Tayouwan gesonden hadde, meer om die plaetse te conquesteren als handel te doen, weshalven den Nederlantschen gouverneur t'sijnder defentie (naer allen volcken recht) den cappiteyn Jaffioye in apprehentie genomen, ende 't ontwapenen van de joncquen doen consenteren heeft; dat de joncquen aldaer eenelijcken opgehouden waren, omme naer becomen handel wel gecontenteert naer Jappan te keeren; dat den gouverneur Nuyts de luyden van Sincan hadde gevangen gestelt, omdat se sonder licentie vertrocken waren, niet geloovende so vele persoonen voor de mayesteyt oyt waren geadmitteert; dat Jaffioye verscheide vrundelijcke conditien (hem tot voordeel sijner voyagie gepresenteert) verworpen hebbende, den gouverneur in sijn eygen camer verraderlijck gevath ende als een slave tegen alle rechtmaticheyt gebonden hadden; dat gemelten cappiteyn naer 't gemaecte accoort dat de joncquen onder reciproque ostagiers vertrecken soude, den raedt in Tayouwan noch de weerde van 200 picol zijde affgedrongen hadde; dat hij daerenboven, tegen 't laetste accoort, 't jacht Nangasacque hadde ingebracht, alsoff se door oorloge verovert waren; dat Phesodonno 't gemelte jacht in arrest genomen, 't volck ende Nederlandtsche ostagiers in gevanckenisse geslooten, ende de Nederlanders met valsche leugenen soo swart gemaect hadde dat men de forten in Tayouwan aen hem transporteren ofte ruineren soude; maer dat sulcx in des generaels vermogen niet en was, jae, dat de Castilianen (die oock 2 forten op Formosa hadden) die plaetse datelijck occuperen ende tot schade beyder natien fortificeren souden; versoeckende oversulcx Sijne Mayesteyt, de Nederlanders daer ongemolesteert geliefden te laten blijven, ende de Jappanders (om vordere questien te mijden) eenige jaren geen passen derwaerts te verleenen, doch soo den keyser de Castiliaensche forten op dat eylandt conquesteren wilde, de Nederlanders alle hulpe presenteren souden. Dit was de substantie van 't vertooch ende antwoorde die den generael Specx op den eysch van Pheso aen den grooten van Jappan gesonden heeft, waermede den E. Willem Janssen (als gesant van sijne E.) in 't laetste van october anno 1630 (met 't jacht De Kemphaen) onverwacht in Jappan aengecomen is.

Verrichtinge van de commandeur W. Janssen anno 1631 in Jappan, ende sijne eerste audientie voor de raeden des rijcx

't Arrivement van gemelten commandeur wiert per expresse aen de rijcxraden geadviseert ende intrum aen den heer van Firando instantelijck versocht, dat sijne E. spoedich te hove op mocht reysen, 't welcke met vele excusatien geweygert sijnde, daer wiert alleenlijck toegestaen des generaels brieven ende remonstrantien, neffens een [fol. 418r^o] supplicatie des Secreten Raedts, aen de

[p. 100]

raden des rijcx te addresseren. Doch eyndelijck wiert noch toegestaen dat den commandeur, geadjungeert met den coopman Van Santen³⁸ ende vereyschte suite, naer boven soude reysen, maer ten halve wege (in Osacca)³⁹ wierden de gesanten wel twee maenden opgehouden, ende eyndelijck geconsenteert, sonder de geschenken in Jedo t'reysen, daer se op 12 meert anno 1631 wel aengecomen sijn, ende per request aen de raetsheeren ootmoedelijck versochten, dat hare hoogheden de langdurige arresten ende questien eenmael diffinieren, den vooren handel restaureren, ende de Nederlanders doch vergunnen wilden, dat se ongemolesteert in Tayouwan continueren mochten, mitsgaders aen d'selve toe te staen, ter verantwoordige van hare hoochheden te verschijnen. Op welcke requisite de gesanten eenige weecken met sauce van den hove sijn gedelayeert, totdatse op 21 meyo voor de raden des rijcx in collegiale vergaderinge audientie bequaemen, daer den E. Willem Janssen demoedelijck versocht, hare hoocheden de Nederlanders genadich wesen, ende van 't langhdurigh arrest largeren wilden. Waerop door den keyserlicken president geantwoort wiert, dat de Nederlanders seer qualijck hadden gedaen, dat se de luyden van Fermoza (die de mayesteyt van Jappan waren comen begroeten) gevangen gestelt, hunne geschenken benoomen ende de Jappansche cooplieden handel geweygert hadden, 't welck d'oorsaecken der onlusten ende arresten waren, vragende waerom sulcx was gedaen. Daerop den commandeur repliceerden, dat de quaede proceduren der Jappanders ende d'onervarentheyt des gouverneurs in Tayouwan soo schadelijcken different veroorsaeckt hadden, weshalven de Nederlanders ootmoedich versochten hare hoochheden alles pardonneren wilden, onder reserve sulcx voortaen niet meer geschieden soude. Waerop onder de raetsheeren verscheydentlijcken wiert gediscoureert, eyndelijck beslooten ende den gesanten aengeseyt, dat se naderhandt breeder van de saecke spreecken ende alles (nae de comste van Phesodonnes sone) decideren zoude, waerop niets datelijck gevolcht is.

38 Pieter van Santen, tweede persoon in de Raad van Hirado. Hij volgde Van Nijenroode na diens overlijden in 1633 op.

39 Osaka.

Wat den generael Specx anno 1631 op de Jappanse saecke verordent heeft

Onderdes 't gemelte in Jappan passeerde, heeft den generael Specx uut Jappan over Tayouwan advijs becomen, hoe den loosen Phesonno overleden, des Compagnies coopmanschappen avantagieuselijck vercocht ende den commandeur Willem Janssen (tegen alle hoope) in Jappan wel aengecomen was, mitsgaders dat 't arrest noch in voriger manieren continueerde, maer met apparentie alles cortelijck geredresseert soude sijn, sulcx dat de schepen in 't begin van 't jaer 1631 na Batavia wel mochten retourneren. Maer als op dese goede advijsen door 't ophouden van den E. Willem Janssen ende quaetwillicheyt van de Jappansche grooten niet gevolcht is, ende de Compagnie aen de relaxatie van haer volck,

[p. 101]

schepen ende goederen, item, corte expeditie tot redres van den Jappanschen handel, (tenminsten aen de advijsen van desselfs standt aldaer) op 't hoochste was gelegen, heeft sijne E. aen de burgerije [fol. 418v^o] van Batavia (t'hunnen versoecke ende omme de Compagnie niet verder te beswaren) toegestaen, dat se met haer eygen schip, volck, capitael ende risico een reyse naer Firando mochten doen, met insichten, soo d'arresten ende indignatien in vorder termen (op 't pretext van gequetsten mayesteyt) tegens des Compagnies goederen ende dienaren noch continueren, de Jappanders geen pretensien op dit perticuliere jacht ende volck nae haere gepretendeerde eergiericheyt intenderen souden, maer des Compagnies alreets gearresteerde schepen, volck ende middelen, tot hare onrechtmatige furie ende pretensien bastant houden, ende dienvolgende dit jacht met vergunden handel, ofte sonder dien, te laten retireren.

Verhoopende sijne E. door desen middel, poinctuale advijsen uut Jappan (van des Compagnies generalen standt ende volcx constitutie) pertinentelijck te becomen, omme met des te beter fondament op sulcke naerder middelen te dencken, als in tijden ende wijlen tot des Compagnies ende harer dienaeren welstandt geraden wesen mochte. Maer voor dese reyse was geresolveert, dat sijne E. in sijne missives aen de rijcxraden ende grooten van Jappan geen nieuwe verantwoordinge, nochte remonstrantien met clachten van injustitie wegen 't langdurich arrest (boven de voorjarige uytlopige debatten) aen hare hoocheden moveren, maer de tardance der gewenschte decisie, op de groote occupatie des hoffs imputeren soude, neffens reverentlijck versoeck, Hare Excellentie een corte ende favorable depesche, gelieven te disponeren; met vorderen last aen den raedt in Jappan, alsulcke extentien daerbij te doen, als naer tijt ende loop van saecken ten meesten dienste van de Compagnie geraken mochte wesen ende daerop met discretie, reverentie ende milde solicitatien d'uutcomste van saecken patientelijck in te wachten, confirmerende vorders in alle andere saecken, d'ample ordre, die sijne E. anno 1630 aen den E. Willem Janssen en de raedt in Firando gegeven hadde.

Succes van 't jacht de Peerle, besendinge anno 1631 in Jappan

Met gementioneerde ordre is 't particuliere jacht de Peerl op ultimo augustus anno 1631 in Jappan gearriveert ende datelijck neffens des Compagnies schepen in arrest genomen, doch den generaels missive aen de rijcxraden ende andere heeren sijn spoedich te hove opgesonden ende hare hoocheden in collegiale vergaderinge overgelevert, welcke door den moderaten inhout aengenaem scheenen, alsoo daerop (met generale woorden) wiert geseyt dat de Nederlanders recht tot clagen hadden, ende dat men haere saecken spoedich aff soude doen. Ende ofte wel bij des Compagnies dienaren in Jedo ende Firando, alle mogelijcke iverige ende milde solicitatien sijn aengewent, omme d'saecken eenigen datelicken voortganck te geven, soo is noghtans hierop noch op 't clagen van 't verongelucken van 't schip de Vrede ende d'excessive beschadinge van d'andere

[p. 102]

schepen (door eenen grouwelijcken stormwindt in Firando geschiet) niet dienstichs in effect, voor de Compagnie gevolcht. Maer den E. Willem Janssen wiert door de heer van Firando gestadich geintroduceert dat de saecken all ten principaelen gedecideert waren, doch dat d'approbatie aen den ouden keijser (doenmaels dootlijck cranck) nootsaeckelijck moest blijven gediffereert, alsoo sonder Sijne Mayesteyts ratificatie soo swaerwichtigen saecke niet eyndigen conden. 't Welcke alles tot delay was [fol. 419r^o] gefabriceert, omme de Nederlanders alsoo tot straffe van 't gepasseerde in Tayouwan tot transport ofte demolieren der geeyschte fortresse te constringeren, immers ten exempel van andere natien ende negotianten sulcx te facheren, dat allomme claerlijcken blijcken mocht, hoe gevaerlijck ende schaedelijck het tergen van soo grooten monarchie ende twisten met een trotse grootmoedige ende strijtbare natie is. Evenwel nochtans hebben de rijcxraden onder schijn dat se de Nederlanders generalijcken niet ongunstich waren, ende om de Jappanse joncquen van conterarresten ende andere molestien geheel te libereren, 't jacht de Peerl van 't arrest gerelaxeert, ende de vrijen handel vergunt. Sulcx dat dit jacht naer gedane profijtelijcke (doch becommerlijcke negotie) in 't laetste van januarij anno 1632 (met large advijsen van den standt in Jappan) naer Batavia is vertrocken, ende hoewel 't arrest doen all 42 maenden hadde gecontinueert, soo liet sich de saecke soo desolaet ende verwert aensien, alsoff de Jappanders eenelijcken wiert getracht, die gearresteerde Nederlanders van selffs te laten consumeren.

Wat nae vertreck van de Peerl door den E. Willem Janssen is gebesoigneert

Naer 't vertrecq van 't jacht de Peerl, heeft den gesant in Jedo, met alle mogelijcke deligentien noch ettelijcke maenden in diverse goede apparentien een eynde der arresten onvruchtbeerlick betracht, ende off wel den ouden keyser (op welcx siecte de saecke soo lange was gedilayeert) in maert anno 1632 deser werelt overleden, de soon paysibelijcken in 't rijcke gesuccedeert, ende dienvolgende door toesegginge van diverse rijcxraden schoone apparentien van een spoedige gewenschte decisie sich verthoonende was, soo is nochtans soo nodige saecke met diverse pretecxten van tijt tot tijt teruggegestelt, ende eyndelijcken als 't effect (nae gemeyne opinie) ontwijffelijcken scheen te willen gelucken, door een revolte in Fingo⁴⁰ soodanich verachtert, dat den gantschen soomer sonder datelijcke avance verloopen is.

40 Higo, het tegenwoordige Kumamoto, op het eiland Kyushu.

Diverse consideratien van de Edele heer generael, op d'arresten in Jappan

Door 't salvo arrivement van de Peerl in Batavia heeft den E. heer generael Specx de gelegentheyt, constitutie ende staet van des Compagnies affairen, schepen, volck ende capitalen in Jappan met hare dependentien largo verstaen, ende daer

[p. 103]

uut soo weynich apparentie tot een spoedige decisie vermerct als in 't eerste jaer dat d'imbrouillis begonnen waren, sonder eygentlijck de intentie, pretentie ofte maxima der rijcxraden te connen bespeuren, welcke importante saecke sijne E. moveerde dese proceduren, met hunnen circumstantie, scherpelijck t'examineren omme daer uut soodanigen remedie te trecken, als tot eyndelijcke expeditie der Jappansche swaricheden nodich was. Concluderende d'oorsaecken der dilayerende proceduren, in twee ofte utterlijcken [fol. 419v^o] drij considerable poincten bestonden. Considererende tot dien eynde dat wegen 't gepasseerde in Taiouwan, insonderheyt d'affronten die Sijne Mayesteyt (in 't mishandelen der Sincanders) mach pretenderen geleden te hebben, naer d'oude Jappansche coustume ende bethoonde grootsheyt, nimmermeer soodanige indifferente arresten op des Compagnies standt soude sijn gedecerneert, soo den loosen Phesodonne der Nederlanders verantwoordinge niet gepreveniert, ende 't gemoet eeniger grooten met vergiftige practijcken besoedelt hadde. Maer also dat groote monarchiale hoff, in sulcker maniere verandert is, dat de minste fouten ende cleynachtingen tegen Sijne Mayesteyt ofte staet, sonder different van natie, voor crime lasi majestatis werden geduyt, ende sonder parate castigo ofte langhdurige prisone niet en passeren, soo conde 't gepasseerde in Taiouwan naer de constitutie van dien keyserlijcken staet, soo hooch ende crimineel geoordeelt werden, dat de alreets gedecerneerde straffe ende indignatie tegen de Nederlantse natie, niet alleen rechtmatich geoordeelt, maer oock een goede decisie getwijffelt mochte werden welcke presumptie in soo delayerende proceduren een saecke van groote consideratie was. Maer wesende Sijne Mayesteyt, seg. E.⁴¹, meer tot het eerste project geneycht, heeft daerop een naerder ontledinge in volgende drij capitale poincten gedaen.

41 Een correctie van de kopiist, die hier aan wil geven dat niet Sijne Majesteit maar de gouverneur-generaal bedoeld wordt.

't Eerste poinct

Eerstelijck dat Pheso, (als geaposteert van d'archlistige Jesuyten, ofte uut naturele boosheyt) sich tegens de Nederlanders hebbende gebandeert, eenige Jappansche grooten (onder valsche plausible concepten) met geschencken vergifticht, ende also is verstout sulcke heftige proceduren tegen des Compagnies staet in Tayouwan ende Jappan t'attenteren. Welcke hij (gestijft door d'onvoorsichtige proceduren van den gouverneur Nuyts, insonderheyt de mishandelinge der Sincanders) soo heeft weten te dirigeren, dat daerdoor, ende met corumptie eeniger groten, soo strenge detentien ende arresten sijn gedecerneert, ende tot vervolch sijner intentie gebracht de verantwoordinge der Nederlanderen voor de mayesteyt ende rijcxraden te prevenieren. Welcke [de Nederlanders] door sijn affsterven, tot gehoor te hove toegelaten, ende in de conscientien van de meeste raetsheeren bevonden sijnde dat buyten posture ende rechtmaticheyt tegen de

[p. 104]

Nederlanders was geprocedeert, de vergiftichde [rijksraden] hun schamen de saecke met rechte ontledinge te decideren, alsoo door sulcx de hooch geextimeerde Jappanse coustuymen ende gepretendeerde oprechte eergiericheyt bevleckt ende soo lange onschuldige detentien ongerijmt souden maecken, waerdoor d'actien van de vergiftige boven de suspisitien publiquer mochten werden als hare constitutie, eere ende reputatie verdragen can. Sulcx dat se ten respecte deser inconvenienten soo schadelijcken dilay onder diverse pretexten hebben gepractiseert omme intrum eenige meerder actien door quade bejegeninge eenige Jappansche joncquen als anderssints op te rapen, ofte door lange solicitatien ende lijdende schade, soo math te maecken, dat een eyndelicke decisie van de vrijkenninge soo aengenaem soude sijn, datter van schade, ongelijck, noch affronten, niet vermaent ende consequentelick van geen vergift gesuspecteert soude werden. Alle 't welcke de geinfecteerde ten respecte hare groote qualiteyten, ende [fol. 420r^o] authoriteyt, naer properen believen soo hebben beschict, dat sich in vorige respecten niemant daertegen stellen can, ende wert also alle der Nederlanders remonstrantien, solicitatien, roepen ende crijten niet verder gehoort als de geinfecteerde selver belieft. Welcke comedie naer presente constitutie van dat hoff, noch wel langer tot ondienst van de Compagnie continueren mocht.

Tweede poinct

Ten anderen, soo d'saecke door gemelten gepresuponeerden wegh niet gederigeert, maer met kennisse van de mayesteyt verhandelt werden, dat alsdan de proceduren van Nuyts door Phesos beleyt ende aucthoriteyt bij de rijcxraden, Sijne Mayesteyt als gequetst sijnde de hoocheyt ende reputatie, soo lelijcken voorgedragen sijn dat daerdoor in hevicheyt is gedecerneert, de Nederlanders sonder gehoor met gevanckenisse ende arrest te straffen. Maer naderhandt door geadmitteerde ende gedane verandtwoordinge bevonden sijnde, dat se hun soo hooch tegen de mayesteyt niet misgrepen hebben, als door Pheso aengedragen ende alreede boven verdiensten gestraft is, sien de rijcxraden geen bequame middelen, omme de saecken (behoudens hare grootheyt, eergiericheyt ende gepretendeerde sinceriteyt) sulcx te redresseren dat hare hoocheden bij d'eere ende de geintresseerde buyten clachten van schaden, ongelijcken ende affronten gehouden werden. Waeruut te besorgen staet de decisie noch soo lange sullen traineren, als de rijcxraden redenen ende objecten connen practiseren, omme d'uutspraecke onder rechtmatigen schijn te delayeren, offte (als in 't eerste poinct gedoceert) door lange solicitatien, soo te matteren dat de Compagnie 't vervolch van dit recht laten steecken, ende de continuatie van den liberen handel door nieuwe practijcken versoecken mochten, ende also d'onrechtveerdige procedures te doen smooren, waerop een liberale relaxatie wegen de mayesteyt volgende sullen, alsdan (door dien middel) met sulcken oprechticheyt tegen de Nederlanders schijnen gehandelt te hebben, dat de gehoudene procedures op-

[p. 105]

recht ende heylich sullen geoordeelt werden, waertegen de Compagnie met de schade ende de natie met schandt bevlect sall blijven.

't Derde poinct

Ten laetsten, soo d'onbegrijpelijcke maxima der delayerende procedures, onder de gedoceerde poincten niet begrepen sijn, dat te presumeren is, d'intentie van de mayesteyt ofte t'beleyt der raetsheeren tot dien eynde tenderen omme de Nederlanderen, alleen ofte oock alle vremde natien, door vexatien ofte continuele scherpe proceduren van de Jappansche frequentatie ende negotie (buyten haer verboth ende quetsinge van grootsheyt) te doen desisteren ende affscheyt versoecken omme d'selve (gelijck die van China) voorts geheel uut Jappan te houden. Buyten welcke pretexten, geen capitale redenen te bedencken sijn, die Hare Mayesteyt ofte de rijcxraden tot soo lange strenge delayerende proceduren gemoveert mochten hebben.

Resolutie ende finale ordre van de generael Specx anno 1632 op de saecken van Jappan

Ende alsoo ten respecte der gementioneerde pretexten cleyne apparentien waren dat de saecke, op sijn beloop gelaten, tot [fol. 420v^o] spoedige uutcomste sorteren soude, is bij sijne E. ende den Raedt van India gedelibereert, door wat middel bequaemelicxt de relaxatien der arresten bevordert, alle objecten van delay geprevenieert, ende een finale spoedige t'erlangen was. Waerop geconsidereert, dat bij de Jappanders noyt andere redenen van onlusten tegen de Nederlantse natie, als d'onbehoorlijcke proceduren van den gouverneur Nuyts gemoveert sijn, wiert bij hare E. geresolveert sijn persoon onder sijn gedecerneerde suspencen van qualiteyten ende tractementen als gevangen met der vrije luyden fluydtschip Warmondt naer Jappan te senden, met remonstrantie aen de rijcxraden ende andere heeren, dat om de differentien tusschen hem ende Jaffioye ontstaan, ende 't qualick tracteren van de Sincanders, derwaerts wiert gesonden om ter beliefte van de mayesteyt ofte hare hoocheden in sijne excuse ende onschuld behoorlijck gehoort ende sijne faulten ten respecte d'onbewustheyt soodanich ten besten te duyden, dat [hij] neffens d'ander Nederlanders gerelayeert ende teruggekeeren mocht. Maer ingevalle hare hoocheden de saecken door enich entreval dit jaer niet conde decideren, dat se dan gelieffden 't onschuldich volck, schepen ende goederen t'ontslaen ende den persoon van Nuyts in plaetse te houden omme bij beter opportuniteyt van tijt 't gepasseerde in Tayouwan naerder te vernemen; met expresse ordre aen den raedt in Jappan, bijaldien gemelten Nuyts inexcusabel voor Jappanse rechters most werden gesisteert, dat 't selve in soodanigen posture ende met sulcks discretie, voorsichticheyt, volbracht moest werden, als om 't vorige met de minste quetsinge van de eere ende reputatie der Nederlantse natie in 't generael, ende sijnen persoon in 't perticulier van noode

[p. 106]

ende mogelijck wesen mocht. Item, wel te letten dat sijne feylen ende naturele conditien niet verder geexargeert, noch verschoont wierde, als tot bevorderinge van 't gemelte nodich sij; met vorderen last de expeditie van saecken in vorigen ijver, met patientieuse, vrundelijcke ende milde solicitatien te bevorderen, sonder nochtans bij goede occasien versuymich te wesen des Compagnies recht (vermits d'all te considerative patientie, de maximen ende proceduren van de rijcxraden scheenen te stijven) vrijmoedich te mainctineren, ende over 't onwettich delay in sulcker manieren te clagen, ende in alles vorders te handelen als naer constitutie van tijt ende loop van saecken ten meesten dienste van de Compagnie ende eene spoedige decisie geraden wesen mocht, met intentie van haer E. hierop sonder vordere besendinge, soodanigen uutcomste in te wachten, als Godt Almachtich door sonderlinge gratie soude gelieven te verleenen. Met alsulcken ordre is de fluyt Warmondt in july van Batavia gedepecheert, ende in september volgende in Jappan gearriveert.

't Goet succes ende effect van gemelte ordre

Als Warmondt met voorseyde ordre ende persoon van Nuyts in Firando gearriveert, sulcx a posto ten hove geadviseert, ende door des generaels remonstrantien ende missiven aen de raden des rijcx in 't goede was verstaen, hebben hare hoocheden door diligente procureringe van den Nederlantsen agent ende 't bevel van de mayesteyt des Compagnies [fol. 421r^o] soo langh gedilayeerde saecke in collegiale vergaderinge gedecideert, doch d'uutspraeck (vermits enigen twijffel) tot becomen seeckerheyt der ware personele comst van de heer Nuyts gereserveert, dewelcke door behoorlijcke visitatie becomen hebbende, de sententie is bij hare hoocheden op 12 november, nae een vier-jarige detentie ende ettelijcke melioenen interest, in dese substantie gepronuntieert: dat Sijne Majesteyt ende hare hoocheden in d'oprechticheyt van de E. heer generael wegen 't senden van den schuldigen gouverneur volcomen gecontenteert waren, ende dat dienvolgende alle d'onschuldige ende lange gedetineerde Nederlanders liberlijcken vertrecken ende voortaen (als voor desen) vrij connen gaen ende keeren mochten, met exceptie alleen, dat Nuyts tot naerder ordre van Sijne Mayesteyt ofte hare hoocheden ('t zij dan sijne verantwoordige wegens 't gepasseerde in Tayouwan gehoort wiert ofte niet) in Firando gedetineert most blijven.

Relaxatie der arresten ende detentie van d'heer Nuyts in Jappan

Conform dese langh verwachte favorable sententie is den E. Willem Janssen nae eerlijck affscheyt aen de raden des rijcx (alsoo d'audientie voor den keyser ten respecte dese begaene misdaden, tot 't naeste jaer was gereserveert) uut 't hoff van Jedo naer een tweejarige residentie aldaer, naer Firando vertrocken. Intrum waren d'schepen, 't comptoir ende volck van de Compagnie, soo in Ombra, Arima als in Firando, volcomen gelargeert ende geprepareert omme spoedich in

[p. 107]

vrijheyt naer Batavia te retourneren, gelijck op de wedercomste van sijne E. met het schip den Arendt, ende 't jacht de Kemphaen ende volgende 't schip Heusden ende de fluyt Warmondt (met een capitael van ontrent 9 tonnen goudts) geeffectueert is. Den Almogende sij deshalven glorieuselijck gelooft! Ondertusschen nochtans moet den persoon van de heer Nuyts uut des Compagnies logie door bevel van d'heer van Firando in een burgershuis gelogeert, ende van 's keyserswegen (evenals eertijts de logie) met wacht van gewapende soldaten bewaert, doch met apparentie ende affirmatie van verscheyde raetsheeren, dat sijnen persoon gansch buyten pericul was, ende apparentelijck 't volgende jaer gelargeert soude werden.

Tot hier toe is cort, naect, ende successivelijck verhaelt hoe de schadelijcke differentien, tusschen de Nederlantsche ende Jappansche natie veroorsaect, geclommen ende nedergedaelt sijn, met vertoonende apparentien dat d'selve van desen tegenwoordige jaren door de voorsienige regeeringen ende ordre van de E. gouverneur generael (begenadicht door den zegen des Almogenden Godts) t'eenemael gedecideert ende vernieticht zullen werden, mitsgaders den staet in Jappan soodanich verseeckert sijn dat alle onlusten voortaen geëviteert sullen blijven, als wanneer de Generale Compagnie naer alle apparentien seer rijcke profijten van den Chinesen handel op Japan gauderen, ende de Nederlantse natie met recuperatie van de verloorene achtbaerheyt tot vorigen extime in Jappan geraecken sal. Tot effect van soodanigen goeden ende hoochnodigen saecke, den Almogende sijne heyligen zegen, genadelijck gelieve te verleenen.

Actum in 't schip den Swarten Arent, seylende uut Jappan ontrent Poulopon⁴², naer Batavia, desen 17 februarij anno 1633, ende was onderteeckent J. Schouten.

42 Het eilandje Pulau Penubo, gelegen tussen Sinkep en Lingga, halverwege Banka en Straat Singupura.