Nederlandse historische bronnen 3

[p. 124]

Gedeelte van het diploma uit 1749, waarbij aan Willem IV het opperbewindhebberschap van de VOC wordt opgedragen Foto Koninklijk Huisarchief, 's-Gravenhage

[p. 125]

Isaac de Pinto
Anecdotes Historiques touchant le Stadhoudérat des Indes dans l'illustre maison d'Orange en 1748 et 1749
uitgegeven door A.J. Veenendaal jr.

Inleiding

Isaac de Pinto (1717-1787), de auteur van de ‘Anecdotes Historiques’, zoon van de schatrijke Amsterdamse koopman en bankier David de Pinto, groeide op in het milieu van welgestelde Portugees-Joodse families in Amsterdam¹. Een klein aantal van deze families, onderling nauw verwant en meest zeer rijk geworden met handel op Frankrijk, Portugal, de Levant en West-Indië, beheerste het leven in de Sefardische gemeenschap in Amsterdam. Ook onder de niet-Joden genoten deze rijke Portugezen een groot aanzien, hoewel zij uitgesloten bleven van publieke functies, omdat men nu eenmaal tot de Gereformeerde Kerk moest behoren om enig openbaar ambt te kunnen bekleden. Naast de overzeese handel, die vooral in de zeventiende eeuw bloeide, hielden de Portugese Joden zich in de achttiende eeuw in toenemende mate bezig met de actiën- of effectenhandel². Aandelen in de Nederlandse Oost-Indische Compagnie (VOC), obligaties van steden en gewesten in de Republiek en van de Generaliteit zelf en in toenemende mate ook buitenlandse papieren, zoals van de Bank of England en ook wel van minder solide ondernemingen als de South Sea Company en John Law's Mississippi-compagnie, werden druk verhandeld. Het was een riskant bedrijf, dat een groot kapitaal en een uitstekende inlichtingendienst vereiste. De Portugees-Joodse bankiers, met hun uitgebreide familierelaties over de hele wereld, waren in deze handel zeer goed thuis, maar ook bij hen waren ongelukkige speculaties soms oorzaak van een totale ineenstorting. Isaacs vader David de Pinto liet bij zijn dood in 1751 een vermogen na van 802.000 gulden, niet gering voor die tijd. De zoons voegden hier nog het nodige aan toe, totdat in 1761 door verkeerde

1 Een moderne biografie van De Pinto bestaat niet. Volstaan moet worden met Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek (NNBW), VI, 1124-1128; J.S. Wijler, Isaac de Pinto. Sa vie et ses oeuvres (Apeldoorn, 1923); ‘Izaäk de Pinto's Leven en Werken’, in: Jaarboeken voor de Israëliten in Nederland, III (1837) 157-196; H.P. Salomon, ‘The “De Pinto” Manuscript. A 17th century Marrano family history’, in: Studia Rosenthaliana, IX (1975) 1-62 en I. Nijenhuis, Isaac de Pinto (1717-1787). Aanzetten tot een intellectuele biografie (doctoraalscriptie, gedeponeerd op het Instituut voor Geschiedenis, Rijksuniversiteit Groningen, 1982).

2 J.G. van Dillen, ‘De economische positie en betekenis der Joden in de Republiek en in de Nederlandse koloniale wereld’, in: H. Brugmans en A. Frank, ed., Geschiedenis der Joden in Nederland, I (Amsterdam, 1940) 583-592.

[p. 126]

speculaties het bankiershuis De Pinto failleerde³. De woonhuizen van de familie en de buitenplaats Tulpenburg aan de Amstel moesten worden verkocht, maar het was natuurlijk ook weer niet zo dat de leden van de familie in zwarte armoede verder moesten leven. Isaac de Pinto trok zich na het debacle terug uit de zaken en vestigde zich in Den Haag.

De rijke Portugees-Joodse families als de De Pinto's in Amsterdam en de Suasso's in Den Haag investeerden hun vermogen niet alleen in paleisachtige huizen en buitens, maar ook graag in aandelen in de Oost- en West-Indische Compagnieen⁴. Daaruit kan de grote belangstelling van Isaac de Pinto voor het reilen en zeilen van beide maatschappijen voor een groot deel verklaard worden. Maar ook de Oranjegezindheid speelde wel degelijk een rol. Traditioneel waren de Sefardische Joden prinsgezind. Bekend is Francesco Lopez Suasso, baron van Avernas le Gras († 1710), die in 1688 met een grote lening de tocht van stadhouder Willem III naar Engeland om de kroon van zijn schoonvader te bemachtigen, had mogelijk gemaakt. De liefde voor het Oranjehuis die De Pinto zichzelf toeschrijft, moet echter ook weer niet als enige drijfveer van zijn handelen gezien worden; bescherming van de aanzienlijke belangen die hij en zijn verwanten in de VOC hadden zal wel een grote rol gespeeld hebben. Stadhouder Willem IV had De Pinto voor het eerst ontmoet in september 1748 toen de prins tijdens zijn verblijf in Amsterdam ook de Portugese synagoge bezocht. Blijkbaar heeft de stadhouder een gunstige indruk van de jonge De Pinto gekregen en heeft hij hem daarna wel vaker geraadpleegd in economische en financiële kwesties. Het lijkt echter overdreven om hem de ‘confident et conseiller’ van de stadhouder te noemen, zoals Wijler doet⁵. In de correspondenties van Willem IV en van Bentinck van Rhoon komt hij nauwelijks voor⁶. De vroege dood van de stadhouder in 1751 maakte een eind aan deze relatie. In het leven van De Pinto is deze episode van ondergeschikt belang. Hij is vooral bekend geworden door zijn latere publicaties op staathuishoudkundig, financieel en filosofisch terrein en door zijn pennestrijd met Voltaire. Het zou te ver voeren hier nader op die aspecten in te gaan⁷.

Over het onderwerp van de hier uitgegeven ‘Anecdotes Historiques’, het opdragen van het opperbewindhebberschap van de VOC aan stadhouder Willem IV, zegt De Pinto zelf het volgende:

En 1750[!], le prince-stadhouder, sollicité secrètement par plusieurs propriétaires de la Compagnie, souhaitait d'être à la tête de tous les hauts collèges. On

3 Ibidem, 589-590.

4 M. Henriquez Pimentel, Geschiedkundige aanteekeningen betreffende de Portugesche Israelieten in Den Haag en hunne synagogen aldaar ('s-Gravenhage, 1876) 60, 61.

5 Wijler, De Pinto, 20.

6 Th. Bussemaker, ed., Archives ou Correspondance inédite de la maison d'Orange-Nassau, IVe série, tome I (Leiden, 1908); C. Gerretson en P. Geyl, ed., Briefwisseling en aantekeningen van Willem Bentinck, heer van Rhoon, tot aan de dood van Willem IV, 22 oktober 1751 (2 dln.; Werken Historisch Genootschap, 3e serie, LXXXV en LXXXVI; 's-Gravenhage, 1976).

7 Zie voor De Pinto's latere activiteiten vooral Wijler, De Pinto, en Jaarboeken voor Israeliten.

[p. 127]

me chargea de cette négociation qui rencontra les plus grandes difficultés et dont le détail serait trop long. J'ai ménagé les choses de façon qu'elle fût entamée par MM. les directeurs de la Chambre d'Amsterdam; le détail et les circonstances de cette singulière transaction se trouvent dans un mémoire, écrit dans le temps⁸.

Afgezien van het verkeerde jaartal, is ook de mededeling dat hem de zaak werd opgedragen niet geheel waar: het lijkt er meer op dat hijzelf de drijvende kracht achter de hele opdracht van het opperbewindhebberschap aan Willem IV geweest is.

De jaren 1747 tot 1749 waren zeer onrustig⁹. De Republiek was, eigenlijk tegen haar wil, betrokken geraakt in de Oostenrijkse Successie-oorlog tegen Frankrijk. De Fransen hadden zonder veel tegenstand te ontmoeten de barrière-vestingen in de Oostenrijkse Nederlanden onder de voet gelopen en hadden zelfs het grondgebied van de Republiek zelf aangetast. Sluis was gevallen en Bergen-op-Zoom werd belegerd en zou in september 1747 genomen worden. Volksbewegingen, begonnen in Zeeland, hadden geleid tot de verheffing van de Friese stadhouder Willem Karel Hendrik Friso tot stadhouder van alle gewesten onder de naam Willem IV, met bevoegdheden die veel verder gingen dan die van al zijn voorgangers. Bovendien was het stadhouderschap erfelijk verklaard in de mannelijke en vrouwelijke lijn. Op het verloop van de oorlog had dit alles natuurlijk weinig invloed, de schatkist was bovendien leeg, maar gelukkig zetten de Fransen niet veel verder door. Vredesonderhandelingen tussen alle betrokken partijen begonnen in het voorjaar van 1748 te Aken en in oktober werd de vrede daar officieel getekend. De binnenlandse onrust duurde echter voort. In het voorjaar van 1748 begonnen belastingoproeren in Friesland en Groningen, die later oversloegen naar Holland en die vooral in Haarlem en Amsterdam een heftig verloop hadden, uitmondend in de Doelistenbeweging, die niet alleen verbetering van het belastingstelsel eiste, maar ook grotere volksinvloed op het bestuur in het algemeen. In september 1748 reisde Willem IV naar Amsterdam om de gemoederen tot rust te brengen. Veel meer dan een verzetting van de wet, het vervangen van een aantal van de meest gehate regenten door meer prinsgezinde, bereikte hij niet. Tijdens dat bezoek kwam hij voor het eerst in aanraking met De Pinto. Tegen deze achtergrond moeten de pogingen van De Pinto cum suis om de prins tot opperbewindhebber van de VOC uit te roepen gezien worden.

Dit opperbewindhebberschap van de VOC was een nieuwe functie, die speciaal voor Willem IV gecreëerd werd; vandaar ook de eindeloze chicanes van de bewindhebbers en van Heren Zeventien om te proberen de bevoegdheden van de nieuwe opperbestuurder zo klein mogelijk te houden. Tot nu toe is weinig aan-

8 Geciteerd bij Wijler, De Pinto, 22.

9 Zie voor een recent overzicht van de gebeurtenissen van de jaren 1747 tot 1749: J.A.F. de Jongste, ‘De Republiek onder het erfstadhouderschap 1747-1780’, Algemene Geschiedenis der Nederlanden, IX (Haarlem, 1980) 73-91, en de daar genoemde literatuur.

[p. 128]

dacht besteed aan de precieze toedracht van het verlenen van het ‘stadhoudérat des Indes’, zoals De Pinto het zo aardig noemt, aan de prins¹⁰. Klerk de Reus is het uitvoerigst, maar hij heeft alleen maar de officiële stukken gezien, die slechts de halve waarheid geven¹¹. De Pinto's ‘Anecdotes’ laten ons achter de schermen kijken, waar druk gekonkeld werd door alle betrokkenen. Natuurlijk moet niet uit het oog worden verloren dat De Pinto de neiging kan hebben zijn eigen rol in deze affaire wat mooier voor te stellen dan in werkelijkheid het geval is geweest, maar ook dan blijft het nog een fraai staaltje van achttiende-eeuwse politiek.

De ‘Anecdotes Historiques’ waren al eerder bekend. Wijler besteedde er vrij veel aandacht aan en nam zelfs als stelling IV bij zijn proefschrift over De Pinto op:

De Anecdotes Historiques touchant le Stadhoudérat des Indes dans l'illustre Maison d'Orange, en 1748 et 1749, deel uitmakende van het dossier 18 B 17 der Biblioteca Montezinos, verdienen uitgegeven en kritisch bestudeerd te worden.

Dr. M.G. de Boer, aan wie Wijler het stuk heeft laten lezen, was van oordeel dat het zeer de moeite waard was en zeker verdiende uitgegeven te worden¹². Ondanks deze aanbeveling is dit echter nooit gebeurd. Het stuk is te vinden in de Biblioteca Montezinos te Amsterdam, 92 bladzijden lang, geschreven in een nette achttiende-eeuwse klerkenhand¹³. Aansluitend is er nog een negen bladzijden lang manuscript, in dezelfde hand, over het gebeurde bij de West-Indische Compagnie in dezelfde periode, dat hier niet is opgenomen omdat het vrijwel geen nieuws geeft. Onder hetzelfde inventarisnummer zijn ook nog bewaard de ‘Transactions du Sr. Isaac de Pinto sous le stadhoudérat de S.A.S. le prince Guillaume IV, de glorieuse mémoire’. Dit stuk telt 30 bladzijden en gaat voornamelijk over de bemoeienissen van De Pinto ten behoeve van de Amsterdamse Portugees-Joodse gemeente en over financiële zaken. De acht in de hierna volgende ‘Anecdotes’ genoemde bijlagen zijn niet meer aanwezig. Voor een goed begrip van het verhaal zijn ze niet essentieel, zodat niet teveel moeite is gedaan ze op te sporen. Zoals hierna zal blijken, zijn sommige stukken te reconstrueren met behulp van de resoluties van de Staten-Generaal over deze periode.

10 F.S. Gaastra, ‘De VOC in Azië 1680-1795’, Ibidem, 427-464, geeft het nieuwste overzicht van de geschiedenis van de VOC in deze periode, met een uitgebreide literatuurlijst.

11 G.C. Klerk de Reus, Geschichtlicher Ueberblick der administrativen, rechtlichen und finanziellen Entwicklung der Niederländisch-Ostindischen Compagnie (Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen XLVII; Batavia-Solo-'s-Gravenhage, 1894) 59-67.

12 Wijler, De Pinto, 23.

13 L. Fuks en R.G. Fuks-Mansveld, Hebrew and Judaic manuscripts in Amsterdam public collections, II, Catalogue of the manuscripts of Ets Haim/Livraria Montezinos, Sephardic Community of Amsterdam (Leiden, 1975) 248. Onder inventarisnummer EH48A 19 komt daar voor: ‘Collection of French works and letters by and to Isaac de Pinto, 18th cent.’. Nummer X daarvan zijn de ‘Anecdotes historiques sur le Stadhoudérat de Guillaume IV, prince d'Orange etc. en 1748 et 1749’.