Nederlandse historische bronnen 2

(1980)–Anoniem Nederlandse historische bronnen– rechtenstatus

[Tekst]

Int jaer ons Heren doe men screef M III^C ende XV doen was een zo groten diertijt dat veel luyden van honger storvenGa naar voetnoot1.

Int jaer ons Heren doe men screef M III^C ende XX doen wart den eersten steen geleit van sinte Martijnstoorn tUtrechtGa naar voetnoot2.

Item. Int jaer ons Heren M III^CXXXVII doen starf die guede grave van Hollant in Henegouwen ende hij liet after een zoon, hiet graaf Willem, ende drie dochteren, die outste hadde een graef van Gulic, die ander hadde keyser Lodewijc van Romen, die derde hadde coninc Edewaert van IngelantGa naar voetnoot3.

Item. Doen die guede grave leefde hilt hij mit wijsheit den coninc van Vranckerijc ende den coninc van Ingelant in bestand ende in vredeGa naar voetnoot4.

Int jaer ons Heren M III^CXXXVIII doen lach den coninc van Ingelant voer Calis ende wan CallisGa naar voetnoot5.

Int jaer ons Heren XLV doe lach graef Willem, die guede graves soon, voer Utrecht ende hadde sijnen wille daerofGa naar voetnoot6, ende hij toech voert in Oostvrieslant, daer wart hij verslegenGa naar voetnoot7.

Ende in denselven zomer up eenen woensdach doen wart dat heilige sacrament gevonden tot AemsterdamGa naar voetnoot8.

Int jaer ons Heren M III^CXLIX doen ghingen drie Cruycebrueders mitter geessel om der grooter starfte willen die doen wasGa naar voetnoot9.

Int jaer ons Heren M III^C ende LI doe resen in Hollant die partieen die men noemt Cabeljauwen ende HoecxenGa naar voetnoot10.

[f. 254v] Int jaer ons Heren M III^CLI doen was een strijt up Mase tusschen die keiserinne ende hartooch Willem, haren zoon, ende die keyserinne hadde mit haer die Ingelse ende die Hoecx, ende hartooch Willem hadde mit hem die Cabelyaeus, ende hartooch Willem wan den strijtGa naar voetnoot11.

Int jaer ons Heren M III^CLVI doen toech graef Lodewijc van Vlaenderen voer Bruessel ende wan Bruessel.

Int jaer ons Heren duysent III^CLVII doen waart een zoen gemaict tusschen graef Lodewijc ende den Brabanders ende graef Lodewijck wart toegeseit Andwerpen mit sijnen meyerie, ende dat seide hem toe hertooch Willem van Hollant, ende seide hemselven toe HoesdomGa naar voetnoot12. Ende in datselve jaer was hij sijns sins beroeftGa naar voetnoot13.

Int jaer M III^CLVIII doen wart hertooch Aelbrecht ruwaert slants van Hollant, Zeelant ende VrieslantGa naar voetnoot14.

Int jaer ons Heren M III^CLIX doen was die strijt voer Tiel tusschen hertooch Reynout van Gelre ende Edewaert sijnen brueder, ende Edewaert wan den strijt ende hilt sijnen brueder gevangen, ende Edewaert bleef hertooch van GelreGa naar voetnoot15.

Int selfde jaer lach hertooch Aelbrecht mitten Hoecx voer Delft ende wan Delft, ende wart onthoeft heer Geerijts oudevader van Emskerc ende veel meer guede mannen mit hemGa naar voetnoot16.

Int jaer ons Heren duysent III^CLXI doen was eenen groeten wint, dat kercken nederwaeyden ende veel boemen uter aerdeGa naar voetnoot17.

[f. 255] Int jaer ons Heren M III^CLXII doe lach hertooch Aelbrecht up Heymenberch bij Renen ende verwachtede hartooch Edewaert van Gelre die hem gelooft hadde te strijde te comen, mer hij en quam nietGa naar voetnoot18.

Int jaer ons Heren M III^CLXVIII doen sciede groete scade bij der zee tusschen die Keyser ende Keyserinne, die diepen also genoemt. Men stelt dat die boese snachts een vier thoende, ende die scepen en wisten niet ten was hoir ammirael die tvier voerde ende zij seilden na tvier, ende die vlote ende al tvolc verdranc up luttel scepe na. Ende daerna quaemen die compassen up die men tscepe voertGa naar voetnoot19.

Int jaer ons Heren M III^CLXXIIII doen lach hertooch Aelbrecht van Hollant voer Ghildenburch, ende wan GhildenburchGa naar voetnoot20, ende int selve jaer was een groete vluet up sinte Victorsdach [10 okt.]Ga naar voetnoot21.

Int jaer ons Heren M III^CLXXXII doen versloch den coninc van Vranckerijc een groet volc van Ghend te RoosbeeckGa naar voetnoot22.

Int jaer ons Heren M III^CLXXXVI doen starf Margriet van Hollant, hertooch Aelbrechts wijf, XIII dagen voir Vastelavond [21 febr.]Ga naar voetnoot23, ende doen wart al Hollant doer verboden dat men niet danssen en mostGa naar voetnoot24.

Int jaer ons Heren M III^CLXXXVII doen lach die bisscop van Utrecht voer Mondfoort ende wan MondfoortGa naar voetnoot25.

Int jaer M III^CLXXXVIII was oick een strijt up Mase tusschen die vrouwe van Brabant ende hertooch Willem van Gelre, ende hertooch Willem van Gelre wan den strijtGa naar voetnoot26.

Item. In datselfde jaer starf hertooch Willem van Hollant die sijn sinnen beroeft was, ende doen wart hertooch Aelbrecht gehult XIIII...Ga naar voetnootb Ga naar voetnoot27.

[f. 255v] Int jaer ons Heren M III^CXCVIII doen was die strijt in de Kuinre up sinte Jansdach decollatio [29 aug.] tusschen hertooch Aelbrecht ende die Oestvriesen, ende daer worden verslegen XVII^C VriesenGa naar voetnoot28.

Int jaer ons Heren M III^CXCVIII wan hertooch Willem Lovestein upten Gueden VridachGa naar voetnoot29.

Item. Int selfde jaer toech hertooch Willem van Hollant in Oostvrieslant in die LemmeysGa naar voetnoot30 ende becrafte Vrieslant, ende hulden hem tot hoeren rechten lantsherenGa naar voetnoot31.

Int jaer ons Heren M III^CXCIX doe stonden die Vriesen weder up ende jaechden alle die Hollanders wech, ende doen wart HoemburchGa naar voetnoot32 Hollants viant, dat hem veel guets costede eer zij ter zoene quamenGa naar voetnoot33.

Int jaer ons Heren duysent IIII^C ende II doen lach hertooch Willem ende sijn vader voir GorchemGa naar voetnoot34.

Int jaer ons Heren M IIII^C ende IIII doen starf hertooch Aelbrecht drie dagen na sinte Luciendach [16 dec.]Ga naar voetnoot35.

Int jaer ons Heren M IIII^C ende V doen wart hertooch Willem gehult voer een recht lantsheerGa naar voetnoot36, ende doen toech hij voir Gasperde ende Hagestein ende die van Utrecht voir Everstein ende wonnent al tsamenGa naar voetnoot37.

Int jaer ons Heren M IIII^C ende VII doen wart hertooch Willem overgelevert Gorcom van den brueders Coen van HaerlerGa naar voetnoot38 mit sijn gesellenGa naar voetnoot39.

Int jaer ons Heren M IIII^C ende VIII doen was die strijt van Ludic des somers up ...Ga naar voetnootc dach, daer ...Ga naar voetnootd verslegen worden XXX^M Lukenaers ...Ga naar voetnoote Ga naar voetnoot40.

[f. 256] Int jaer ons Heren doe men screef M IIII^C ende XII doe waeren die Hollanders in de Value ende verbarnden Nyerkerc, Hoeflaec ende der ScuerGa naar voetnoot41.

Int jaer ons Heren M IIII^C ende XIII doe starf de coninc van Ingelant Heinric ende die coninginnen van DeenmarkeGa naar voetnoot42.

Int jaer ons Heren doe men screef M IIII^C ende XIIII doe quam keyser Segemont voir Aken ende wart daer gecroent, ende daer wart menich karel edel

gemaictGa naar voetnoot43. Ende doen wart oick den eersten steen geleit van de nyen kerc tAemsterdam upten XVIIIen dach in julioGa naar voetnoot44.

Int jaer ons Heren M IIII^C ende XV doe quam den coninc van Ingelant in Vranckerijc ende wan den strijt mit sijnen baniere, daer hij veel groeten heren venck ende versloechGa naar voetnoot45.

Item. Int jaer M IIII^CXVI doen toech den keyser in Ingelant ende hertooch Willem mit hem om den pays te maken tusschen Vranckerijc ende Ingelant, mer den pays en ward niet gemaictGa naar voetnoot46.

Item. Int jaer M IIII^C ende XVII upten lesten dach van meye doen starf hertooch Willem in HenegouweGa naar voetnoot47. Ende int selfde jaer up sinte Loysdach [25 aug.] doe wart Gorichem gewonnen mit een groete strijt, daer bleef doet mijn joncker van Arkel ende Walraven van BrederodeGa naar voetnoot48.

Int jaer ons Heren duysent IIII^CXVIII doe lagen die Brabanders an die een zijd ende die Hoecx mit mijn vrouwe an de zuetzijd voir Dordrecht, daer zij weder ofruymden ende worden gevangen ende geslagenGa naar voetnoot49. Ende int jaer van XVIII in den winter up sinte Victorsdach [10 okt.] wan hertooch Jan van Beyeren RotterdamGa naar voetnoot50.

[f. 256v] Int jaer ons Heren M IIII^C ende XX doen lach hertooch Jan van Beyeren voer Leyden ende wan Leyden ende al die sloten die daerbij stondenGa naar voetnoot51. Ende up dieselve tijt waeren die van Utrecht mitten Hoecx voer Amsterdam, daer zij veel guede mannen vingenGa naar voetnoot52, ende die van Campen mit dat Oversticht waeren up Marken ende lieten veel volcx after die gevangen, geslegen ende overboort geworpen wordenGa naar voetnoot53.

Int jaer ons Heren M IIII^CXXI doen was eenen groeten brant tAmsterdam na Paesschen [23 maart]Ga naar voetnoot54. EndeGa naar voetnootf in tselve jaer up sinte Lijsbettennacht [19 nov.] brac Zuut Holland in, daer wel verdroncken LXX carspelkerke ende veel goede ridderhofstedenGa naar voetnoot55.

Int jaer M IIII^CXXIII toech vrou Jacob in Engelant om hulp ende troest ende om hertooch Jan, haeren oem, weder te verdrijvenGa naar voetnoot56.

Int jaer M IIII^CXXIIII quam vrou Jacob weder in Henegouwe mitten hertooch van ClosesterGa naar voetnootg, daer veel Ingelse doot blevenGa naar voetnoot57.

Int jaer ons Heren M IIII^CXXVI doen toech die hertoge van BourgoengenGa naar voetnooth voer Sevenbergen upten Jaersdach [1 jan.] ende wan SevenbergenGa naar voetnoot58, ende up dieselve tijt toech vrou Jacob voer Haerlem mitten HoecxGa naar voetnoot59.

Int jaer ons Heren duysent IIII^CXXV upten Heiligen Dertiendach [6 jan.] te vier uren na middernachtGa naar voetnooti starf hertoge Jan van Beyeren in den HageGa naar voetnoot60. Ende int selve jaer was die strijt ter Goudsluys, daer bleef die bannier van Haerlem, van Leyden ende van Aemsterdam, daer veel guede mannen geslegen worden van den Hoecx die ter Goude lagenGa naar voetnoot61. Ende int selfde jaer was die strijt tot

Plattegrond van Rotterdam en omstreken, c.a. 1540
Waterverf van Cornelis Cornelisz. de schilder.
Gemeentearchief Rotterdam, Topografisch-Historische Atlas nr. XXX2

Brouwershaven tussche de Ingelsen, die den hertooch van ClosesterGa naar voetnootj vrou Jacob te hulpe gesent hadde, jegens mijn here van Bourgoengen, ende mijn here van Bourgoengen wan die strijt ende die Ingelse worden al verslagenGa naar voetnoot62.

Item. Int jaer M IIII^CXXVII wart te Venegien een visch gevangen mit twee menschenoeren ende twee eselsoeren, ende hadde een menschenaensicht mit twee hoernen op sijn hooft ende twee armen sonder handen, ende elken arm hadde een vlogel mit drie oegen, ende was lanc XXI voeten ende was beneden visch ende voert gescapen als een mensche, ende wort gevangen in den heiligen dach van Paesschen [20 april]Ga naar voetnoot63.

[f. 257 is blanco; f. 257v] IntGa naar voetnootk jaer [XV^C] XLVIII worde opt oude werck van den tooren voorts begonnen up te metselen ende in den jaere L was thoutwerck gemaect, daer men de clocken in hangen soude, dat men hiet het Bellefroet, ende omtrent october worde dat upgewonden ende worden de clocken in tnyeuwe werck geluyt den ...Ga naar voetnootl Ga naar voetnoot64.

Int jaer [XV^C] XLVI, XLVII, XLVIII, XLIX most men binnen deser stede geven lastgelt van den haring, daer ick veel reysen mede heb inne helpen doen, ende dat tegens onse vianden de ScottenGa naar voetnoot65, twelck men begeerde mede in den jare vijftich, te weten van elcken last 20 stuvers daer genouch om te doen was mer zoo gering dat geconsenteert was, en worde nyemant meer bescadicht ergeGa naar voetnoot66.

[f. 258] IntGa naar voetnootm jaer [M IIII^C] zes ende vijftich.

 
Van Deventer
 
Upten XXen dach in september weet voirwaer
 
vertoech dat Hollantsche heer van DeventerGa naar voetnoot67.
 
Up sinte Pieter ende Pouwelsnacht [29 juni]Ga naar voetnootn
 
ten XII uren als anquam den dach
 
int jaer XIIIIC vijftich ende zeven
 
te Dordrecht dat up die tijt bleven
 
in den brande vele luyden doot,
 
want den brant die was zo groot
 
dat all offbrande sonder abuysse
 
van Westen in tots Sacramentsgasthuysse,
 
an poortzijde, an lantsijde, als men mocht marcke,
 
ende daertoe brande die groote kercke.
 
Ende alle die in den brant bleven
 
wil God sijn ewige glorie gevenGa naar voetnoot68.

ItemGa naar voetnooto. Den nyeuwen kerctoorn tot Rotterdam was toegeleit int jaer [M IIII^C] XLIX in julioGa naar voetnoot69, ende doen wart in denselven somer eerst gesproken van tbegin van den clooster upt Oesteynde van den Predicaeren ende zij worden eerst ingeleet up sinte Barbaerendach [4 dec.] int jaer XLIXGa naar voetnoot70. Ende int selve jaer

worden die seven getijden eerst begonnen te singen in de kercke alhier tot RotterdamGa naar voetnoot71. Ende tusschen den toorn ende der prochiekercke was eenen sluysvliet van twee sluyssen, die worde gedammet in meye anno XIIII^C ende tsestichGa naar voetnoot72, ende dat warck van der kercke quam binnen den somer zo voort, want men screef tot allen huussen te heyen die palen int fondement gelijc die waeck ommegaetGa naar voetnoot73, ende int leste doent all ommegegaen was, doen heyden die ambochten ende die neringen elcx om scoen, mannen, wijven ende mit kinderen, an elke heye wel LXXIX off hondert menschenGa naar voetnoot74. Ende up sinte Laurensdach [10 aug.]Ga naar voetnoot75 anno LX was dat eerste dat men processie dede uten

koerGa naar voetnoot76 over die gedamde sluysvliet door den nyeuwen toern ...Ga naar voetnootp.

[f. 258v] InGa naar voetnootq tuytgaen van april in den jaere [XV^C] XLVI heeft men tAmsterdam gecoft een last rogge om zeven ende tsestich goltgulden. Ende in den jaere acht ende veertich in tuytgaen van april coft men binnen derselver stede een last tarwe, een last rogge, een last gerste, een last havers, een vat IepenGa naar voetnoot77 biers, een vat RostyckerGa naar voetnoot78 bier, een scippontGa naar voetnoot79 caesen, noch een scippont hantcaesen, een vet vercken, een paer hoesen, een wambuis, een hoet, om seven ende tsestich goltgulden ende daer schoet twee Karolusgulden over voer de wijncoep.

Item. Int jaer [M III^C] LXII omtrent sinte Bavendach [1 okt.] coft men Tordrecht een vat taru van III achtendeelen Dorts, een vat havers, een myngelGa naar voetnoot80 Rinswijns, ende eenen gebraden entvogel al tsamen om eenen gouden Rinsgulden, Gode lof. Ende twee dagen na sinte Bavendach int selve jaer vroest so zeer dat men over dat ijs liep, ende up dieselve tijt en quam gheen Rinswijn van boven TordrechtGa naar voetnoot81 ende die van Dordrecht haelden veel Rinswijns tAndworpen.

Int jaer [M IIII^C] LXIII omtrent sinte Jansdach te midsomere [24 juni] wart binnen der stede van Leyden gecoft ende vercoft een achtendeel gueder taru, een vette gans, ende eenen stoop PoitaeusGa naar voetnoot82 al tsamen om 12 groot, te weten den taru om zes groot, die gans om drie groot ende den wijn om drie groot, Gode lof.

[f. 259] IntGa naar voetnootr jaer [M III^C] LXIII upten XXIIIIen dach in meye wart tot Rotterdam verpoft gueden taru, gewassen in den Coorndijck, thuet om 17 stuivers ende 1 duit groot, ende gueden rogge om 10 stuivers 4 duit groot, Gode lof. Ende omtrent Alreheiligendach int selve jaer coft men den besten Somsen taru om 16 stuiver groot ende oeck om 15 stuiver grootGa naar voetnoot83.

Int jaer voirs. binnen denselven somer brande in de stad van tsHertoeenbusse

omtrent XV^C husenGa naar voetnoot84, ende die stede van Naerden all tsamen off datter luttel bleefGa naar voetnoot85. Item. In de stede van Bommel driehondert husenGa naar voetnoot86. Ende in tselfde jaer up sinte Pietersdach ad vincula [1 aug.] brande die stede van SteenbergenGa naar voetnoot87 al tsamen off up XXV huyssen na off daeromtrent ende sonder die kerc, ende die XXV husen off daeromtrent worden all tsamen gedestrueert sonder brant van een onweder ende donre, die was upten IIIden dach van junio anno [M IIII^C] LXIIII.

IntGa naar voetnoots jaer [M IIII^C] LXIIII upten Verzvoerren maendach [9 jan.] doe wart Cornelis Jansz. mijn zoon geborenGa naar voetnoot88. Ende int selve jaer van LXIIII upten vijfften dach van meye tsaterdaechs na middach brande Rotterdam van tclooster upt OosteyndeGa naar voetnoot89 westwaerts langes die HoochstraetGa naar voetnoot90 tot Harper GeerytszoonsGa naar voetnoot91 huys toe, daerGa naar voetnoott nu in woent Willem van RemmerzwaleGa naar voetnoot92, de schout, an beiden sijden, ende dat OostnyeulantGa naar voetnoot93 ende die Mandemakersstraet sonder die Hordemakersstraet, ende buten der stede vest brande een huysGa naar voetnoot94.

Item. Int jaer dusent IIII^C ende II ses dagen in september brandet van der Kercstraet tot Rotterdam westwaerts up die Nyeupoort ende die Lombertstraet totten raem toe.

Int jaer dusent IIII^C ende drie sdaechs na sinte Jorisdach [24 april] brandet tot Rotterdam van den gasthuysse totten Westnyeulant.

Item. Doe men screef dusent IIII^CXXXI up sinte Margrietendach [12 juli] brandet tot Rotterdam van der Kercstraet westwaerts up, ende oick tWestnyeulantGa naar voetnoot95.

[f. 259v] Van den onweder dat was up sinte Matheeusdach [21 sept.]Ga naar voetnoot96

Int jaer M IIII^CLXIIII up sinte Matheeusdach in september was zo groeten wint ende onweder dat voer Aremuyde ende upt vlac bij Aremuyden ommewoeyen ende verdorven wel XVI off XVII grooter scepen mit voercasteelen ende mit veel volcx. Item voir dat gorretgen van Driedoren jegens Steenbergen verdorven seven coggescepen mit all dat volc datter in was sonder twee mannen, daer deen off was van Steenbergen ende die behilt sijn lijf up een mast, daer dreef hij up eenen nacht ende eenen dach ende hij wart gevischt binnen der Glede in Zuuthollant. In Dordrecht voir die stad verderf eenen groeten hulc ende een groete baerdse mit een voercasteel, ende veel wintmolen woeyen all omme upte aerde neder.

Item. Veel kercken woeyen terneder. Item. Veel boemen uter aerde. Item. Veel scoorsteenen ende gevelen terneder. Ende die vischers in der zee en lieten nye drivers in der zee om harinc te vangen, zo goeden weder wast in de zee, maer corts daerna in deselve teelt hadden zij so groeten onweder in der zee als men ye gesien hadde. Want vele benaerden tsinte Jacobs ende andersins doen gelooft wordenGa naar voetnoot97.

VanGa naar voetnootu den reliquieen ende van den strijt te Monsherry.

Item. Up sinte Martijnsdach translacio [4 juli] anno dusent IIII^CLXV doen gaf Pouwels Pouwelsz. tot DelftGa naar voetnoot98 ende brueder Willem ArentGa naar voetnoot99 den kerck-

meesters van Rotterdam over ende in hoeren handen die reliquieen van den heiligen, also elcx genoomtGa naar voetnoot100 is, om die tot Rotterdam te brengen, daer ic JannesGa naar voetnoot1 mede bij was, ende up sinte Laureisdach [10 aug.] daeran doe worden die reliquieen eerlic mit groeter processie ingehaeltGa naar voetnoot2.

EndeGa naar voetnootv int selve jaer upten XVIen dach van julio doen vacht mijn heere van ChairloesGa naar voetnoot3 een grooten strijt te Montschery, boven [f. 260] Parijs omtrent seven mijlen, jegens den coninck van Vranckerijc ende den coninck wart off geslagen alle sijn upperste capiteinen ende veel volcx an beide zijden, also men seide datter wel verslagen worden VI^M off VII^M man, ende den coninc moste in Parijs wijken dat hij tvelt niet houden en dorsteGa naar voetnoot4. Ende up sinte Cornelisavonde [13 sept.] int jaer van LXV voirs. doen was smargens een mist an den hemel ende die sonne scheen dairdoer als blaeu lasuer dat menich mensche wonder gaf. Ende mijn heere van Chairloes creech sijnen wille van den coninc ende creech veel gelts ende veel lants, te weten tlant van PontieuGa naar voetnoot5, ende quam also mit sijnen here uut Vranckerijc ende kreech sijnen wille van Ludic in januario int jaer [M IIII^C] LXVIGa naar voetnoot6.

Van der geboort van Hartoch Adolf van GelreGa naar voetnootw.

Vellue dux nasci vult Adolphus sibi pasci	Etas
Arnem, redde! Date res geste stant reserate	Etas
Nocte bissena februi, pulsante novena	Hora
Hora. Fit natus de fonte, Letare, levatus.	Hora
Sunt lavachri testes Cleef, Moers, Beyeren, steterant tres.	Peterni
Est Bavarus sexus muliebris in hac vice nexus.	Peterni
Mars herus est hore; Venus est sub prolis honore	Planeta
Nascens; libratur; de fonte puella levatur.	Signum
Promittunt astra sibi vim, deus, armaque, castra.
Qui noscit fata sibi scripserat hec breviata:
Natalem puram pepigit per fata figuramGa naar voetnoot7.

[f. 260v] Noch van den hartooch van Gelre.

Item. Int jaer dusent IIII^CLXIIII na Kerssavonde vinc Adolf, mijn jonge heere van GelreGa naar voetnoot8, hartoch Aernout sijnen vaderGa naar voetnoot9, hoewel dat hij nochtans een enige zoon was, mitten burgermeesters ende scutten van Nijmmagen up dat slot te Grave, dat all omme bevrosen was mitten ijse, ende nam hem uuten slote van sijn bedde blootsbeens, sonder cousen, in eenen langen tabbert ende voerde ten NijmmagenGa naar voetnoot10, ende vandair upt slot te BuyerenGa naar voetnoot11 daer hij lange lach. Ende doen quamen mijn heere van CleveGa naar voetnoot12 ende mijn heere van EgmondGa naar voetnoot13 ende ontseiden mijn jonge heere van Gelre ende brandent all off dat buyten slote was ende slogen ende vinghen up malcander veel volcx. Ende up een tijt was Otte van VuyreGa naar voetnoot14 capiteyn van den Gelresse ende sende over een deel volcx tot IJselstein ende dat volc brande IJselstein alsoet mijn heere van EgmondeGa naar voetnoot15 toebehoerde, hoewel dat hijt van der graflicheit te leen hilde van Hollant, ende namen cleederen ende andere juweelen mit hem ende slogen oick luyden ende kinderen aldaer doot. Ende sij quamen weder over die Lec ende mijn joncker

van CulemburchsGa naar voetnoot16 volc jaechde dieselve luyden veel tot Gorinchen in de stedeGa naar voetnoot17, ende zij worden daer gevangen tot XLV mannen toe ende die worden al tsamen vandaer gehaelt ende worden in den Hage al tsamen onthooft ende up raden geleyt, God hebbe die zielen. Daer waeren oeck onsculdige luyden onder, hoewel dat se mede an velde ende an vaerde geweest haddenGa naar voetnoot18.

ItemGa naar voetnootx. Mijn oude heere van Gelre lach gevangen van tjaer LXIIII na Kerssavond tot sinte Thomasavonde [20 dec.] toe int jaer tseventich. Ende mijn heere van Bourgoengen Kaerle deden halen uut dat slot te BuerenGa naar voetnoot19 ende mit grooter eere brengen voer hem tot HesdijnGa naar voetnoot20, ende die jonge heere en mochts niet keeren ende het was hem leet dat sijn vader uut quamGa naar voetnoot21.

ItemGa naar voetnooty. Hartoch Adolf van Gelre bleef voer Doornick doot in een scermutsinge swoensdaechs na sinte Jansdach Baptista [25 juni] int jaer [M IIII^C] LXXVIIGa naar voetnoot22.

[f. 261] Noch van den hartooch van GelreGa naar voetnoot23.

Item. Het is gebuert dat mijnen genadigen heere Karel van Bourgoengen reysde van Hesdijn mit veel gewapende ende reysde tAtrecht om aldaer sijn volc te vergaderen, daer hij te velde mede slaen soude jegens den coninck van Vranckerijc, daer hartooch Adolf, de jonge heere van Gelre, mede was. Ende als hij daer alsoe seker dagen bij mijnen genadigen heere gelegen hadde soe stal hij hemselven vandaen heimelic mit een knecht, ende liet sijn ander gesin daer bliven, gaende bij der straten, dat men daerup niet ramen en soude dat hij wech waere. Ende als hij reysde zoe nam hij sinen wech na Namen toe, ende quam binnen der stad van Namen mit een knecht, verstopt, ende en woude niet bekent wesen, ende hadde gaerne over tveer van der Mase geset geweest van den veerman. Ende het was verboden dat die veerman nyement overvoeren en soude ten waere bij consent van den baeliu van der stad, ende alssen den baeliu sach hij en kende hem niet, maer hij nam hartooch Adolf van Gelre gevangen als een onbekent man, omdat hij verstopt was. Ende als hij boven upte vangenisse gaen soude, zoe openbaerde hij eerst dat hij hartooch Adolf was, ende doen leyde hem den baeliu in sijn selfs huys in een camer, ende sende terstont tot mijnen genadigen heere van Bourgoengen wat hij mit hem gedaen woude hebben, ende mijn heere liet hem weten dat hij hem vast ende wel bewaeren soude. Ende dit gesciedde in februario int jaer [M IIII^C] LXXI. Ende mijn heere van Bourgoengen deden vandaer halen int begin van maert int selve jaer van LXXI ende deden voeren upt slot tot Vilvoorde bij Bruessel, ende deden wel bewaren. Vandaer wart hij gevoert tot CortrijckGa naar voetnoot24. Dair lach hij totdat hartoch Karel verslegen was, doen quam hij uut tot Gend tot hartooch Karels dochter, vrouwe van Bourgoengen.

ItemGa naar voetnootz. Hartooch Arent van Gelre starf te Grave haestelic, een dach off twee voer off na sinte Pietersdach in sille [22 febr.] int jaer [M IIII^C] LXXIIIGa naar voetnoot25.

ItemGa naar voetnoota. Binnen denselven zomer anno LXXIII tooch den hartooge van Bourgoengen, hartooch Karel, up Gelrelant mit heercraft sonder enige heervaert te gebieden ende wan all tgeheel lant van GelreGa naar voetnoot26. Doen wast den scoensten zomer die ye man beleefde.

[f. 261v] Van den LukenaersGa naar voetnoot27 ende van den dach dat mijn vrouwe van Chairloes starf.

Item. In septembri int jaer [M IIII^C] LXV voirs. doen wart all Brabant doer heervaert geboden upten LukenaersGa naar voetnoot28. Want sij hadden een zoon van Borbon, die hoer biscop was, uutgejaechtGa naar voetnoot29 ende namen ander capitein in van den RijnGa naar voetnoot30. Ende die Lukenaers bedreven alsulke onmenschelicheden an vrouwen in den craem, an goidshuysen die zij branden, ende oick an dat waerdige, heilige sacrament, also dat hem hoir capitein daerom ontreet ende reet weder den wech, die hij gecomen wasGa naar voetnoot31. Ende oick zo deden die Lukenaers een misdaet daerom dat hij wechreet, want den araeut ofte bode, die den ontsegbrief brochte an mijn heere van Bourgoengen, die wart heerlic ontfangen van mijnen genadigen heere ende hem wart veel geltsGa naar voetnoot32 ende guldenstucken gegeven; ende mijn heere van Bourgoengen ontseide die Lukenaers weder mit allen hoeren hulperen ende zij hingen ende dooden mijns heeren bode, die den ontsegbrief brochteGa naar voetnoot33.

Item. Die Lukenaers verloren veel volcx, maer mijn heer van Chairloes quam uut Vranckerijc ende creech er sijnen wille off in januario int jaer LXVIGa naar voetnoot34.

Item. In septembri int jaer voirs. starf mijn vrouwe van Cairloes tot Andworpen int Sinte Michielsklooster, dochter van den hartooge van Borbon, ende mijn here van Chairloes lach doe noch mit sijn heer ende volc van wapenen omtrent Parijs. Ende zij lach also doot in hoer dootbedde eenen dach off meer lanc ende all doren open, dat se een ygelijc sien mochte die se sien woude. Ende daer quam veel volcx om haer te sienGa naar voetnoot35.

[f. 262] Van Dinant.

Item. Int jaer dusent IIII^CLXVI doen stont up die stede van Dinant, gelegen in den lande van Ludick, jegens mijnen genadigen heere van Bourgoengen ende jegens mijn heere van Chairloes, ende branden in Henegouwen, in den lande van Namen ende in Brabant veel dorpen ende huyssen, hoewel die stad van Ludic in genade gegaen was ende gesoent hadde jegens mijn here van Chairloes, maer zij en betaelden die zoenpenningen nietGa naar voetnoot36. Ende doen vergaderde mijn heere van Chairloes wel LXXX^M man ende toech voer Dinant ende beleide dat, ende want, ende quam dairin ende dede alle die wijven ende kinderen uutloepen ende andere, ende dede alle die huyssen ansteken ende barnde die stede all off, also datter niet een huys en bleef staende, noch kercke noch goidshuys, ende dede alle die muyeren van den huyssen nederworpen ende oick poorten ende vesten ende maicte die stede tot niet, die tevoere een vermogende, rijke stede

was. Ende dit gesciedde in augusto int jaer [M IIII^C] LXVI. Ende daer worden veel volcx gehangen ende in de Mase geworpenGa naar voetnoot37.

ItemGa naar voetnootb. Hier staet in, tjaer dat Dinant verloren was:

Sanctus David irascimini et nolite peccareGa naar voetnootc.

Van een vrouwe die twee cramen lach van kinde.

Item. Int jaer M IIII^CXLIII was ter Goude een vrouwe ende hiet Claer, Jan Smeerszoons wijf, ende woende an de Visbrugge ende genas van eenen kinde ende lach hoir craem uut als dat behoert. Ende doen zij ter kercke gegaen was van dien kinde, doen kreech zij noch een kint ende lach noch een craem uut. Ende dit quam aldus toe: Eerst bij der gracien Goids; ten anderen male: daer viel een kint in de Goude ende zij droech twee kinderen in hoeren lichaem, ende mit dat zij tottet kint liep datter int water gevallen was, zo verscrickede sij daeroff ende messchide van dat een kint, ende hadde sijn kerstendom; aldus brach sij tander kint na den eersten craem. Ende dit wijf mochte al te wel wijnGa naar voetnoot38.

[f. 262v] Van den starfdach hartooch Philippus van Bourgoengen.

Item. Upten XVen dach van junio anno [M] IIII^CLXVII doen starf mijn heere van Bourgoengen hartoge Philippus, mijns heren vader van Cairloes, te Brugge omtrent tuschen negen ende X uren savontsGa naar voetnoot39. Ende binnen dienselven somere vergaderden die van Ludic veel volcx ende setteden hem weder jegens mijnen genadigen heere, den jongen prinse, hoewel dat sij in gena gegaen waren ende een guede zoene gemaickt was ende groete somme van gelde mijnen genadigen heeren gelooft hadden, daervoer dat sij guede heeren uut Ludic in handen van mijnen genadigen heere geset hadden, die als gevangen mannen tot ses off achte toe bij hem waren. Nochtans en hilden zijs een noch geenGa naar voetnoot40. Ende quamen

daerenboven mit veel volcx voer een stede, hiet Huy, die van mijns heeren wege van Bourgoengen beset was, ende wonnen die ende worpen dat slot neder, ende vilden een capitein levendich ende deden veel quaets an vrouwen ende an mannenGa naar voetnoot41. Ende den jongen prinse ontboot sijn edelen ende maicte heervaert, ende vergaderde wel vijftichdusent paerden, behalven die voetgangers, ende toech int lant van Loen ende LudichGa naar voetnoot42 ende wanGa naar voetnoot43 die stede van Sint Truye; daer worden verslegen wel IIII^M LukenaersGa naar voetnoot44. Doen hij die gewonnen hadde dede hij die poorten ende vesten all nederleggenGa naar voetnoot45; desgelijcx HevetongerenGa naar voetnoot46,

HasseltGa naar voetnoot47 ende allen die andere stedenGa naar voetnoot48 ende barndet ende destrueerde alle dat lant van Loen ende van Ludic dattet nye zo gedestrueert en was. Ende dese heervaert began hij in septembri anno LXVII, ende up sinte Martijnsdach [11 nov.] quamen die bastaert van BourgoengenGa naar voetnoot49, den grave van NassouGa naar voetnoot50 ende andere heerenGa naar voetnoot51 in Ludic binnen der stad ende waren weder in gena gecomen, ende drie off vier dagen daerna quam mijnen genadigen heere mit zoe groeten volke ende menichte van luyden ende van paerden in de stad van Ludic ende was die stad machtich, ende dede hem oick hoir poerten ende vesten nederleggen, ende scattede se zo seer boven die eerste scattinge, ende brocht hoeren [f. 263] biscop van Bourbon oick daerinGa naar voetnoot52, ende scattede oick dat lant van Loen zo seere ende brocht dat weder an Brabant, also men seideGa naar voetnoot53. Ende den coninck van Vranckerijc soude die Lukenaers te hulpe gecomenGa naar voetnoot54 hebben maer sijn volc wart gescut van den PalensgraveGa naar voetnoot55, ende den hertoge van BarryGa naar voetnoot56 ende van BertaengeGa naar voetnoot57 quamen in Noormandie ende wonnen Caen

ende meer steden; aldus tooch den coninck wederomGa naar voetnoot58. Ende die van binnen der stad van Ludic mosten alle hoir wapen, daggen, harnas ende pansieren bringen in scepen binnen der stad, ende mijn genadigen heere deed se all wechvoeren, ende zij en mosten niet dragen dan een brootmes sonder oort.

Item. In denselven zomer was overall in Hollant, in Gelrelant ende andersins groote pestelencieGa naar voetnoot59 ende een quade harincteel mit veel personen.

Item. Hierna stonden die van Ludic weder up jegens mijn genadigen heere van Bourgoengen ende zij en hilden zoen, vrede noch tractaet, ende mijn heere quam daervoer mitten coninck van VranckerijcGa naar voetnoot60 ende wan die stad vechtenderhant ende sloecht all doet doen hij daerin quam, man, wijf ende kinderen, seven uren lang, ende destrueerde die stadt algeheel des sonnendaechs voir Alreheiligendach [30 okt.] int jaer [M IIII^C] LXVIIIGa naar voetnoot61.

Item. Daer stonden in XXXII prochiekerc, vier abdieen, die vier biddende oorden, behalven die andere goidshusenGa naar voetnoot62.

Item. Heyentonger bij Ludic wart gedestrueert in de maent van october int jaer LXVIIIGa naar voetnoot63.

Item. Die guede grave van Oostervant starf daechs na sinte Lijsbetsdach [20 nov.] int jaer [M IIII^C] LXX in den Briel, ende wart vandaen gevoert mit groter droefheit tSintemartijnsdijck ende daer begravenGa naar voetnoot64.

Dat lant van Voren beclagen mach

de edelen grave van Oesterfants sterfdach.

[f. 263v] VanGa naar voetnootd den hoofden buten Rotterdam.

Item. Int voirs. jaer van [M IIII^C] LXVII waeren die hoefden gemaict tot Rotterdam buten der haven, ende doen was oeck die statboem ende die plaetse gemaict ende uutgesteken daer den craen stont, after meester Pieters huys upte haven, voer dat MoriaenshooftGa naar voetnoot65.

Van dat mijn heere van Bourgoengen sijn wijf besliep, des conincx suster van Engelant.

Item. Int jaer dusent IIII^CLXVIII in junio besliep mijn genadigen heere van Bourgoengen tot eenen wijve die suster van den coninc van Ingelant Eduwaert,

ende zij trouden binnen der stede van den Damme ende besliepen te Brugge. Ende die feeste was so groot dattet wonder was te sienGa naar voetnoot66. Ende tenselven tijde waeren luyden, die venijn deden in bornputten bij mijns heren hof, ende valsden dat water mit venijn om enige te doden. Ende mijn heere van Brugdam, die costelic ter feeste was, starf haestelic in deselve feeste; men seide dat sijnen baert genet was in water, dat gevalst wasGa naar voetnoot67. Ende sij dedent oick in wijwater voer die kerken. Ende daer waren luyden om gevangen ende in bevonden to Brugge, te Middelburch ende andersins, ende sij worden naect ghesleept bij der straten ende tot elken hueke mit een gloeyende ijser in hoer lijf gesteken ende up hoir lijf gestreken, ende also uutwaert gevoert ende gebrantGa naar voetnoot68.

Ende binnen denselven zomer vergaderde den coninc van Vranckerijc veel volcx ende quam up mijns heeren palen. Ende mijn heere quam hem tiegens well mit hondertduysent man; men seide datter te paerde waeren wel XC^M ende III^M wagenen. Maer den grave van Simpoel arbeide zo zeere tuschen

Beleg en verwoesting van de stad Luik door hertog Karel de Stoute, 1468
Tekening in de kroniek Florarium Temporum van Nicolaas Clopper uit het klooster Marienhagen bij Eindhoven, voltooid 1472.
Hauptstaatsarchiv Düsseldorf, Hs. nr. CX 2, f. 322

beide als datter geen strijt en geviel, maer worden wel verenicht, God lof, ende ruymen alle uten velde in de maent van october anno [M IIII^C] LXVIIIGa naar voetnoot69.

[f. 264] Ende die van Ludic stonden doe weder up jegens mijn heere van Bourgoengen, ende den coninc van Vranckerijc, die jegens mijn heere was ende te velde lach mit sijn volc, ende doen hij verenicht was mit mijn heere toech hij mit mijn heere van Bourgoengen mit sijn volc voer Ludic, ende belagen die stad omtrent achte dagenGa naar voetnoot70. Ende voer Ludic liggende quamen die Lukenaers uut snachs mit subtylhede ende vernamen dat sein van des conincx ende van mijns heeren heer, ende quamen mitten selven seine also na mijns heren tente, dat sij daer worden vechtende ende vele heeren ende andere personen dootslogenGa naar voetnoot71. Ende maicten sulken gerufte in den heere dat den coninc van Vranckerijc mit sijn volc all riepen: Bourgoengen, Bourgoengen! Ende terstont toech mijn heere craftelic mitten coninc in die stadt ende wan se craftelic, ende sij slogent in der hitten all doot dat in de stad was van mannen, wijven ende kinderen, ende worpender vele in de Mase, die verdroncken, ende slechteden poorten ende muyeren ende tmeerredeel van den huyssen, die in de stad stonden, tot niet ende totten gronde toe.

Van der huldinge shertogen van Bourgoengen, die was in den Hage gehult upten XXIen dach van julio int jaer [M IIII^C] LXVIIIGa naar voetnoot72.

Item. Doen mijn heere van Bourgoengen Kaerle, hertooch Philippus zoon, Ludic, Dinant ende all dit ingewonnen hadde doen quam hij in Brabant ende in Vlaenderen, ende daer begeerde hij groote scattinge van den lande, ende gaven hem up jaren te betalen zo groot gelt dat iicx up dees tijt niet en weet te bescrijvenGa naar voetnoot73. Ende daernae quam hij in Hollant, daer wart hij gehult in den Hage upten XXIen dach in julio anno LXVIII, daer hem die gedeputeerde van

den steden den eedt deden voir hoir poorteren, elcx voer den sijnenGa naar voetnoot74. Maer doch hij toech tot sommigen van den [f. 264v] hooftsteden daer hij bijsonder gehult wart ende sijnen eed dede, ende hem wart oick in Hollant, in Zeellant ende in Vrieslant geconsenteert een bede van 80.000 pont Hollants sjaers, acht jaeren duerendeGa naar voetnoot75. Ende doen quam hij in Hollant ende sat taudiencieGa naar voetnoote ende ontfinc upte groote saal in den Hage alle supplicacien ende hoerde alle clachten van een yegelijc die comen woude ende sat daer openbaerlic, costelic toegemaict, mit allen sijnen heeren van XII uren tot II off III uren na den middage toeGa naar voetnoot76. Mer luttel cregender expedicie, zij worden gewijst deen totten cancellierGa naar voetnoot77, dander totten financiersGa naar voetnoot78, die dorde voer den Raedt van HollantGa naar voetnoot79 ende also voirt. Maer was gedaen om tgestant van den lande te weten, also men seide. Ende tenselven tijde zo gaf mijn genadigen heere sijnen dienaers, die hem bade, costerieen ende alle andere officien in allen steden, hoe se genoomt waeren, ende all wast dat die steden daer privilegien off hadden nochtans zo gaf hijt wech. Ende het costede die steden veel guets dat zijt wederstonden, maer niet all en conden zijt wederstaenGa naar voetnoot80. Ende doen worden oick verhuyert, diewijl dat hij in den Hage was, all baeljuscippen, scoutambochten, clercambochten, dijcgraefscippen ende allen anderen officien die mijn heere voirs. verhueren woude, ende dat deden die rentmeesters van mijns

genadigen heeren wege bij der barnender caersse. Wier meest om geven woude die was die naeste, hij waer nut off onnut daertoe dat was all eens, updat sij borge hadden te setten, twelck was een qualic varen van den lande, als men doen seide. Want oic nye desgelijcx tevoeren gesien noch gehoert en was in geenen landeGa naar voetnoot81.

 
Sedert dat men brochte/ter marct ende men vercofte/officien om gelt,
 
doen wart trecht verloren/ dat men daer tevoeren/in groter eeren helt.
 
Quade, domme knechte/sitten nu te rechte/om hoir groet present;
 
goede, vroede lieden/moeten hem gemieden/te doegen hoir jugementGa naar voetnootf.

Hierom ist recht gescent up dees tijt.

[f. 265] VanGa naar voetnootg een groete vluet.

Upten Elfdusent maechdenavond [20 okt.] int jaer dusent IIII^CLXVIII was also groeten vluet dat nyement so out en was die sulken vluet beleeft hadde, want zij was boven sinte LijsbettenvluetGa naar voetnoot82 die voortijts was, doen Zuuthollant inbrack, ende zij was anderhalven voet rechtup hoeger dan die vluet die eens was upten PalmesondachGa naar voetnoot83. Ende ic Jannes Allertss. sach dattet stont boven upten dijck tot Rotterdam voer die Sciedamse poort ende stont ter halven dijcke, ende men sloech die clock dattet volc daer ter lantweere loepen souden als zij deden. Ende daer braken in veel coornlanden in Hollant ende in Zeellant, Allblasserwaert, Crimpenrewaert, ende overall verdroncken veel beesten maer geen volcGa naar voetnoot84.

Dit zijn die versen daeroff:

 
Ursula nocte tua satis ecrescit labe limpha.
 
Tsavonts laet voer sint Ursellendach [20 okt.].
 
de zee men hoeger dan den dijck sach.

IntGa naar voetnooth jaer XV^C ende tseventich op Alreheyligendach [1 nov.] tsavonts tusschen acht ende negen uren soe was die vloet soe hooge, dattet water liep meer dan anderhalve voet over die Hoochstraet binnen Rotterdam tot diversche plaetsen als bij de Schyedammerpoorte, bij de nyeuwe ende oude Kerkstraete, bij de Wagenstraete daer men vaert nae der Gouwe, ende braeken inne Charloes,

Crimpenerwaert, Papendrecht, Roon, Putten, Voorne, Rijnlandt van de Muederdijck, Schouwe in Zeelandt, geheel Vrieslandt alwaer meer dan twintichdusent menschen verdroncken, tHontsbosch, ende in Brabant ende Vlaenderen ontallicke landen ...Ga naar voetnooti ende was noyt tevoeren van soedanighen vloet ...Ga naar voetnootj Ga naar voetnoot85.

[f. 265v] Van Eduwaert, coninc van Ingelant, daer mijnen genadigen heere van Bourgoengen die suster off hadde tot eenen wijveGa naar voetnoot86.

Item. Het is gebuert in Ingelant int jaer M IIII^C ende tsestich dat een grave in Ingelant, gehieten die grave van WervicGa naar voetnoot87, upstont mit groter menichte van volke, die hij vergaderde tot Calis bij toedoen van hartooch Philippus van Bourgoengen, ende quam over van Calis tot SantwijcGa naar voetnoot88. Ende veel van den Ingelsen vielen hem bij ende creech zooveel volcx bijeen, dat hij coninc Heinric strijt leverde; ende somtijts wan hij die strijt ende somtijts verloes hij weder, ende vochten veel zwaerrer strien jegens malcander also dat int eynde Warvic te boven ghincGa naar voetnoot89. Ende dede veel groeter heeren onthoofdenGa naar voetnoot90 ende vinc coninc Heinric ende leyden up groete sloten ende na upten Tuer voer Lonnen

ende deden wel bewaerenGa naar voetnoot91. Ende zij makeden Eduwaert conincGa naar voetnoot92, een hertogenzoon van Joric, ende die verjagede den hartoge van ExesterGa naar voetnoot93, den hartooch van SommersetGa naar voetnoot94 ende meer ander heren, die in mijns heeren lande quamen van Bourgoengen ende worden van den heere van Bourgoengen onthouden. Ende dese coninc Eduwaert, gecroent wesende, regierde van tjaer tsestich tot int jaer LXX. Het gebuerde dat int jaer LXX dese grave van Warvic uut Ingelant verdreven wart om sonderlinge saken wille, want tgemeen volc van Ingelant beminden hemGa naar voetnoot95. Ende het gebuerde int jaer LXIX, datter een grote menichte van volke upstont int Noortcontrey van Ingelant ende voerden in hoir bannieren eenen ploech ende groete, hoege schuenen, ende streden jegens coninc Eduwaert daer veel volcx an beiden sijden doot blevenGa naar voetnoot96, ende hateden coninc Eduwaert omdat hij sijn munte gelicht haddeGa naar voetnoot97 ende omdat hij sijn ge-

meente scattedeGa naar voetnoot98. Ende als Warvic aldus verdreven was, zo ruymde hij Ingelant ende quam bij den coninc van Vranckerijc ende oick bij coninc Heinricx zoonGa naar voetnoot99 ende bij coninc Heinricx wijf, dochter van den coninc van CeciliëGa naar voetnoot100, daer sconincx moeder van Vranckerijc oick een dochter off isGa naar voetnoot1. Ende creech geleide van den coninc van Vranckerijc, want hij hadde gaerne in Calis geweest maer het wart voer hem toegesloten ende gehoudenGa naar voetnoot2 tot mijns heeren behoef van Bourgoengen, Karel, ende dieselve Karel, hartoge van Bourgoengen, hadde teenen wijve die suster [f. 266] van den coninc van Ingelant EduwaertGa naar voetnoot3. Ende dede daerom mijn heere van der VereGa naar voetnoot4 mit meer heren, ridderen, ende knechten mit hulken, galeyen ende veel scepen vol gewapens volcx vaeren doer die hoofden voer die CheyneGa naar voetnoot5 voer HonichfloorGa naar voetnoot6 ende die cust lanx. Ende Warvic lach mit sijnen scepe voer CheynhoofdeGa naar voetnoot7. Ende mijn heere van der Vere mit sijnen volke barnden een deel van Warvix scepen ende Warvic weeck te Vranckerijcwaert in bij den coninc van Vranckerijc, ende was daer bij hem ende in sijnen lande van Vranckerijc eenen zomer langGa naar voetnoot8. Ende mijn heer van der Veere lach alle den zomer int jaer [M IIII^C]LXX alsoe upt water mit sijnen scepen

om Warvic te keeren, dat hij in Ingelant niet comen en soude, off hem te wachten ende te vangenGa naar voetnoot9. Maer die grave van Warvic makedet ymmer also mitten coninc van Vranckerijc ende mitten jonge coninc Heinricx zoon, die acht jaer mit sijn moeder verdreven hadde geweest van Warvic, want Warvic coninc Heinric, vader van den voirseiden jonge voertijts gevangen hadde, also voirscreven staet.

Ende ymmers makede hijt also mitten coninc van Vranckerijc, dat hij scepinge ende volc creech van den coninc van Vranckerijc, daermede dat hij wederovervoer in IngelantGa naar voetnoot10. Men seide dat die jonge Heinricx zoon ende sijn moeder mede overvoerenGa naar voetnoot11. Ende als dese grave van Warvic aldus over quam in Ingelant zo riep dat gemeen volc al ‘Warvic’. Ende hij versamende een grote menichte van volke ende quam tot coninc Eduwaerts toe. Coninc Eduwaert, dit vernemende, vergaerde oick veel volcx ende quam mit sijnen volke na Warvic toe. Ende onder all hadde den coninc bij hem een brueder van desen WarvicGa naar voetnoot12, ende was bij den coninc een groot capitein ende hadde veel volcx onder hem. Ende als den coninc meynde jegens Waervic toe te gaen om hem te bevechten, zoe streec Warvix brueder van den coninc over tot Warvic sijnen brueder mit alle sijnen volke, ende ander heeren ghingen oick over tot Warvic mit hoeren volke, also dat den coninc Eduwaert int laetste ommesach ende vant hemselven alleen mit een cleyn menichte van volke. Ende alle paden waren beset om hem te vangen off doot te slaen, alsoe dat den coninc, overmits tlijf te behouden, vloet ende reet eenen wech die men niet gewone en was te rijden mitten luert ScaelsGa naar voetnoot13 ende andere die hij bij hem [f. 266v] hadde; ende en mochte in Lonnen niet comen, maer hij reet tot LynnenGa naar voetnoot14 ende daer vant hij eenen hulc van Bergen upten ZoemGa naar voetnoot15 ende ander scepen die daer lagen, ende slogen hoer paerden voer thoeft ende ghingen tscepeGa naar voetnoot16. Ende quamen geseilt

voer tMaertsdiepGa naar voetnoot17 ende deden hoeren upslach in Tesselt in Hollant, ende quamen tot Egmonde, van Egmonde tot Haerlem, tot Noortwijck, daer sliep hij een nacht; tot Leyden, ende sdaechs na sinte Victorsdach [11 okt.] int jaer [M IIII^C] LXX quam den coninc van Ingelant mit sijnen volke also in den HageGa naar voetnoot18. Ende mijn genadige heere van Bourgoengen was up die tijt tot Hesdijn, die mien up die tijt haestige boden van deser tidingen sendeGa naar voetnoot19. Ende die van Calis staken vlus uut die wapen van Warvic. Ende die coninc was in den Hage tot sdaechs voer sinte Thomasdach [20 dec.] toe ende toech doe mit mijn heere van den Gruythuse, stedehouder van Hollant, tot Brugge ende omtrent Hesdijn bij mijnen genadigen heere, ende was daer ende daeromtrent in Zeellant, in Middelburch, een wijl tijts. Ende vergaderde sijn volc in Middelburch ende sijn scepen in de Wielinge ende int Zwin tot een groot getal, ende voer over na die Noortcontrey, daer sijn vrinden waeren mit veel paerden die hij hadde doen scepen ende omtrent mit III^M man, alsoe men seide. Ende ghinc tseile upten sonnendach als men in der Vasten sang Reminiscere, dat was upten Xen dach van maerte, int jaer [M IIII^C] LXXI, ende quam in Ingelant an de noortcust anGa naar voetnoot20 ende vergaderde doen alsoe veel volcx dat hij upten Paesdach [14 april] int jaer LXXI voirs. smargens tot VII uren X off XII mijlen van Lonnen een grote strijt vacht jegens WarvicGa naar voetnoot21. Ende daer wart Warvic verslegen mit een groet heer, dat sijn broeder was, ende was gehieten Montegu, ende zij worden vlus tot Lonnen doot gebrocht ende worden alsoe doot geleit in Sinte Pouwels kerc van hoir middel upwaerts al bloet, dat se een yegelyc sien mochteGa naar voetnoot22. Ende daer bleef veel volcx doot in den strijtGa naar voetnoot23.

Item. Upten IIIIen dach van meye int jaer LXXI na Paesdach voirs. doen hadde coninc Eduwaert voirnoemt weder een grote strijt te WlesberiGa naar voetnoot24, aldaer up die tijt verslegen worden dese heeren hierna gescrevenGa naar voetnoot25. In den eersten Eduwaert,

prince van Waels, den soon van coninc Heinric; heer Jan [f. 267] van SommersetGa naar voetnoot26; die heere van WenlocGa naar voetnoot27; heer Emont HamptonGa naar voetnoot28; heer Jan de WlinorGa naar voetnoot29; heer Willem VowsGa naar voetnoot30; heer Jan de LuesGa naar voetnoot31; ende meer andere tot duysent toe. Dese waren onthoeft: die hartoge van SommersetGa naar voetnoot32; den prior van Sinte Jans tot LonnenGa naar voetnoot33; heer Gervetz CliftonGa naar voetnoot34; heer Willem CrayGa naar voetnoot35; Jan de LuesGa naar voetnoot36; Water CourtenayGa naar voetnoot37; Lowijc MilesGa naar voetnoot38; Jan FloryGa naar voetnoot39; Robert JalesonGa naar voetnoot40; Willem GrimsbyGa naar voetnoot41 verwijst ter doot maer hem wart gracy gedaen. Dese waren gevangen: Coninginne Margriet ende was coninc Heinricx wijfGa naar voetnoot42; Anna, des princen wijf van WaelsGa naar voetnoot43; die gravinne van DevenchiereGa naar voetnoot44; heere Jan FortseGa naar voetnoot45; heere

Joos die doctor MakarelGa naar voetnoot46; Jan WaloisGa naar voetnoot47; Jan PerlerGa naar voetnoot48; Jan BusserGa naar voetnoot49; Eduwaert FulsonGa naar voetnoot50. Ende voert worden daer veel verdroncken daer men geen mencye off en maicte, ende oeck ten selven tijde bleef coninc Heinric doot up sijn bedde in den Tuer te LonnenGa naar voetnoot51.

Van Kaerle van Bourgoengen, dat men verraden woudeGa naar voetnoot52.

Item. Twee off drie dagen na Onsen Lieven Vrouwendach lichtmisse [4 of 5 febr.] anno [MIIII^C] LXXI doen toech Kaerle, hartooch van Burgoengen, te velde mit groeter machte van volke jegens den coninc van Vranckerijc, daer hij die strijt jegens hadde te MonheryGa naar voetnoot53. Ende alle die ridderscippen ende edelen van Hollant ende van Zeellant waeren al tsamen gewapenderhant ende wel upgeseten voer den XVIen dach van februario uut Hollant ende uut Zeellant mijn genadigen heere den hertoge te dienstGa naar voetnoot54. Ende hiervoer, omtrent sinte Martijnsmisse [11 nov.] int jaer LXX hadde den coninc van Vranckerijc een compact gemaict mit een, die mijns heren van Bourgoengen bastaertbrueder wasGa naar voetnoot55, ende mit een die gehieten was Jan DrassonGa naar voetnoot56, [f. 267v] ende was mijns heren van Bourgoengen bewarer van sijnen broede dat hij self at, ende noch mit een ridder gehieten heere Jan de ChassaGa naar voetnoot57, dat dese mijn heere van Bourgoengen vergeven off vermoorden souden. Twelc uutquam bij eenen brieve, die gesent was tot Hesdin daer mijn heere up die tijt lach, ende den brief quam in eens andermans handen, dien upbrack, ende was Anthonis, bastaert van

BourgoengenGa naar voetnoot58. Die openbaerdet eerst mijn heere van Bourgoengen, sijnen brueder, ende die verraders liepen ende reden wech haestelic bij den coninc ende warden daer onthouden, ende dattet uutquam dat was luttel tijt voer Kerssavonde int jaer [M IIII^C] LXXGa naar voetnoot59.

Item. Mijn heere den grave van Simpoel placht groet bij mijn heere van Bourgoengen te wesen, ende hij ghinc vlus over totten coninc ende hij nam een stede in die mijn heere toebehoerde ende gehieten is Sinte Quintijns in VermendoeysGa naar voetnoot60, ende den coninc nam oick een stede in die mijns heren was, gehieten AmiensGa naar voetnoot61. Item. Mijn heere van Bourgoengen voirnoemt ghinc terstont voer Amiens ende beleyde die stad, ende lach daer niet lange voer, want tmeeste volc van der stad liepen uut die stad ende ruymden. Ende doen wart mijn heere weder heere van die stad AmiensGa naar voetnoot62.

ItemGa naar voetnootk. Den hartooch van Gelre die sijn vader gevangen hadde, die was up dees tijt bij mijn heere van Bourgoengen, ende hij reet heimelic wech mit twee off mit drie paerden na Gelrelant toe, ende mijn heere van Bourgoengen deden haestelic sueken ende tot allen plaetsen narijden. Ende hij wart tot Namen weder gevangen van den baeliu van Namen, die vinc hem upt veer daer hij overvaren soude ende stont verstopt mit een knecht, ende daerom zoe tastede hij hem an, hij en wist niet dattet mijn jonge heere was van Gelre dan doen hij hem boven in de vangenis leggen woude. Doen seide hij eerst dat hij waere die zoen van Gelre; ende den baeliu lietet terstont [f. 268] mijn heere van Bourgoengen weten, ende mijn heere die deden vlus tot Vilvoorde upt slot voeren. Item. Daer lach hij up tot na sinte Martijnsdach [11 nov.] int jaer [M IIII^C] LXXI, doen wart hij vandaer gevoert int slot tot Cortrijc ende vandaer wart hij gevoert tot Rijssel int slotGa naar voetnoot63.

Item. Mijn oude heere van Gelre, hartooch Aernout, die was te Grave ende lach daer om int lant van Gelre te comen mit ruste ende mit minne, ende die hooftsteden van Gelrelant en woudens niet ontfangenGa naar voetnoot64. Ende het gebuerde

Bladzijde van het manuscript van de ‘Rotterdamse kroniek’, handschrift van Cornelis Jansz., ca. 1495
Gemeentearchief Rotterdam, Oudstadsarchief inv. nr. 690, f. 268v

dat hij haestelic te Grave starf een off twee dagen voer off na sinte Pietersdach in sille [22 febr.] int jaer [M IIII^C] LXXIIIGa naar voetnoot65. Men seide dat hij twee off drie dagen doot geweest hadde eer ment openbaerde, want mijn heere van PerwisGa naar voetnoot66 quam van mijns genadigen heeren wegen van Bourgoengen wel met hondert glavien volcx in Grave eer hartooch Aernout begraven was, also men seide.

Item. In denselven zomer int jaer LXXIII quam hartooch Karel in Gelrelant ende lach voer Nymmage, ende hij creech sijnen wille van den geheelen steden ende lande van Gelre ende wart overall gehultGa naar voetnoot67. Ende het was up dat jaer den scoensten zomer die oit man leefde. Ende hartooch Karel toech mit scoenen state uut Gelrelant na Lucenburch toe totten keyser van Romen Ludevicus, die tot Lucenburch toe gecomen was om mit mijn heere, den hartoge van Bourgoengen, te sprekenGa naar voetnoot68.

[f. 268v] ItemGa naar voetnootl. Int jaer dusent IIII^CLXXI upten XXVIIIen dach van meye waeren tot Rotterdam te coepe rijpe kerssen ende krieken, ende die rapen gemayt ende gedorsen tot veel plaetsen; item den taru ende den rogge was all in voer sinte Jacobsdach [25 juli], want men brochte uut Zeelant tot Rotterdam ende voert in Hollant voer sinte Jacobsdach nyewen taru te coepe. Item. Die wijndruyven waeren tsinte Pietersdage ingaende oest [1 aug.] wel rijp ende den nyewen most quam tot Rotterdam van Dordrecht wel guet up sinte Jansdach decollacio [29 aug.]. Ende het was een zeer droech ende een heet jaer ende tlant was in Hollant noch zoe droech van water tuschen sinte Martijnsdach [11 nov.] ende sinte Katrijnendach [25 nov.], dat die beesten, die noch overall uutgingen, tot veel plaetsen in Hollant nauu water gecrigen en conden in de weye te drincken.

Item. Die kerc ende die kerctoorn tot Naeldwijc barnden all suver off van den blixem ende donder die was up sinte Barbarenavonde [3 dec.] int jaer [M IIII^C] LXXI snachts tot XII huyerenGa naar voetnoot69.

 
Hanct u hoyke na den wint
 
Ende gebaert u als een kint
 
Weest altijt siende blint
 
Halspelt al dat men u spint
 
Ende weest altijt coelgesint
 
Soe suldi ter warelt sijn gemint.
 
Och, off zij te kennen waren
 
die anders sijn dan zij gebaren.

[f. 269] ItemGa naar voetnootm. Upten XVen dach van meye anno [M IIII^C] LXXIII waeren tot Rotterdam te coepen rijpe krieken, ende upten Ven dach in meye anno LXXIII barnde die kercke van Ouderscie, den toorn ende all dat dorpGa naar voetnoot70. Item. Up sinte Jansavonde decollacio [28 aug.] anno LXXIII was tot Rotterdam nyeuwen most.

Item. Terstont na Jaersdach, doe men began te scrijven int jaer ons Heeren dusent IIII^CLXXII, doen begonde een commete an de hemel te scijnen ende sceen of se doer een hoorne van eenen lantaerne ghescenen hadde, maer die raeyen die waeren claer ende zeer lang, ende stonde geraeyt langes den hemel gelijc men die rayen van der zonne maelt, ende stont eerst int zuutoeste ende rayede noortwestwaerts over, daerna stont se int noortooste ende rayede zuutwestwaerts over, daerna stont se recht int weste ende rayede oostwaerts over ende sceen alle die maent van januarii uut ende zij ghinc somtijts omme gelijken den anderen firmamente; ende beleve ic watter na gescien sal, dat mach ic bescrijvenGa naar voetnoot71.

Item. Tes waer dat hartoch Karel van Bourgoengen altijt dairna int velt lach ende oirloochde upt een lant off upt ander lant, ende hij wart verslegen voer Nansy in een strijt upter heiligen Drieconingenavonde [5 jan.], was up een sondach int jaer [M IIII^C] LXXVIIGa naar voetnoot72.

1528Ga naar voetnootn

Upten zesten dach in maert in den jaere acht ende twintich quam Maerten van Rossem mit Willem van Gendt als hoopluyden van den hertoch van Gelre in den Hage des naenoens omtrent tusschen twee off drie uuyeren, twelck was up een vrijdach, ende scheyden weder vandaer sondaechs smorgens tacht uuyeren. Ende namen veel schuyten mit goet geladen mit hemluyden, twelck

zij brochten binnen Utrecht. Ende zij brantscatten den Haech voor acht ende twintichduysent gulden, waeroff hemluyden mede gegeven worde in gelt ende silver (soe ick verstont) achtduysent gulden. Ick was mede in den Hage ende die mij van afteren gesien hadde soude gemeent hebben dat ick geloepen hadde, want ick touffde wat langGa naar voetnoot73.

[f. 269v] Item. Van tbeginsel van den vasten [8 febr.] tottet jaer toe [M IIII^C] LXXII tot Alheiligendage [1 nov.] toe lach hartooch Karel van Bourgoengen int velt mit veel volcx van wapenenGa naar voetnoot74, ende hadde alle den somer int velt gelegen in NoormandienGa naar voetnoot75, ende verbarnde, alsoe men seide, over den XV^C dorpen ende cleyne steden in NoormandienGa naar voetnoot76, want hij was mit sijnen volke up vijf off ses mijlen na Parijs. Item. Hij was voer RuaenGa naar voetnoot77, voer DiepenGa naar voetnoot78, voer BeavaisGa naar voetnoot79; ende wat hij dede, den coninck van Vranckerijc en openbaerde hem nergens jegens mijn heere den hartoogeGa naar voetnoot80 ende daer en was nyement van sconincx wege, die hem meer moeyde jegens mijn heere dan den grave van SimpoelGa naar voetnoot81. Ende dese grave van Simpoel quam hiernae bij mijnen heere van

Bourgoengen, alsoet mijn heere beliefde dat hij tot hem quamGa naar voetnoot82, ende den coninc van Vranckerijc screef alsoe an mijn heere, dat mijn heere den grave van Simpoel in bewaerderhant houden woude ende hem die leveren woude, alsoe als mijn heere dedeGa naar voetnoot83. Tes waer datten mijn heere dede bewaeren ende deden voeren tot PiroeneGa naar voetnoot84, ende den coninc sende een capiteinGa naar voetnoot85 mit een seker scare van gewapenden volke buten Pieroene, daer leverde den cancellierGa naar voetnoot86 den grave van Simpoel over den capitein van den coninc van Vranckerijc, die voerde den grave van Simpoel tot Parijs. Ende corts dairna wart hij binnen Parijs up een ordoys onthooftGa naar voetnoot87.

[f. 270] Item. sDaechs na sinte Elyzabethsdach [20 nov.] anno [M IIII^C] LXXIIGa naar voetnoot88 worden tot Ziericxee upter stadhuys van der gemeenten dootgeslagen die provisoor van WalgerGa naar voetnoot89 ende Michiel van Cattendijc ende van HeenvlietGa naar voetnoot90.

Die waeren daer gecomen van mijns genadichs heren wege om caliote ofte ongelt te setten upt bier, upt meel, upt coorn ende upt zout ende oeck upte meede ende andersGa naar voetnoot91. Ende doen dede mijn heere daer comen mijn heere van RavesteinGa naar voetnoot92, mijn heere den bastaert van BourgoengenGa naar voetnoot93, mijn heere van der VereGa naar voetnoot94 ende ander heeren ende vingender een deel personen, ende daer worter veel om onthooft. Ende men moste die doren uter poorten onthangen ende nederleggen, ende zij mosten mit allen horen hantvesten volgen mijn heere van Bourgoengen tot Bruessel, daer hij up die tijt reysdeGa naar voetnoot95.

[f. 270v] Noch van hartooch Kaerle van Bourgoengen.

Item. Int jaer dusent IIII^CLXXIIII toech mijnen genadigen heere hartooch Kaerle van Bourgoengen mit groeten volke voer Nuys, twee dagen voer sinte Pietersdach ingaende oest [30 juli] maicte hij sijnen leger ende tbelec voer Nuys, ende lach daer voer Nuys omtrent acht dagen min dan een jaerGa naar voetnoot96. Nochtans en wan hijs niet, want den keyserGa naar voetnoot97 mitten vier koirvorstenGa naar voetnoot98 ende veel groeter heeren van den RijnGa naar voetnoot99 quamen om die stede van Nuys tontsettenGa naar voetnoot100, maer sij en mochten doer mijns heeren heer niet. Tes waer dat sij een tractaet maicten mit mijn heere van Bourgoengen, dat hij mit sijn volc uut sijn leger ende parc soude gaen liggen, twelc hij also dede, ende begreep een ander parcGa naar voetnoot1. Ende den keyser quam mit alle sijnen heeren van den RijnGa naar voetnoot2 ende mit een groete menichte van volke liggend upt velt omtrent twee off drie busscoten verre van mijn genadige heere, dat sij malcanderen sien mochtenGa naar voetnoot3. Ende mijns genadigen heeren volc maicten hem toe te paerde ende te voete ende togen voer skeysers parc ende slogen daer een grote menichte van volke dootGa naar voetnoot4. Alsoe dat doen terstont een pays gemaict wart tuschen den keyser ende mijnen genadigen hereGa naar voetnoot5. Maer luttel personen wisten hoe die pays gemaict wartGa naar voetnoot6, maer ymmers en

worden die Colenaers in den pays niet begrepen, die bleven butenGa naar voetnoot7, wantse die van Nuysen gestarct ende gespijst hadden bij dage ende bij nachte ende waren mijn genadighen heere contrarieGa naar voetnoot8. Ende doen mijn genadige heere alsoe mitten keyser pays hadde, doen was den coninc van Ingelant overcomenGa naar voetnoot9, coninc Eduwaert mit groeten heeren ende wel mit vijftich dusent man om NoormandieGa naar voetnoot10 in te winnen, [f. 271] bij hulpe van mijnen genadigen heereGa naar voetnoot11. Ende het gebuerde soe datter een hilic gemaict was tuschen sconinx zoon van Ingelant ende sconinx dochter van Vranckerijc, daermede wart dat oirloge nedergeleytGa naar voetnoot12. Ende den coninc van Ingelant toech weder over in IngelantGa naar voetnoot13.

Ende doen wart oick negen jaer lang bestant gemaect tuschen den coninc van Vranckerijc ende mijnen genadighen heereGa naar voetnoot14. Ende doen den coninc van Ingelant over was doen was dat hilic datter gemaict was, also men seide, als niet want het en aftervolchde nietGa naar voetnoot15.

Van hartooch Karels doot.

Item. Als dit all gedaen was doen toech hartooch Karel van Bourgoengen upte Zwitsen mit groten volke, daer hij oeck bij een jaer lachGa naar voetnoot16. Maer luttel voerspoets hadde hij daer, want sij hem dicwijl versochten ende slogen hem veel volcx off, ende wonnen hem oick eens sijn parc off daer sij veel heeren ende ander luyden verslogen. Ende namen mijns heeren costelicke juweelen van goude, silvere, gesteenten ende cleederen. Ende mitten cortsten te besluyten, zij bestreden in den winter, daer hij int velt lach voir NansyGa naar voetnoot17. Ende daer wart hartooch Karel van sijnen paerde gereden alsoe sij hem bestreden, ende wart aldaer verslegen in den velde, God wil sijn ziel genadich sijn. Ende dit gesciede upten heiligen Drieconingenavonde [5 jan.], ende was up eenen sondach int jaer [M IIII^C] seven ende tseventich; daer veel groeter heeren mede doot bleven, den grave van NassouGa naar voetnoot18 gevangen, [f. 271v] den bastert van BourgoengenGa naar voetnoot19 gevangen, ende luttel andere te lijve bleven dan een capitein uut Lomberdie mit sijnen volke, die ontreet ende vloet van mijn heere ende men wil seggen dat hij mijn heere verriet ende hem keerde tiegens mijn heere

ende versloech mijns heeren volcGa naar voetnoot20, ende hij wart daerna self verslegen mit sijn volc, alsoe men seideGa naar voetnoot21. Ende onse geduchte heere van Bourgoengen wart begraven tot Nansy in de kerc voer Sinte Jorijs outaerGa naar voetnoot22. EndeGa naar voetnooto up die tijt wast eenen couden, langen winter want het vroes van sinte Andriesdach [30 nov.] off tot in maerte, dat men noch overall reet mit paerden ende last, geladen up sleen, van Dordrecht off tSinte GeerdenbergeGa naar voetnoot23 toe ende daeromtrent overall totten twalfsten dach toe van maerte. Ende men voer mit gheenen scepen tusschen Dordrecht ende Rotterdam van sinte Andriesdach off up sinte Gregoriusdach [12 maart] toe in maerte, dat was teerste, dat ment mit scepen varen mochte. Ende doen ter tijt, int eerste van der vasten [19 febr.] voeren die Staten van alle mijns heeren landen ende oick die steden gemeenlic tot GhendGa naar voetnoot24 bij der hartoginne, Karels dochter van BourgoengenGa naar voetnoot25, om van vele dingen te spreken [f. 272] alsGa naar voetnootp van hantvesten, privilegien, rechten ende oude haercomen daer sij off ontvreemt hadden geweest bij hartooch Karels tijde, al twelcke daer een yegelic heer of stede of lande of vervreemt waeren, dat gaf die hartoginne al weder ende gaf dairof elc lant bijsonder eenen goeden privilegieGa naar voetnoot26 nemmermeer dat meer te doen of te doen doen van eenigen inbroke van privilegien of oude haercomen. Ende dat besegelde zij self, mijn here van

CleveGa naar voetnoot27, here Adolf van CleveGa naar voetnoot28 ende een zoen van Bourbon, bisscop van LudicGa naar voetnoot29. Ende doen, ten tijde als alle die Staten, steden ende landen daer tot Ghend waeren, doen worden daer gevangen sekeren personen van binnen Ghend geboren die in de wet waeren, ende worden onthooft tot sesse toe up een ordoys, omdat sij kenden dat sij brieven ontfangen hadden van hartooch Karel om hulpe ende bijstant, die zij aftergehouden hadden, ende oick om andere saken willeGa naar voetnoot30. Ende terselven tijde worden oick gevangen den cancellier van BourgoengenGa naar voetnoot31, mijn here van HumblicourtGa naar voetnoot32, die regent van tlant van Gelre was, ende een ridder van GhendGa naar voetnoot33, die worden alle drie onthooft up een ordoys tot Ghend upten Vridachmarct upten Witten Donredach [3 april] savonts mitter sonne onderganc. Ende daer waert oick gevangen den prothonotarius, bisscop van TeruanGa naar voetnoot34, meester Anthonis Hanron, proost van Sinte DonaesGa naar voetnootq Ga naar voetnoot35. Ende die hartoginne voirs. wart tot Ghend gehultGa naar voetnoot36 ende toech vandaer tot BruggheGa naar voetnoot37, dair was die gemeente al heel rebel ende sij

hadden oick gevangen die heeren van de wet, ende daer warter een of onthooft die gehieten was ...Ga naar voetnootr BarbesaenGa naar voetnoot38.

Item. Den coninc van Vranckerijc en rustede niet, maer hij dede coepen heer Anthonis, die bastaert van Bourgoengen, die van den Zwitsen gevangen was, ende behilten bij hem gevangenGa naar voetnoot39. Ende den coninc toech self voer Atrecht ende mit verraet creech hij Atrecht ende doede daer veel volcxGa naar voetnoot40, ende wan meer steden in Pikardien ende in ArthoysGa naar voetnoot41 ende toech voert in Henegouwen voer een stede hiet AvennesGa naar voetnoot42. Dair waren in als capiteinen: den here van ParmisGa naar voetnoot43, joncker Jasper van CulenburchGa naar voetnoot44 ende meer andere. Ende de coninc wan die stede stormenderhant twelck an beeden sijden veel volcx costede, ende die here van Parmis ende joncker Jasper van Culenburch worden daer gevangenGa naar voetnoot45. Ende terzelven tijde was hartooch Adolf van Gelre, die sijn vader zoe lange gevangelick hilt, capitein gemaickt mitten Vlamingen upten palen van Vlaenderen voir Doornick; ende het geviel datter volc van wapenen uut Doornick quam om een glavie te wisselen, daer reet den hertoge van Gelre tiegen, ende dair wart hij doot gereden mit een glavie, svridaechs na sinte Jansdach baptista [27 juni] anno [M IIII^C] LXXVIIGa naar voetnoot46.

[f. 272v] VanGa naar voetnoots onsen heere Maximiliaen, hertooch van Oostenrijc ende van BourgoengenGa naar voetnoot47.

Item. Int jaer zeven ende tseventich, als hartooch Karel doot was, screef den keyser brieven neder an den steden, want tot Rotterdam oick een quam mit skeysers segel besegelt, dat men die stede bewaeren soude tot sijn zoon Maximiliaens behoef, gemarct dattet bij hilicxe tractate hem toebehoerde als een voget van hertoge Karels dochter, die hem tot eenen wijve versekert was bij hartooch Karels levenden lijveGa naar voetnoot48. Ende tes waer dat sijn zoon Maximiliaen onsen prince nederquam ende trouwede hartooch Karels dochter tot Ghend te half oeste [15 aug.] int jaer [M IIII^C] zeven ende tseventichGa naar voetnoot49. Ende quam in Zeelant, eerst tot Middelburch, daer wart hij gehult ende die van der Goes hulden upten dijck voer der Goes, ende quam tZericxee, daer wart hij mede gehult up die tijt, ende quam vandaer Tordrecht, daer wart hij gehultGa naar voetnoot50, ende van Dordrecht quam hij tot RotterdamGa naar voetnoott ende was donredaechs na Paesschen [26 maart] anno [M IIII^C] LXXVIII ende voer vandaer in den Hage ongehult, ende van den Hage voer hij te Haerlem, tScepelenberchGa naar voetnoot51, tAlcmaer, tAemsterdam, vandaer te Leyden, van Leyden tot Delft ende van Delft tot Rotterdam. Daer wart hij gehult upten XIIIIen dach van aprille anno LXXVIII ende hij voer vandaer tSinte Geertenberge, daer wart hij doen mede gehult.

Ende die stede van der Goude, van Scoenhoven, van Gorinchem ende tplattelant van Scielant huldeden tot Rotterdam upten XIIIIen dach van aprille voirs.Ga naar voetnoot52

Item. Onse princesse wart mit kinde ende genas van eenen scoenen jongen zoon, gehieten Philippus, upten twee ende twintichsten dach van junio int jaer [M IIII^C] LXXVIII, ende was up eenen maendach na den middach tusschen twee ende drie uren, Gode lof, ende was tot Brugge. Ende hartooch Maximiliaen wart snachs die tidinge gebrocht daer hij jegens den coninc van Vranckerijc te velde lach in sijn tente tusschen Doornick ende AtrechtGa naar voetnoot53. Doen dede hij terstont alle sijn trompetten upslaen ende die logijsen, die gemaict waeren van hout ende van stroo dede hij al tsamen ansteken ende maicter vieren of, ende dede een crij roepen: Noël, Noël! van groter blijscapGa naar voetnoot54, alsoe dat sijn vianden van sconinx volc van Vranckerijc verwonderden van sulken brant, van sulc geluyt ende van sulker blijsscapGa naar voetnoot55. Ende die here, die bootscap brocht, hadde terstont 200 gouden cronen ende dairtoe andere gaven van officien, ende het was een edelman, die hem die tidinge brochteGa naar voetnoot56. Ende tkint wart gekerstet up sinte Pieters ende Pauwelsdach [29 juni] anno LXXVIII.

[f 273] Maximilianus.

DitsGa naar voetnootu den eed van den prince Maximilianus, gedaen upten XIIIIen dach van aprille int jaer [M IIII^C] acht ende tseventich:

Dat zweert ghij, genadige heere, als kerkelic vogetGa naar voetnoot57 van onsen genadigen vrouwe der hertoginnen van Oostenrijc, van Bourgoengen etc. uwe lieve gesellinne, ende van hoerentwege ontfangen tot een recht lantsheer ende graef van Hollant, dat ghij houden suit die heilige kercke in hoeren rechten, weduen ende weesen bescermen, die stede van Rotterdam onderhouden sult in allen hoeren rechten, privilegien gegeven van onsen vorderen heeren ende graven of gravinnen, ende oick mede dat nyeu privilege, den landen van Hollant, Zeelant ende Vrieslant gegeven bij der hartoginne van Bourgoengen, uwe lieve gesellinen, altesamen onderhouden sult ende daertoe alle keuren, costuymen, usaetgen ende haercomen derselver stede mede onderhouden sult ende voert al doen dat een goet grave van Hollant sculdich is van doen. Alsoe moet u God helpen ende alle sijn heiligen.

Desen eed staefde Jannes die clercGa naar voetnoot58 mit luyder stemme voer mijnen genadigen heer voirs., stande up een tafel in eenen rinck gestakettet, daer tgerechteGa naar voetnoot59 in stont, ende oic die stede van der Goude ende van Scoenhoven stonden mede in den rinc ende hulden mijn heere als van slants wegen van BeloeysGa naar voetnootv Ga naar voetnoot60.

Den eed van der gemeente staefde mijn heer van der Vere, stadhouderGa naar voetnootw Ga naar voetnoot61:

Dat zweren wij dat wij Maximilianus, hartooch van Oostenrijc ende van Bourgoengen, etc. als kercvoget van Marie der hertoginne van Oostenrijc ende van Bourgoengen, sijn lieve gesellinne, die alleen gerecht oir ende erfgenaem is van wijlen hartooch Karel, dien God genadich sij, hoeren lieven vader, ende van hoerenwegen ontfangen als heer ende grave van Hollant, Zeelant ende Vrieslant hem sullen wesen gehout ende getrouwe ende mit hem wapen na oude usaetgen ende haercomen ende onse privilegien, die wij daerof hebben,

ende sijn hoecheit, heerlicheit ende domeynen helpen onderhouden ende starcken ende dat wij hem sullen doe alls dat goede ende getrouwe ondersaten hoeren heer ende prince sculdich sijn van doen, soe moge ons God helpen ende al sijn heiligen.

Item. Up desen selven dach quamen die stede van der Goude mit dat lant van Tessel ende die stede van Scoenhoven als van tlant van Beloys, ende die dorpen van Scielant, binnen den parcke staen upt kerkhof after de SpiegelGa naar voetnoot62 ende hulden mijnen geduchten heer dair mede.

[f. 273v] Noch van Maximiliaen, hertoge van Oestenrijc ende van Bourgoengen.

Item. Hoewel dat den hartoge voirs. gehult heere was van Hollant, Zeelant ende Vrieslant zoe stont nochtans jegens hem up die stede van NymagenGa naar voetnoot63 ende vingen twee heren van Egmonde, als de here van IJsselsteinGa naar voetnoot64 ende heer Willem van EgmondeGa naar voetnoot65, ende die here van EgmondeGa naar voetnoot66, vader van den kinderen, onthilt hem binnen der stede van AernhemGa naar voetnoot67 ende oirloochde up die van Nymagen, ende die van Nymagen hadden mit hem Bommel, Tiel, Harderwijck ende andere heren, als die here van HemertGa naar voetnoot68, de here van BroechuseGa naar voetnoot69 ende andere, die dat oirloge mit hem voerden, ende barnden tlant up. Ende alsoe die stede van sHertogenbusse binnen hoer meyerieGa naar voetnoot70 ende die van GornichemGa naar voetnoot71 van den

Gelresse bescadigt ende gebrant worden, zoe namen zij dat oirloge mede an ende barnden oick in Gelrelant dorpen ende sloten. Ende dat gesciede int jaer [M IIII^C] LXXVIII ende LXXIX. Ende int jaer van LXXIX rees up die partie in Hollant vanden Hoecx ende Cabeliaeus ende in den Hage was veel tribulacieGa naar voetnoot72. Den here van der VereGa naar voetnoot73 was stedehouder van Hollant ende sijn gesin was in den Hage upt hof, ende den stedehouderGa naar voetnoot74 ende den raet was al gesceiden uten Hage, alsoe dat men geen recht en dedeGa naar voetnoot75. Ende die Cabeliaeus partie belagen dat hof ende scoten na malcanderen mit bossen ende cloverenGa naar voetnoot76; ende dairna quam de here van der Vere ende vergaderde Tordrecht omtrent VI^M manGa naar voetnoot77 ende toech daermede in den Hage, ende dede sijn upslach te Vlaerdingen ende reysde alsoe door Maeslant na den Hage toe ende quam sonder slach ende wederstoet in den HageGa naar voetnoot78. Ende sijn volc, dat hij mit hem brochte, slogen eenige an de Cabeliaeus partie haer husen ontween, die glasen uut, ende bedorven die husen. Ende als dat volc weder uten Hage gereist was zoe quamen weder van der Cabeliaeus partie in den Hage ende slogen desgelijcx van der Hoecx partie sommige oick haer husen ontweenGa naar voetnoot79. Ende die here van

der Vere quam uten Hage tot Rotterdam ende daer sat hij mit sommigen van den heren van de rade te rechte als stedehouder upt BolgersteinGa naar voetnoot80, maer ten dueyerde niet lange hij en toech wech ende liet oick in Rotterdam die de stede bewaerden van den Hoecx partieGa naar voetnoot81, ende wakeden ende bewaerden die poerten ende vesten. Ende up die tijt en wasser geen doervaert tot Rotterdam [f. 274] van vreemde luyden, tvolc toech al upten Nyen havenGa naar voetnoot82, daer voeren se of ende an overmits dat diegene, die in Rotterdam lagen, den luyden quaet deden hen vreesenden.

Item. In denselven zomer van tjaer [M IIII^C] LXXIX voerde onsen prins noch dat oirloge jegens den coninc van Vranckerijc, daer hij groeten anstoet of hadde ende sonderlinge uter stad van TeruaenGa naar voetnoot83, ende onssen prince en hadde gheen volc daer hij mede oirloochde of luttel anders dan die Brabanders ende Vlamingen. Ende den coninc hadde veel volcx te velde alst sceen, want daer waeren capiteinen, die hierna gescreven staen, van sconincx volc ende quamen mit groeten volke om onsen prince te bestrijden: men seit voer waer dat sij wel V man hadden jegens onsen prince een. Ende hoewel dat se soe sarck quamen mit scarpenscutten, stalen bogen, veel bossen ende serpentinen, nochtans verleende God sijn gracie dat onsen prince den strijt wan ende versloech daer bij TeruaenGa naar voetnoot84, daer den strijt geviel, over vierdusent archiers te paerde ende XIIII^C francarchiers, daer die capiteinen of waeren: eerstGa naar voetnoot85 die seneschael

van Noormandien, die ammirael van Vranckerijc bleef doot, die here van Magris, de here du Menton, de here van Cleermont bleef doot, de here van Blantoen, de here van Crequi bleef doot, de here van Blangnay, Antonis de Clevecourt bleef doot, de here van Waudemont, le messire de Bourboen, de grave van Premesse, Gabasse, here van Dordaen bleef doot, messire de Morisse, de here van Malgu bleef doot, de here van Blaudricourt, de here van Torssi, heer Caerle le Vault, capitein van Betuyne bleef doot, heer Caerle le Lannoit, de grave du Mertin, Caerlelont de Breton, de grave van Perroenen. Ende dit gesciede int jaer ons Heren duysent IIII^C negenendetseventich upten VIIden dach van augusto.

Ende in denselven zomer in de harincteelt worden scepen van oirloge uutgemaict van Hollant ende Zeelant, ende die Franchoeysen quamen mit menichte van scepen upte zee, wel toegemaict, nadat desen voirs strijt gevallen was ende namen alle onse scepen van oirloge, vingen se ende verslogen seGa naar voetnoot86. Ende sommige seilden mit hoeren scepen voer ScardenburchGa naar voetnoot87 an lant of alsoe na als sij mochten, ende sprongen ende voeren mitten boets an lant; ende als sij an lant quamen zoe namen hem die Ingelsen al dat sij an hem haddenGa naar voetnoot88. Ende die Franchoeysen barnden sommige van dien scepen ende oick veel harincbuyssen ende die harincteelt ghinc teniet miteen. Ende men kofte up die tijt voer Kerssavond een last harincx, hoe dat ...Ga naar voetnootx was voer 11 pond grooten ende 12 pond grooten ...Ga naar voetnooty

[f. 274v] Maximilianus.

Item. Maximilianus, den prince, lach voer Utrecht 1483Ga naar voetnootz omtrent een quarter jaers ende sdaechs voer Onse Liever Vrouwenavond nativitas [6 sept.] doe quam hij in UtrechtGa naar voetnoot89. Hij en quam tot gheenre poorten in maer die stad van Utrecht mosten een groet stuc muyers nederleggen, daer woude den prince overrijden ende alsoe woude hij in de stad comen. Zij hadden hem binnen upgegeven in Maximilianus handen overmits dat sij nyet langer teten en hadden want zij aten binnen ...Ga naar voetnoota broet. Ence sij sagen dat haer muyeren, poorten ende toornen alsoe ofgescoten waeren dat sij nyet langer houden en mochten, aldus gaven sijt up. Daer worden twee ridders geslogen eer de prince in de stad quam, als Anthonis van AbeeleGa naar voetnoot90 ende heere Pieter LanchalsGa naar voetnoot91.

[f. 275] Van LeydenGa naar voetnoot92.

Item. Up sinte Margrietenavond [12 juli] int jaer [M IIII^C] een ende tachtich quam heer Reyer van BrouchusenGa naar voetnoot93 van Utrecht mitten ballingen van Leyen, als mitten Huecx partie die uut Leyen gebannen waeren ende oick gebannen waeren bij den Hove van HollantGa naar voetnoot94, ende clommen over den muyer van Leyen ende quamen mit horden ende andere reescip over die vest van Leyen, alsoet eenen couden winter was. Ende die vest en was zoe wijt niet gebijt van den ijse, zij en wisten die wijtte ende quamender zoe over in de stede, omtrent mit hondert ende XXV manGa naar voetnoot95, ende quamen zoe in Leyen upten Blauuen steenGa naar voetnoot96

ende slogen trompet ende riepen: Breeroe, Mondfoerd, Utrecht! Ende was smargens tusschen VI ende VII uren, ende ghingen ende vingen den schout, burgermeesters ende al tgerechte ende veel van anderen personen van den Cabeliaeus partieGa naar voetnoot97. Ende heer Reyer dede die gemeente van den stadhuys ofcondigen ende seggen dat hijt van mijns genadigen heeren wegen dede, maer hij loecht al tsamen, hij wasser toe ghehuyert van den Hoecx partie om vierdusent Rinse gulden. Het was qualic toegesien van den Cabeliaeus partie omdat sij geen wake en hilden, ende die Huecx partie hilde Leyden alsoe in verdriete ende in quaden regimente mit Reyer van Broechusen totten sestiensten dach toe van aprille anno [M IIII^C] LXXXIIGa naar voetnoot98 ende was smaendachs na Palmsondach up die tijt. Doen quam daer den prince Maximiliaen binnen mit veel volcxGa naar voetnoot99, ende eer mijn heere onsen prince daerin quam, een wijl tijts tevoer, zoe worden die wintmolen voer Leyden verbrant ende teniet gedaen up twee naGa naar voetnoot100; ende als onsen prince daerin was zoe wart Dirc Potter, die een capitein in Leyden was, buten ...Ga naar voetnootb gevangen ende binnen gebracht ende onthooft ...Ga naar voetnootc Ga naar voetnoot1

[f. 275v] Item. Upten sesten dach van aprille int jaer [M IIII^C] een ende tachtich quam heer Jan van EgmondeGa naar voetnoot2, des heeren zoon van Egmonde, ende nam Dordrecht in tusschen VI ende VII uren smargens bij upsette van enige vrinden van den Cabeliaews partie, die daer binnen waeren, ende die Hoecx partie

haddent regiment gehadt zeder hartooch Karels doot ende hadden veel gueder mannen van de rijcdom gebannen, sommigen gevangen ende verjaecht. EndeGa naar voetnootd upten voirs. sesten dach van aprille anno een ende tachtich in dat incomenGa naar voetnoot3 van mijn heere van Egmonde worde verslegen Giellis AryaenssoonGa naar voetnoot4, die op die tijt burgermeester was, met hem sessenGa naar voetnoot5, ende Aryaen HeymanssoonGa naar voetnoot6 liep int water ende veel worden daer gevangen van den Hoecx partieGa naar voetnoot7.

Ende up dees tijt was onsen prince Maximilianus, hartoge van Oostenrijck, van Bourgoengen ende grave van Hollant, tSinte GeerdenbergeGa naar voetnoot8, ende die here van EgmondeGa naar voetnoot9 quam met volc in hoge scepen al bedect van Gorichem, ende dese van den regimente van Dordrecht dien geslegen ende gevangen werden die wouden Leyen een onderstant wesen, of Reyer van Broechuysen die up die tijt Leyden inhadde jegens den prince ende grave voirs.Ga naar voetnoot10 Ende tot desen tijt lach mijn heere de bastaert van Brabant, heere van CraybeecGa naar voetnoot11, tot Rotterdam als capitein van mijn heren wege van Oostenrijck wel mit V^C ruyters, al overlandersGa naar voetnoot12, ende elc hilt sinen stede sonder vertrecken ende bewaerde die stede van Rotterdam tot ons prince behoefGa naar voetnoot13.

Ende doen finc dat oirloge an van Utrecht ende duyerde totten vijfften dach

toe van september anno [M IIII^C] LXXXIII, want de prince lach voir Utrecht mit heermacht ontrent XII of XIII weken, ende sij quamen daer upten voirs. Ven dach van september, ende up Onse Lieve Vrouwenavond Nativitas [7 sept.] anno LXXXIII quam den prince in Utrecht mit al dat heer, ende doe versette hij de wetGa naar voetnoot14.

Item. Tot desen tijt int jaer LXXXIII ende LXXXIIII was hier int lant ...Ga naar voetnoote eenen levenden olifant die men tot allen steden thoonde binnen husen of binnen besloten plaetsen om gelt. Ende hij voer van Amsterdam na Naerden, maer hij verdranck onderwech mits eenen storm die rokeloes quam, ende hij was tot Enchusen doot angebracht.

[f. 276] Item. Up sinte Geertruydenavond [16 maart] sjaers [M IIII^C] LXXXV wast ecleps solis van middach tot drie uuren ende ten was niet doncker. Doen stont up dat oirloge van Vlaenderen jegens onsen prince Maximiliaen, omdat die Vlamingen hartooch Philippus, sijn kint, hildenGa naar voetnoot15, maer het was begonnen mittet blochuys upte HonteGa naar voetnoot16 ende mit andere feyten van oirloge dien gedaen warden. Ende den prince Maximiliaen vergaderde veel volcx ende toech in Vlaenderen barnen ende oick mit machte te paerde voer GhendGa naar voetnoot17, ende die

Ghentenaers quamen jegens hem uut mit groter menichte van volke, ende den hartoge Maximiliaen versloech se buten der stede, zoe vele dat se wederom liepen na de poort. Ende die van binnen Ghend lieten de scutdoer in de poort nedervallen, ende al di er buten waeren van hoeren poirteren worden al verslegen ende gevangen. Dat noyt gesien en was dat een prince voer Ghend zoe dedeGa naar voetnoot18. Ende sij bleven vast in hoer quaetheit ende hadden de here van CrievecoerGa naar voetnoot19 ende de here van RomontGa naar voetnoot20 tot hoer capiteins. Ende omtrent sinte Jansdach te midzomer [24 juni]Ga naar voetnoot21 zoe toech den prince met veel scepen ende

volc van wapenen in tSwin voer de Sluys, want die van Ghend beide die casteelenGa naar voetnoot22 in hadden ende oic de stede van der Sluys. Ende in der Sluys ende in de casteelen waeren meest alle die ballingen van HollantGa naar voetnoot23, ende den prince lach daer een seker tijt totdat God haestelic geliefde mit een uploepGa naar voetnoot24, die tot Ghend gesciedde van den ghilden, daer een geheten Mathijs SpeyertGa naar voetnoot25 principael of was, ende was up die tijt een deken van den leertouwersGa naar voetnoot26, die maicte sulken ruer onder die meente contra die van den wet up die tijt ende tot hulpe van onsen prince. Ende sinen roep was, alle diegene die vre hebben willen ende bescutten willen dat hartoech Philippus, onsen jongen prince, niet gelevert wort den coninc van VranckerijcGa naar voetnoot27, die staen ons bij. Rechtevoirt creech sulc bival van der meente, ende quamen terstont mit haeren banieren upte vridachmarct, ende doen liepen sij alle wech die in de ...Ga naar voetnootf ende die dit oirloge toegebrocht hadden; maer daer wasser een, die worde gevangen deen te Ghend ende dander tot Aelst, ende die tot Gend gevangen wart hiete Daniel Sonderneden ...Ga naar voetnootg scepen ende dander, die tot Aelst gevangen wart, hiete Willem Reym, die worden terstont beide onthoeftGa naar voetnoot28. Ende alle die meente worde omgekeert tot onsen prince Maximiliaen ende tot sijn zoon, hartooch PhilippusGa naar voetnoot29. Ende

als die van Brugge dit sagen ende dandere steden van Vlaenderen begheerden sij in gena te comen, alsoe zij deden, ende de prince quam ende wart heerlic tot Brugge ingehaeltGa naar voetnoot30 ende daer worde van de ...Ga naar voetnooth

[f. 276v] Doen worden daer acht onthoeft van de gemeenteGa naar voetnoot31. Ende als den prince bij Gend quam zoe quam sijn zoon, hartooch Philippus, hem tiegen ende daer ontfanc den vader sijnen lieven soon, hartooch Philippus, zeere vriendelic in sijn arm ende die tranen sach men over sijn wanden loopenGa naar voetnooti mits dat hij hem in langen tijde niet gesien en haddeGa naar voetnoot32. Ende als hij in Ghend was zoe stonden die Ghentenaers weder tiegens hem up maer den prince behilt die overhant, ende warter gevangen van den quaden daerof, datter up eenen dach zeven onthooft wart ende up een ander dach een, dat waeren die achte voers.Ga naar voetnoot33 Ende dit gesciede ontrent acht dagen voer sinte Maria Magdalenendach [± 15 juli] anno [M IIII^C] LXXXV, ende onsen prince Maximiliaen nam sijn zoon, hartooch Philippus, up een noentijt ende reet ermede uut Ghend tot DenremondeGa naar voetnoot34.

Ende up sinte Maria Magdalenendach [22 juli] na middach quam die overdeken mitter wet van Ghend ende mit alle den dekens van Ghend twee ende twee tsamen boven upt hof in de nedersale, alle mit zwarten habijte totten

getale toe van II^C ende XXIIII personen ende deden voer den prince een voetval ende lagen wel ½ huyer up haer knieen, ende brochten mit hem haer hantvesten ende begeerden in gena ontfangen te wesen, ende die prince nam se in gena, behoudelic dat hij na hem nam een van hoeren hantvesten; die dede hij doersniden voer hem allen ende voer allen den heren. Ende als dat gedaen was, zoe reet hij mit veel heeren na der scepen huys ende versettede daer alle die wet, dat noyt tevoeren gesien en was dat men die wet eer versettede dan te half oeste [15 aug.], alsoe die Ghentenaers seidenGa naar voetnoot35.

[f. 277] Van den coninc van Ingelant, dat coninc Eduwaerts brueder wasGa naar voetnoot36.

Item. Desen coninc van Ingelant was hartooch van Closester bij coninc Eduwaert sijns brueders tijt, ende na coninc Eduwaerts doot zoe doode hij twee van sijns broeders kinderenGa naar voetnoot37, knechtgens, alsoo men hem anseide: maer ymmers worder gij gedood, ende hij wart self coninc maer hij en regneerde niet lange. Ende hij wart int lant van Kent verslegen in een strijt daechs voer sinte Bertelmeeusavont [22 aug.], ende was up een maendach, int jaer [M IIII^C] vijf ende tachtichGa naar voetnoot38 van een, die gehieten was Ritsemont, ende dese Ritsemont wart coninc gecroent int selve jaer van vijf ende tachtichGa naar voetnoot39.

Item. In dat jaer van [M IIII^C] vijf ende tachtich coft men een hondert gesoden baysouts om vijftich pont Vlaems ende oeck om tsestich pont groot Vlaems, desgelicx selzout ende oeck raeu Lijssebons zout.

Item. Tot Bergen upten Zoom bruycte een wijf, gehieten Geertruyt, uut een hondert baysouts an den hondert pont groot Vlaems. ItemGa naar voetnootj. Men cofte eenen

last harinc ende meer lasten, tlast om thien pont groot ende oeck om 11 pont groot tot Rotterdam, alsoe hij uter zee quam 14 sch. voer tlast.

Item. Int jaer [M IIII^C] LXXXVI wast de beste harincteelt die noyt men en beleefde. Men voer met saufconduyten van den coninc van VranckerijcGa naar voetnoot40 ten zee ende men voer eerst uut na de quatertemper in september [14 sept.] ende dede hier in Hollant ende in Zeelant zom twee reysen, som drie, ende brochten de scepen vol ende de harinc stont in die teelt up 7 pont grooten [tot] 8½ pont grooten tlast, ende die stierluyden voeren rijke mit haeren reders.

Item. Johan, heere tot Egmonde, nu stadhouder van Hollant, Zeelant ende VrieslantGa naar voetnoot41 is grave gemaickt tot Bruessel van Maximiliaen Rooms coninck ...Ga naar voetnootk dagen na sinte Martijnsdach in den winter [11 nov.] int jaer [M IIII^C] zes ende tachtichGa naar voetnoot42.

IntGa naar voetnootl jaer XV^C vijftich tot up huyden den XIIden octobris was een goede haringteelt mer men most geven tot defensie van den Scotten ende andere zeerovers tot toerustinge van acht scepen van oirloge up elck last twintich st., daer de steden hen mitter visscherije generende wat tegens waeren, mer zoe geringe alst geconsenteerd was en worde die visscherije nyet meer bescadichtGa naar voetnoot43.

[f. 277v] Van den Roomsen coninc.

Item. Maximiliaen, den Roomsen coninc, wart coninc gecoeren bij den koirvorsten eendrachtelicGa naar voetnoot44 tot VrancvoortGa naar voetnoot45 ende wart mit groeter eeren gecroent tAken XIIII dagen na Paesschen, twelck up die tijt was den negensten dach van aprille int jaer [M IIII^C] zes ende tachtich, daer den keyser, sijn vader, mede jegenwoordich was. Ende in denselven zoemer quam den Roomsen coninc voers. ende oirloochde jegens den coninck van Vranckrijck te landeGa naar voetnoot46 maer te watere niet; ende souden die buyssen te haringen vaeren, sij mosten saveconduyten halen te Brugge, die onsen Roomsen coninc consenteerde dat men daer nemen soude van den ammirael van VranckrijckGa naar voetnoot47, ende ons princen ammirael van der zee, Philippus monseigneurGa naar voetnoot48, gaf van ons princen wege

wederom den Fransooysen saveconduyten. Ende het was na Onsen Lieven Vrouwendach Nativitas [8 sept.] in September anno LXXXVI eer die buyssen tzee vooren te haringe.

[f. 278] VanGa naar voetnootm den keyser van Romen, Maximilianus vader.

Up sinte Mauriciusdach [22 sept.]Ga naar voetnoot49 int jaer [M IIII^C] LXXXVI quam den keyser van Romen tot Rotterdam ende toech in den Hage mit omtrent II^C man, quam up die tijt van DordrechtGa naar voetnoot50, ende aldus wart hij tot Rotterdam wilcom gehieten:

Alrehoochgeboorsten, duerluchtichsten, mogensten ende genadichsten prince ende vorst, keyser van den Roomsen rijke, heere van alder warelt, uwe onderdanige ie stad van Rotterdam danct ende looft God van uwer blijder comste alhier ende hopen geluc ende welvaeren daerof te hebben, ende presenteren ons altijt tot uwer keyserlicke majesteyt ende onderdanicheit mit herte ende sinne als guede, getrouwe ondersaeten sculdich sijn te doen ende dat uwe keyserlicke majesteyt ende genaden, Gode vant hemelrijc ende ons altijt welcom moeten wesen.

Item. Smaendachs upten XIIIen dach van meyeGa naar voetnoot51 int jaer [M IIII^C] LXXXVII wart Sint ThomersGa naar voetnoot52 van den Fransoeysen ingenomen bij verraderie van haerselfs luden uter wet ende was capitein over de here van ...Ga naar voetnootn diet innamGa naar voetnoot53, ende pilgierde se van al dat sijs ...Ga naar voetnooto

[f. 278v] Van der vangenisse van den Roomschen coninck Maximiliaen, onsen here, gevangen tot Brugge den eersten dach van februarij anno [M IIII^C] LXXXVIIIGa naar voetnoot54.

Item. Upten eersten dach van februarij anno LXXXVIII wart den Roomsen coninck tot Brugge genomen uut sijn hof ende gebrocht in Cronenburch, an de Grote MarctGa naar voetnoot55, bij rebelheit van der gemeente, ende vandaer geleit in meester Jan de Grossen huysingeGa naar voetnoot56 ende die alomme toegemetselt ende getraelyet, ende daerin gevangen gehouden oneerlic, bij onbequamen personen, die niet waerdich en waeren tot geloeve sijn assche uut sijn camer te vegenGa naar voetnoot57, totten

dage toe van svridaechs nae den heiligen Ascensionisdach [16 mei] anno LXXXVIII; doen quam hij eerst uut Brugge onder sijn heren van den Rijn ende volc van wapen, die up die tijt voer Brugge endeGa naar voetnootp omtrent Brugge ten wapenen lagenGa naar voetnoot58.

Item. Dit sijn die namen van den heren, bisscoppen ende steden, die mitten keyser mede quamen den Rooms coninck te helpen uut sijnder gevangenisse ende sijn leet te helpen wreken. Eerst:

Den keyser in personeGa naar voetnoot59	Die namen van den bisscoppen
Den bisscop van ColenGa naar voetnoot60
Den bisscop van TrierGa naar voetnoot61	Bisscop van MonsterGa naar voetnoot62
Den palensgrave upten RijnGa naar voetnoot63	Bisscop van MadeburchGa naar voetnoot64
Hartoge Vreerc van ZassenGa naar voetnoot65	Bisscop van SalzburchGa naar voetnoot66
Hartoge Zegemont van OostenrijckGa naar voetnoot67	Bisscop van ConstanzGa naar voetnoot68
Hartoge Aelbrecht van ZassenGa naar voetnoot69	Bisscop van BaselGa naar voetnoot70
De marcgrave van BrandenburchGa naar voetnoot71	Bisscop van TrierGa naar voetnoot72
Hartoge Jorijn van BeyerenGa naar voetnoot73	Bisscop van SpiersGa naar voetnoot74
Hartoge Aelbrecht van BeyerenGa naar voetnoot75	Bisscop van OlmeGa naar voetnoot76

Hartoge Otto van BeyerenGa naar voetnoot77	Bisscop van StraetsburchGa naar voetnoot78
Hartoge Cristoffel van BeyerenGa naar voetnoot79	Bisscop van Mets in LoreineGa naar voetnoot80
Hartoge Wolfart van BeyerenGa naar voetnoot81	Bisscop van AusburchGa naar voetnoot82
De hertoge van GulicGa naar voetnoot83
De hertoge van CleveGa naar voetnoot84	Die namen van de steden
Marcgrave Cristoffel van BadenGa naar voetnoot85
Marcgrave Aelbert van BadenGa naar voetnoot86	Die stede van Colen
De hertoge van MecklenburchGa naar voetnoot87	Die stede van Neus
...Ga naar voetnootq	...Ga naar voetnootr

[f. 311v] VanGa naar voetnoots der huldinge van hartoge Philippus, den Roomsen conincxzoon Maximilianus, tot Sinte Geertruidenberge in Hollant.

Item. Hartoch Philippus wart gehult tot Sinte Geertruidenberge in Hollant upten twaelfden dach in decembri anno [MIIII^C] XCIIII, als up sinte Lucienavonde, ende daer waren alle de steden van Hollant ende Vrieslant bijeenGa naar voetnoot88. Ende sij musten hem allen hulden alsoe hij woude, ende alle previlegien, die gegeven waren sint de doot van hartoch Karel, saliger gedachtenis, die mosten all doot ende teniet wesen ende oock mede de Grote privilegie van LIX articulen, die vrou Mrij, saliger gedachtenis, hartochinne den lande gegeven hadde, moste mede doot ende teniet wesenGa naar voetnoot89, daer de heeren uter Hage grotelicken

jegens warenGa naar voetnoot90. Ende daer en soude maer een privilegie blijven dan alleen van de viertichGa naar voetnoot91, elke stede in de sijnen, ende dat durende ter tijt toe dat hartoch

Philippus XXV jaren out geworden wareGa naar voetnoot92. Ende daer deden die gedeputeerden van allen steden den eedt elcx voer haer poorteren ende desgelijcx de edelen ende de ridderscap. Ende daer worde toegelegen na inhout die acte, die daervan gegeven worde, dat die ingesetenen ende de ingeboren van den lande blijven dienen souden elcx sijn officie totdat hartoch Philippus XXV jaren out geworden ware, ende desgelijcx soe sullen die steden behouden tot sijn XXV jaren toe alle haer previlegien, elcx hebbende in de sijnen, als angaende van de viertich.

Dit is den eedt, die hartoge Philippus gedaen heeft int generael voir Hollant ende Vrieslant, in de stede van Sinte Geertruidenberge upten dach ende jaer als boven:

Dat zweren wij als grave van Hollant ende heere van Vrieslant mit hoir toebehoren, die heilige kercke voir te staen ende in hoer rechten ende vriheden tonderhouden, weduwen ende wesen te bescermen, ende in recht ende vreden te houdene ende te doen onderhouden die rechten, hantvesten ende previlegien onser ridderscippen, goede steden ende gemeenen landen van Hollant ende van Vrieslant, voirtijts verleent ende gegeven bij wijlen hartoge Philippus, Karel ende hoir voirvaderen, graven ende gravinnen van Hollant ende heeren van Vrieslant, saliger memorien, te houden ende te doen onderhouden, ende confirmeren ende vestigen ende ons ende onsen erven ende nacomelingen mit desen onsen eedt. Ende desgelijcx onse voirs. landen in rechten ende in justicien te houden ende te doen onderhouden ende die goede costumen, gewoenen ende haercomen te observeeren ende te bewaren; ende voert onse voirs. ridderscippen, landen, steden ende ondersaten vandien te doen als een goet heere ende prince sculdich sal wesen van doene. Alsoe moet ons God helpen ende alle sijne heiligen.

[f. 312] Dit is den eedt die de ridderscippen, steden ende platte landen van Hollant ende van Vrieslant mijnen voirs. genadigen heeren gedaen hebben:

Dat zweren wij als dat wij onsen genadigen heere, hartoge Philippus, hier tegenwoerdich sijnde, hulden ende ontfangen tot onsen gerechte landsheere ende grave der landen van Hollant ende heere van Vrieslant mit horen toebehoren; sijn hoicheit, heerlicheit ende graeffelicke rechten getrouwelicken te bewaren ende te onderhouden ende sijnre genaden, sijnen stedehouder ende elken nae sijnen toebehoren hueren dienste [te] doene ende te obedieren ende te assisteren; ende voirt hout ende getrouwe ende dienstich te blijven tot beschermenisse van sijnen eedelen persone ende state als wij van rechte ende redene wege sculdich sijn van doene; ende voert alles te doene, des goede, getrouwe onder-

saten hueren gerechte landsheere sculdich sijn van doene. Alsoe moet ons God helpen ende alle sijnen heiligenGa naar voetnoot93.

ItemGa naar voetnoott. Int jaer van [M IIII^C] XCVII in de vasten doe worde tcruyswerckGa naar voetnoot94 an de noortsijde weder offgebroken te gront toe, ende de fundacie worde wederom verheit ende alsoe besorcht datter mitter hulpen van Goode geen sorge meer off wesen en sal om te sincken of te schoeren, ende de kercmeesters waren doe Jan van VeenGa naar voetnoot95, Arent KerstantssoonGa naar voetnoot96 ende Gijsbrecht Willemszoon de backerGa naar voetnoot97.

Item. Int jaer van [M IIII^C] XCVII omtrent Lichtmisse [2 febr.] doe voerde onse princesse, hartoch Philippus suster, na Spaengen toe alsoe sij den een zoon van Spaengen hadde te hijlikeGa naar voetnoot98. Ende de dochter van Spaengen, hartoch Philippus wijf, quam daertevoeren ontrent KerssavondeGa naar voetnoot99 hier in Brabant uut Spaengen mit veel scepenGa naar voetnoot100 ende een grote staetGa naar voetnoot1 ende quam eerst an in Zeellant ende daer bleven alle de scepen leggen voer ArremoenGa naar voetnoot2, ende de Spaengerts storven up tlant bij grote hopen sonder getall ...Ga naar voetnootu Ga naar voetnoot3

[f. 312v] VanGa naar voetnootv hartooch Philippus huldinge ende hoe hij in Hollant quamGa naar voetnoot4.

Item. Hartoge Philippus, grave [van] Hollant, quam binnen Rotterdam upten XIIIIen dach in junio anno [M IIII^C] XCVII ende worde eerlicke ingehaelt, ende tgerecht mit den scutters stonden upt HooftGa naar voetnoot5 ende verwachtede sijn coemste aldaer. Ende die van DordrechtGa naar voetnoot6 brochten hartoge Philippus van Dort hier tot Rotterdam mit veel scepen ende baerdsen ende quam tHooft an, ende daer stont [t]gerecht ende ontfingen hem ende presenteerden hem de slotelen. Hij nam se in sijn hant ende hij gaf se terstont weder. Ende de stede hadde geordonneert ontrent C ende XX toerssen, te weten elke gillde geset up toerssen na dat de gillden waren, sommige I, sommige II, sommige III, sommige IIII ende sommige VI toerssen ende tgerecht ellx een toersse ende sommige personen van de rijxsten elcx een toersse, ende die toerssen brochten sij elcx binnen der stede huysGa naar voetnoot7. Ende die toerssen worden gegeven elke scutter een, voetboechGa naar voetnoot8 ende hantboechGa naar voetnoot9, de reetorickGa naar voetnoot10 ende sinte HeloysgildeGa naar voetnoot11 elcx een, ende brochten den prince alsoe mit processij in de kerc ende weder in sijn harbergeGa naar voetnoot12. Ende den prince vertoech ontrent V uren na DelffGa naar voetnoot13 toe, daer hij tsavens bleef, ende hij en worde tot Rotterdam up dien dach noch niet gehult. Ende de stede schencte hartoge Philippus smiddags voer den eten een stuck Rinswijns houdende ontrent thien viertel ende en schencte nyement

anderen van sijn heeren, die bij hem waren. Item. Hartoch Philippus bleef tot Delf omtrent drie dagen ende quam doe in den Hage, daer hij eerlicken ontfangen ende ingehaelt worde, ende die van Delft brochten hartoge Phillippus in den Hage mitten scutters van Delft, te weten de voetboechGa naar voetnoot14, de hantboechGa naar voetnoot15 ende sinte Hubrecht scuttersGa naar voetnoot16, up elke wagen vier scutters elcx hebbende in sijn hant eenen toerts barnende. Ende hartoge Philippus vertoechede also van stede te stede ende worde overall gehult in elke stedeGa naar voetnoot17. Ende hartoge Philippus vertoge weder uuter Hage upten XVIIIen dach in julio anno XCVII ende quam tsavents tot Rotterdam ende worde sdaechs daerna, als upten XIXen dach van julio, gehult mit die van Schiedam. Ende tgerecht van der stede ende van Sciedam stonden after de SpijegelGa naar voetnoot18 upt kerchof in een ring, daer de scutters van der stede elcx an hebbende haer paloer om stonden, ende de viertich van der stedeGa naar voetnoot19. Ende hartoge Philippus lach after in de Spijgel in een venster ende meester Jacob van AlmondeGa naar voetnoot20, een raedsheer wesende uuten Hage, die hulde den prince.

Item. Dit was den eedt, die den ousten burgermeester den prince staefde, genoomt Jan van Veen Janszoon:

Dat zweren wij goed ende rechtvaerdich, [f. 313] heere ende prince te sijne onser stad van Rotterdamme ende onser stad van Sciedamme ende onse ondersaten vin die te onderhoudene ende te doen onderhoudene alle die rechten, privilegien, handvesten ende haircommen, hemlieden verleent ende geconfirmeert bij saliger gedachten hartoge Philippus ende Karel, laest overleden, ende hueren voorders, graven ende gravinnen van Hollant, ende all te doene dat een

goet ende naetuerlic heere ende prince behoirt te doene voir sijnen ondersaten. Alsoe moet ons God helpen ende sijn heiligen.

Dits den eedt, die meester Jacob van Almonde, raetsheer, staefde den gemeenten, leggende in een venster bij den prince:

Dat zweren wij, dat wij ontfangen ende hulden tot ons natuerlic ende erffachtigen heere ende prince onse harde, genadichste heere hartoge Philippus, hier tegenwoerdich, als grave van Hollant ende beloven hem sijnen Raed van Hollant ende de Hoogen Raed ende alle sijnen officiers, haeren officie doende, onderdanich te sijne ende te obedierene ende sijnen edele persoene te bescudene ende te hulpene tegens alle, also wij van rechtswegen sculdich sijn van doene, ende all te doene dat goede ende getrouwe ondersaten sculdich sijn te doene hueren natuerlicken heere ende prince. Alsoe moet ons God helpen ende sijh heiligen.

Item. Dit aldus geschiet wesende soe vertoechgen die van Sciedam van stonden na huijs toe sonder eeten offte drincken, ende dat om des wille dat een ygelic van sprinssen diennaers elcx hebben wouden ende mit grooter onscamelicheit de stede heyschende waren van sijn blijder huldingeGa naar voetnoot21. Ende de burgermeesters ghingen oeck uute weege ende en wouden oeck niet gevonden wesen overmits dat een ygelicke hemluden nalopende waren om elcx te hebben. Ende de burgermeesters waren: Jan van Veen Janssoon ende Daniel Ariaenszoon: de scepenen waren: IJsbrant Wouterszoon, Reyer Janszoon, Huych Claessoon, Jan Wijnantszoon, Ewout Pieter Hoperssoon, Ewout Janssoon, ende Claes Jacob Rus. Ende den prins vertoech upten XIXen dach in julio na den noene na der GoudeGa naar voetnoot22 toe ende daer worde hij mede gehult.

Item. Hartoge Philippus worde geconsenteert tot een bede de somme van 80.000 clinckers, tstuck voer 30 gr. Vlaems, vier jaren lang geduerende, tot twee termijnen jaerlix te betalen als tot Kerssavonde ende sinte Jansdage te midsomer [24 juni]. Ende tgunt dat Kerssavonde verschijnen soude dat most men consenteeren te betalen in de maent van augusto voer Kerssavonde om des wille, dat hartoch Philippus daermede betalen ende offdoen soude tgunt dat hij den hartoch van Saxsen sculdich was, also hij bewesen was an de tollen in HollantGa naar voetnoot23.

[f. 313v] Item. Hartoch Philippus vertoech uut Hollant ende en dede nye justicie terwijlen dat hij in Hollant wasGa naar voetnoot24.

Item. Int selve jaer van [M IIII^C] XCVII voer Vastelavonde [7 febr.] doe worde tcruyswerc van de kerc an de noortsijde weder offgebroken tot up dat oude fundement toeGa naar voetnoot25, alsoe dat werc off sat van de kerc, ende het worde alsoe wederom verheyt ende alsoe besorcht dat bij der gracien Goeds nu twerck wel stede houden sal, ende dat cruyswerck quam van datselve jaer alsoe up dattet wel twee off drie stellyngen hoger quam dant tevoeren was, want dat werrick quam boven een glasijsere van dat cruyswerric. Ende het was dat jaer doer alsoe natten jaer als oeyt men beleefde want daer bleef veel hoey ende haver upt velt ende den wech en mocht men niet bruycken wel acht off thien dagen voer Rotterdam kermisse [20 aug.], ende het reegende up onsen kermissedach all den dach doer ende sanderdages daerna, als upten maendachGa naar voetnoot26, doe hilt men eerst den ommegancGa naar voetnoot27.

Item. De buyssen voeren ter zee om harinc te vangen voer sinte Jansdage te midsomer [24 juni], ende voer Marie Magdalenendach [22 juli] hadden veel een reysse gedaen ende brochten elcx tscip vol harincx ende daer en wasser maer een stierman, genoomt Pieter Stoer, die brochte in thien last harincx ende dat en was doe niet bij [wat] anderen inbrochten: elcx brochte in XX, XXX off XL last harincx. Ende den harinc goede up die tijt all van den eersten reysse 6 pond, 5½ pond, 7 pond na 6½ pond gr. tlast ende daerna coft men dat last om 4 pond 2 sch. na 4 pond 5 sch. ende daeromtrent, niet hoger. Ende het was oerloch tusschen hartoch Philippus ende de GelderssenGa naar voetnoot28, ende dan hartoch van Zaxsen lach doe te Gorrichem binnenGa naar voetnoot29, ende den harinc en mochte niet bovenGa naar voetnoot30; hadde dat oerloch niet geweest int den harinc hadde mogen boven varen, den harinc soude wel gebleven hebben omtrent 7 pond ofte 6 pond gr., ende na sinte Martijnsdach [11 nov.] doe guede den harinc ...Ga naar voetnootw ende up dieselve teelt waren daer veel scepen die wel I^C ende I^CX last harinc gevangen hadden.

[f. 314] ItemGa naar voetnootx. Int jaer van [M IIII^C] XCIX doen voerden de buyssen voer sinte Jansdach [24 juni] in zee om harinc te vangen ende quamen doe eerst in omtrent ad vincula Petri [1 aug.], ende sij en brochten niet veel in. Daer was een stierman, die stierde Jan de visschers scip, die brochte in IIII last tonneharinc ende luttel visch ende alle de andere buyssen brochten deen acht tonnen, dander een tonne, ende oeck waren veele, die niet meer en brochten dan een halve tonne, ende oeck veel mit een kinnetgen harincx, datter veel quamen, die haer harinc wel wisten te tellen ende brochten all niet veel visch. Men gaf een last harincx om 9 pond ende om 9 pond 10 sch. gr. zwaer gelt. Item. Men gaf een harinc binnen Rotterdam om 3 penn. ende na onsen kermisse [18 aug.] doe quamen acht of thien scepen in, die brochten in van haer eerste reysse dean X last, dander VIII last, ende IIII last tonharincx, ende dit waren all zienaers. Ende daer waren veel scepen, die niet in en brochten van harinc off van visch, ende hadden all uutgewaest, te weten deen ses weken, dander seven weken, ende oeck achtalven weeken, ende daer was onder tvolk groot verdriet. Maar tbesta dattet was, dat was dattet een goet tijt was van coorn: men gaf te Rotterdam taru, tachtendeel om 10 gr., God heb lof, ende de butter goede alldoer een blanc off 7 doeyts. Item vleis, visch, all wast dier. Ende tooft was doe also gewassen soe menichfuldich alst ye in menich jaren geweest hadde: men gaf een guet tonne peeren om 7 ende om 6 gr. ende appelen van gelijc; item hondert appelen ende peeren om eenen penn., God heb loff.

Item. Int selva jaer voirs. upten IIden dach in septembri, als sdaechs na sinte Gillisdach, doe starf mijn wijf van kinde, daer God die ziel aff hebben wil, ende sij liet mij seven cleyne kinderen afterGa naar voetnooty.

Item. In deselve teel quam een zienaer an tot Rotterdam up Onsen Lieven Vrouwendach nativitas [8 sept.] ende brochte in XII last tonharincx ende II½ last vorschen harinc. Item. Den vorschen harinc guede in den offslach 10 pond gr. zwaer gelt.

voetnoota: Vanaf hier tot f. 256v de hand van Jan Allertsz.

voetnoot1: Dit is een verwijzing naar de hongersnood die volgens de kronieken van Wilhelmus Procurator en Joannes de Beke in 1316 heerste (Chronographia Johannis de Beke. H. Bruch, ed. Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Grote Serie 143 ('s-Gravenhage, 1973) 278, 279); de Vermeerderde Beka geeft het jaartal 1314 (Chronycke van Joannes van der Beke ... in: A. Matthaeus, ed., Veteris aevi analecta III (2e dr.; 's-Gravenhage, 1738) 207, 208. Het Vetus chronicon Belgicum geeft evenals deze tekst 1315: ‘Anno MCCC en XV. doen was dien grooten dueren tyt, ende duerde drie jaer lanck, ende besiet nu den dueren tyt. (...) Dien honger was so groot. Dat volk bleef van honger doot’ (Matthaeus, Analecta I (2e dr.; 's-Gravenhage, 1738) 49, vgl. Kort chronykje van Holland (972-1466) in: F. van Mieris, ed., Chronyk van Holland (Leyden, 1740) 224: ‘Dusent driehondert ende vyftien / Mocht men jammer van hongher aensien.’

voetnoot2: ‘In den jaer ons Heren MCCCXX op den Santen dach Johannis et Pauli ten midsomer [26 juni] wert die eerste steen geleyt van Sinte Maertens toorne’ (Vermeerderde Beka, 210, 211); vgl. Johannes à Leydis, Chronicon. F. Sweertius, ed. (Frankfurt, 1620) XXVII. 16, f. 252.

voetnoot3: Willem III (1287-1337), graaf van Holland en Zeeland, heer van Friesland (1304-1337), als Willem I graaf van Henegouwen, stierf op 8 juni 1337. Uit zijn huwelijk met Johanna van Valois († 1352): Willem IV (II; † 1345), Margaretha († 1356), gehuwd met Lodewijk van Beieren († 1347), als Lodewijk IV keizer van Duitsland, Johanna († 1374), gehuwd met Willem, markgraaf van Gulik († 1361) en Philippa († 1369), gehuwd met Edward III († 1377), koning van Engeland.

voetnoot4: In zijn laatste levensjaren en vooral in 1337 was Willem III zonder zelf partij te kiezen Edward III behulpzaam in diens pogingen op het continent bondgenoten te werven tegen Filips VI, koning van Frankrijk (1328-1350), wiens rechten op de Franse troon door Edward III werden betwist (H.S. Lucas, The Low Countries and the Hundred Years' War, 1326-1347 (Philadelphia, 1976 = Ann Arbor, 1929) 167 vlg.).

voetnoot5: Calais werd na de slag bij Crécy (26 aug. 1346) langdurig door de Engelsen belegerd; de stad gaf zich op 3 en 4 aug. 1347 over (Lucas, Low Countries, 570).

voetnoot6: Willems beleg van Utrecht (8 juni-22 aug. 1345) eindigde met de vernedering van de Utrechtse stedelijke gemeenschap: 400 Utrechtse burgers moesten knielend Willem IV vergiffenis vragen (S.A. Waller Zeper, Jan van Henegouwen, heer van Beaumont, ca 1288-1356 ('s-Gravenhage, 1914) 256, 257).

voetnoot7: Met ‘Oostvrieslant’ wordt, ter onderscheiding met West-Friesland, het huidige Friesland bedoeld (Ooster- en Westergo); Willem IV sneuvelde bij Stavoren op 26 sept. 1345.

voetnoot8: Volgens de traditie geschiedde op 16 maart 1345 (inderdaad een woensdag) een hostiewonder in Amsterdam, waarna op 21 oktober 1347 daarvoor een speciale kapel zou zijn gewijd; in 1370 wordt het als doel van een opgelegde bedevaart in een vonnis vermeld (J.F.M. Sterck, De heilige stede in de geschiedenis van Amsterdam (Amsterdam, 1928) 9-27; J. van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten (Assen-Amsterdam, 1978) 54); Vermeerderde Beka (228-230) geeft 1342; Joannes à Leydis, Chronicon XXVIII.10, f. 254 en Divisiekroniek XXII.10: 1345 (Die Cronycke van Hollant, Zeelant ende Vrieslant ... (Delft, 1591) f. 225).

voetnoot9: Vgl. ‘Chronycke van Nederlant van den jare 1027 tot den jaere 1525’, in: Ch. Piot, ed., Chroniques de Brabant et de Flandre (Brussel, 1879) 32: ‘Item, int selfste jaer gingen de geesseleren ende de cruijsbroeders.’ De geselaars of flagellanten trokken in optocht achter een kruis: het waren ‘gesel-broeders’ ...‘sonder eenige autoriteyt oft outheyt van den Paus oft der heyligher kercken’ (Divisiekroniek XXIV. 10, f. 241; de paus heeft zich tegen hen uitgesproken in een brief aan het diocees Kamerijk dd. 25 oktober 1349, geciteerd in ‘Breve chronicon clerici anonymi’, in: J.J. de Smet, ed., Corpus chronicorum Flandriae III (Brussel, 1856) 236); ‘Gheseleren’ (Vetus chronicon Belgicum; Matthaeus, Analecta I, 50); vgl. Vermeerderde Beka, 241, 242; Johannes à Leydis, Chronicon XXIX.13, f. 272. Dat de geselaars ook kruisbroeders werden genoemd was waarschijnlijk naar analogie van de ‘volkskruistocht’ van 1309, toen een magna multitudo populi cruce signati (Auctoris incerti chronicon Tielense. J.D. van Leeuwen, ed. (Utrecht, 1789) 298, cf. MGH Scriptores XXIV, 26; Annales Gandenses in MGH Scriptores XV, 596) overzee wilde gaan hetgeen door de paus werd verhinderd. Gilles li Muisis gebruikt in 1349 ook de term cruce signati voor rondreizende geselaars (Chronica Aegidii li Muisis, in: J.J. de Smet, Corpus chronicorum Flandriae II (Brussel, 1841) 374) en in het Breve chronicon clerici anonymi (in: Ibidem III (Brussel, 1856) 23) worden de flagellanten van 1349 vergeleken met eenzelfde soort optreden zo'n 33 jaar eerder.
Over de flagellanten in de Nederlanden: P. Fredericq, De secten der geeselaars en der dansers in de Nederlanden tijdens de XIVe eeuw. Brussel, 1897; E. Delaruelle, ‘Les grands processions des pénitents de 1349 et 1399’, in: Il movimento dei disciplinati nel settimo centenario del suo inizio (Perugia, 1962) 109-145.

voetnoot10: ‘Int jaer ons Heeren MCCC een ende vyftich so resen op in Hollant twee partyen als die Hoecks ende Cabeljauws’ (Joannes à Leydis ... ‘De origine et rebus gestis dominorum de Brederode’, in: Mattheus, Veteris aevi analecta I, 628, vgl. Cont. II Johannis de Beka: ‘Anno Domini MCCCL surrexerunt in Hollandia due interminabiles parcialitates, sc. Cabbeliaux et Hoex’ (Chronographia, 324); Vermeerderde Beka, 244: ‘In den jaer ons Heeren MCCCL doe resen op die twee partyen in Hollant (...). Die een partye noemden hem die Cabeljauwse (...). Ende die ander partye (...) die Hoecke’; vgl. Kort Chronykje, 229; Johannes à Leydis, Chronicon XXIX.16, f. 273.

voetnoot11: De slag bij Zwartewaal (4 juli 1351) was inderdaad een overwinning voor Willem V (1333-1389); vgl. Cont. II Johannis de Beka, Chronographia, 324; Vermeerderde Beka, 245; Kort Chronykje, 230; Johannes à Leydis, Chronicon XXIX.19, f. 275. De betekenis van deze overwinning: H.P.H. Jansen, ‘Willem V’, Spiegel Historiael VI (1971) 427, 428.

voetnoot12: Lodewijk van Male (1330-1384) versloeg op 17 augustus 1356 (‘Quaden Woensdag’) de Leuvenaren en Brusselaren en bezette Brussel in het kader van de opvolging van hertog Jan III van Brabant († 1355), wiens tweede dochter Margaretha, echtgenote van Lodewijk van Male, naar diens inzicht onvoldoende in de erfenis deelde (Lodewijk wenste conform zijn huwelijksverdrag als aandeel van zijn vrouw Mechelen en Antwerpen); uiteindelijk verwierf hij via bemiddeling van Willem V (III) - die daarmee Heusden voor Holland verwierf - gedurende het voorjaar van 1357 bij het verdrag van Ath (4 juni 1357) Mechelen, Antwerpen en het recht de Brabantse hertogelijke titel te voeren (H. Laurent en F. Quicke, ‘La guerre de succession du Brabant (1356-1357)’. Revue du Nord L (1927) 81-121; zie ook Jansen, ‘Willem V’, 430, die tot een andere beoordeling komt); vgl. Johannes à Leydis, Chronicon XXX.16, f. 283-284.

voetnoot13: Vanaf 1358 tot zijn dood in 1389 was de graaf opgesloten in Le Quesnoy (Henegouwen).

voetnoot14: Albrecht van Beieren (1336-1404) was de derde zoon van Lodewijk van Beieren en Margaretha van Henegouwen; hij werd door Willems vrouw Machteld van Lancaster († 1362) en een groep Hoekse edelen naar Holland en Zeeland geroepen, waar hij in februari en maart 1358 door de steden (uitgezonderd Delft) als ruwaard werd gehuldigd.

voetnoot15: Eduard I (1336-1372) versloeg op 25 mei 1361 bij Tiel zijn broeder Reinoud III (1333-1372); deze slag betekende een voorlopig einde aan een periode van twisten (Heekerens contra Bronkhorsten), waarin de aanspraken die Eduard - verongelijkt door zijn aandeel in de erfenis van Reinoud II († 1343) - meende te moeten maken een belangrijke rol speelden (Vermeerderde Beka, 255; Kort Chronykje, 231; Joannes à Leydis, Chronicon XXXI.7, f. 289); vgl. De Gelderse kroniek van Willem van Berchen. A.J. de Mooy, ed. (Arnhem, 1950) 9; W.J. Alberts, Geschiedenis van Gelderland ('s-Gravenhage, 1966) 69-74.

voetnoot16: Tussen november 1358 en juni 1359 maakte Albrecht van Beieren een einde aan de onlusten in Kennemerland (vete tussen de geslachten Heemskerk en Brederode), Holland (Delft, Heusden en Arkel) en Zeeland (Borselen), waardoor hij zijn gezag ook aan Kabeljauwse opponenten oplegde. Het meest tot de verbeelding spraken het beleg (24 november 1358-4 april 1359) van het slot Heemskerk (verdrag van overgave: 24 maart 1359) en de bestraffing van Delft (verdrag: 10 juni 1359). Voor de muren van Delft werd onthoofd Jacob, bastaard van Heemskerk (zie over dit alles: H.A. van Foreest, ‘Traditie en werkelijkheid’. Bijdragen voor de geschiedenis der Nederlanden XVIII (1964-1965) 143-166). Deze Jacob van Heemskerk was niet de ‘oudevader’ van Gerrit van Heemskerk (1365-1429). Veeleer was dat Henric van der Woert, die tijdens de belegering van het slot Heemskerk op 6 maart 1359 met enkele andere Kabeljauwse edelen heimelijk in Delft was gekomen (om deze inwijkelingen af te schrikken werd Jacob van Heemskerk onthoofd) en die zich niet overgaf en na de inname van de stad werd onthoofd (Vermeerderde Beka, 253, 254; vgl. Divisiekroniek XXV.7, f. 252, 253). Deze Henric van der Woert was waarschijnlijk de vader van Herbert van der Woert alias van Heemskerk, die weer de vader was van Gerrit van Heemskerk. Gerrit kocht in 1398 Heemskerk en enige jaren later Oosthuizen, dat ook tot het bezit van de eerdere Heemskerks had behoord; in 1380, na de dood van de kinderloze Wouter van Heemskerk, die na de gebeurtenissen van 1358-1359 vanaf 1360 weer in genade was aangenomen en zijn slot had teruggekregen, waren diens bezittingen aan de grafelijkheid teruggevallen, aangezien Wouter ook geen andere erfgenamen had (vgl. Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek IX, 340). Voor een overigens moeizaam gecomponeerd overzicht van de geschiedenis van het geslacht Heemskerk: H.J. Koenen, ‘Het geslacht Heemskerk’. Wapenheraut VII (1903) 229-244; 293-308; 357-372; 437-458 (voor bovengenoemde kwestie vooral 357-372).

voetnoot17: Vgl. M.K.E. Gottschalk, Stormvloeden en rivieroverstromingen in Nederland I: De periode vóór 1400 (Assen, 1971) 368-376; Divisiekroniek XXV.8, f. 253: St Marcellus [16 jan.] 1361.

voetnoot18: Johannes à Leydis, Chronicon XXXI.9, f. 290: ‘mons Haymonis’; Divisiekroniek XXV.9, f. 253: ‘Heymansberge’. Eduard verscheen niet, de troepen van Albrecht plunderden vervolgens in de omgeving, waarna zij zich terugtrokken; vervolgens werd een verdrag gesloten tussen Eduard en Albrecht, bezegeld door een huwelijk tussen Eduard en Albrechts dochter Catherina (vgl. Willem van Berchen, Kroniek, 12: dit huwelijk werd nimmer geconsumeerd door Eduards overlijden in 1372: de bruid was in 1360 geboren).

voetnoot19: Vgl. B.C. Damsteegt, Nieuwe spiegel der zeevaart. Nederlandse namen op zeekaarten uit de 16e en 17e eeuw (Amsterdam, 1942), kaart 22 (D3): De Keizer en Keizerinne zijn twee rotseilandjes voor het uiterste puntje van de Bretonse kust (Le Point de Raz); de Keizer heet thans Tévennec en de Keizerinne La Vieille (met dank aan het P.J. Meertensinstituut). Het kompas was in ieder geval vanaf de 13e eeuw bekend (vgl. B.R. Motzo, Il compasso da navigare. Cagliari, 1947; A. Schück, Der Kompass. Hamburg, 1915; H. Balmer, Geschichte der Erkenntnis des Erdmagnetismus. Aarau, 1956).

voetnoot20: Middels de bij Vreeswijk gelegen Gildenburg bij een kanaal dat de Vaartse Rijn verbond met de Lek hieven de Utrechters tol; Albrecht - de belangen van Dordrecht gedachtig - steunde Gijsbrecht van Vianen, die aanspraken maakte op Vreeswijk en hielp deze in het voorjaar van 1374 zich in het bezit van de burcht te stellen (J.E.A.L. Struick, Utrecht door de eeuwen heen (Utrecht-Antwerpen, 1968) 85, 86); vgl. Cont. V Johannis de Beke, Chronographia, 338; Verm. Beka, 272, 273 (: op 1 juni werd Gildenburg overgegeven); Joannes à Leydis, Chronicon XXXI.25, f. 198, 199; Divisiekroniek XXVI.23, f. 257, 258.

voetnoot21: Gottschalk, Stormvloeden I, 417-426.

voetnoot22: Op 27 november 1382 overwon een Frans leger het Vlaamse leger bij Westrozebeke; vgl. Cont. V. Joannis de Beke, Chronographia, 345; Vermeerderde Beka, 281; Joannes à Leydis, Chronicon XXXI. 35, f. 303.

voetnoot23: Albrecht van Beieren was sedert 1353 gehuwd met Margaretha van Brieg, die volgens deze opgave op 22 februari 1386 stierf (Vastenavond: 6 maart); vgl. Divisiekroniek XXVI. 31, f. 250: ‘omtrent Vastelavont’. H.A. van Foreest, ‘Traditie en werkelijkheid’, Bijdragen voor de geschiedenis der Nederlanden XX (1966-1967) 120: 26 februari 1386.

voetnoot24: Van deze bepaling is noch in uitgegeven bronnen noch in bv. de tresoriersrekening van 1385/1386 of het eerste memoriaal van de graven van Holland een vermelding te vinden (mededeling Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage).

voetnoot25: Op 24 april 1387 begon de belegering; 13 augustus 1387 is het stuk gedateerd dat de positie van de burggraaf van Montfoort binnen het Sticht vastlegde (M.P. van der Linden, De burggraven van Montfoort in de geschiedenis van het Sticht Utrecht en het graafschap Holland, ± 1260-1490 (Assen, 1957) 57-64); vgl. Cont. V Joannis de Beka, Chronographia, 346-348; Vermeerderde Beka, 282-285; Joannes à Leydis, Chronicon XXXI. 38, f. 305; Divisiekroniek XXV. 33, f. 260, 261.

voetnoot26: In de strijd tussen Gelre en Brabant behaalde de Gelderse hertog Willem van Gulik in 1388 enige successen: Brabants beleg van Grave moest worden opgebroken. In september 1388 resulteerde een grote Franse expeditie onder koning Karel VI (1369-1422), georganiseerd vooral door hertog Filips van Bourgondië (1342-1404), wiens toekomstige aanspraken daarmee kracht werden bijgezet, in een verdrag tussen Gelre en Brabant (Alberts, Gelderland, 82, 83); vgl. Willem van Berchen, Kroniek, 29-34. Noch Cont. V Joannis de Beke, noch Vermeerderde Beka, noch Divisiekroniek maken van deze gebeurtenissen gewag; vgl. Vetus chronicon Belgicum, 52: ‘Anno MCCCLXXXVIII trocmen voor de Grave anderwerff’; Kort Chronykje, 233: op 6 juli 1388 overwon hertog Willem van Gulik en Gelre de Brabanders bij Niftrik (234: optreden van Karel VI enz.).

voetnootb: Drie woorden onleesbaar wegens watervlekken.

voetnoot27: Willem V (III) stierf begin april 1389; Albrecht van Beieren ondernam kort daarna een huldigingstocht door Henegouwen, Holland en Zeeland: Cont. V Joannis de Beke, Chronographia 330: ‘Anno Domini MCCCLXXXIX in quadragesima [tijdens de vasten, dus tussen 3 maart en 18 april] Wilhelmus comes Hollandiae obiit apud Kennoet, cui Adelbertus frater eius in comitatu successit, qui antea tutor terre factus fuit’.

voetnoot28: Op 29 augustus 1396 vond de slag bij Schoterzijl plaats na een grootscheepse mobilisatie van ridders o.l.v. Albrecht van Beieren en Willem van Oostervant (1366-1417); het aantal gesneuvelde Friezen: Vermeerderde Beka, 301: 1400; Divisiekroniek XXVI.46, f. 264: 1300. Vgl. over deze ondernemingen: E. Verwijs, De oorlogen van Albrecht van Beieren met de Friezen, Werken Historisch Genootschap II.8. 's-Gravenhage, 1869.

voetnoot29: Brunstijn van Herwijnen, heer van Stavenisse († vóór 1415), mogelijk gehuwd met een bastaarddochter van Albrecht van Beieren, wordt sedert 1377 herhaaldelijk genoemd als raad van Albrecht, was in 1388 baljuw van Alkmaar, werd in 1389 rentmeester Beoostenschelde en kreeg in 1391 toestemming nieuwe gronden bij Stavenisse te bedijken. In oktober 1391 was hij een dergenen die uitdrukkelijk hun trouw betuigden aan Albrecht (tegen geruchten dat zij tot opstandigen zouden behoren) en bleef tot en met september 1396 als raad fungeren. Tussen september 1396 en maart 1397 is in zijn positie verandering gekomen. Wegens manslag werd hij van al zijn functies ontheven, werden zijn goederen verbeurd verklaard en werd hij verbannen (in Amsterdam, Divisiekroniek XXVI.49, f. 266). Op 18 maart 1397 werden de Wassenaars ontslagen van hun in een zoen (dd. 12 april 1396) opgenomen verplichting nimmer tegen Brunstijn van Herwijnen iets te ondernemen; op 28 maart 1397 werd Stavenisse en op 20 mei 1397 werden eerder aan Brunstijn toekomende tienden verkocht. Brunstijn wist uit Amsterdam te ontkomen en het eerder tot zijn bezittingen behorende slot Loevestein te bezetten, vanwaaruit hij plundertochten ondernam. Albrecht van Beieren kon dat niet gedogen en droeg zijn zoon op het kasteel te veroveren. Vanaf 21 maart 1398 werd Loevestein door troepen o.l.v. Willem van Oostervant belegerd en na een stormloop overgegeven op Goede Vrijdag (5 april) 1398. Op 27 maart 1400 wordt Brunstijn van Herwijnen overigens weer als raad van Albrecht genoemd; in 1402 werd hij weer beleend met Herwijnen (Voor de aangehaalde stukken bij Van Mieris, Charterboek III, zie: R. Rentenaar, Index op Van Mieris' Groot Charterboek der graaven van Holland (II-IV), z.pl. (1969) s.v.; biografische gegevens bij A.J. van der Aa, Biographisch woordenboek der Nederlanden III (Haarlem, 1852) 2e gedeelte, 216, 217; Loevestein: Vermeerderde Beka, 306, 307; Divisiekroniek XXVI.49, f. 266).

voetnoot30: Lemmer; vgl. Vermeerderde Beka, 308.

voetnoot31: Op 17 juli 1398 landde een groot leger bij Lemmer, half augustus waren Albrecht van Beieren en Willem van Oostervant in Holland terug; Albrecht werd door de Friezen van Ooster- en Westergo als landsheer erkend, Vermeerderde Beka, 308-310; Divisiekroniek XXVI. 50, f. 266, 267.

voetnoot32: Hamburg. Deze Hanzestad steunde de Friezen tegen Albrecht van Beieren: Hanserecesse IV (1877) 435 (nr. 460): bij schrijven d.d. 4 okt. 1397 zegt Albrecht het geleide van Hamburgse schepen op omdat de Hamburgse ‘burgere corteliken onse vyande, die Oestvriesen, gesustineert hebben’; daarna werd het geleide hersteld vanaf 5 sept. 1398 (nrs. 461-464, p. 435, 436); vervolgens in 1399 problemen over een door Holland geheven tol op de Zuiderzee (nrs. 539.17, 541.4, 8-10, 543, 544, 545, 566.3, pp. 494, 495, 497, 498, 501-503, 518); vervolgens een verdrag tussen Albrecht van Beieren en de Vitaliebroeders (15 aug. 1400), waarin de Friezen van Ooster- en Westergo, Groningen en Hamburg als gezamenlijke vijanden werden aangeduid (nr. 605, p. 552), terwijl de Vitaliebroeders als zeerovers al tijden door de Hanzeaten met alle macht werden bestreden (passim).

voetnoot33: Tussen eind april en eind juni 1399 was Willem van Oostervant in Friesland; de Friezen onderwierpen zich andermaal aan zijn gezag; Vermeerderde Beka, 310, 311; Divisiekroniek XXVI.51, f. 267.

voetnoot34: Dit eerste grote wapenfeit in de langdurige strijd tussen de Hollandse graaf en de heren van Arkel (de Arkelse oorlogen) - het beleg duurde zo'n 12 of 22 weken vanaf 28/29 juni 1402 - eindigde na bemiddeling van Jan van Beieren (1373?-1425), elect van Luik (Vermeerderde Beka, 320, 321; Divisiekroniek XXXVI. 36, f. 269, 270) in een voetval van Jan van Arkel († 1428) en een tijdelijke verzoening tussen beide partijen. Zie ook Dirck Franckensz. Pauw (Theodericus Pauli), Kronycke des lants van Arckel ende der stede van Gorcum. H. Bruch, ed. (Middelburg, 1931) 58-62 (daar niets over de rol van Jan van Beieren).

voetnoot35: Deze opgave is correct; vgl. Vermeerderde Beka, 321: ‘op Sinte Lucyen nacht’ (12-13 december) 1404; Pauw, Kronycke, 64: ‘op Sinte Luciëndach op eenen Vrijdach’ (13 december 1404 viel op een zaterdag); Divisiekroniek XXVI.58, f. 270: ‘op sint Pauwelsdach in de winter’ (25 januari).

voetnoot36: Willem VI (IV) werd in januari-februari 1405 in Holland gehuldigd (J. Wagenaar, Vaderlandsche historie... III (Amsterdam, 1752) 365).

voetnoot37: Willem VI veroverde het slot Hagestein en de stad Asperen (volgens Vermeerderde Beka, 326 op 19 december 1405; Pauw, Kronycke, 66 geeft geen datum; Divisiekroniek XXVII.4, f. 273: 20 december), de Utrechtse bisschop Frederik van Blankenheim (ca 1355-1423) Everstein (volgens Vermeerderde Beka, 326 op 11 december 1405; Pauw, Kronycke, 66: 21 december; Divisiekroniek XXVII.4, f. 273: 21 december) na belegeringen die op 23 juli (Pauw, Kronycke, 65), omstreeks 25 juli (Divisiekroniek XXVII.4, f. 273) dan wel 9 augustus (Vermeerderde Beka, 323) waren begonnen.

voetnoot38: De gebroeders Coenraad van Herlaar, in 1402 en 1404 genoemd als baljuw van Medemblik (Van Mieris, Charterboek III, 756, 757, 795); Jan van Herlaar van der Heul, leverde 20 gewapende mannen voor de Friese expeditie van 1398 (Ibidem, 674; was behalve in Holland ook gegoed in Gelre en Utrecht); Gerrit en Arend van Herlaar.

voetnoot39: Blijkens een charter van 1 april 1406 stelde Willem van Arkel († 1417), zoon van Jan van Arkel, zich als beschermer van de gebroeders van Herlaar en 15 met name genoemden en de hunnen tegen alle zaken van de zijde van zijn vader; op 30 mei 1406 belooft vrijwel hetzelfde gezelschap niets tegen Jan van Arkel te ondernemen, noch tegen diens met name genoemde vrienden (Van Mieris, Charterboek IV, 34, 35). Enige tijd later werd een vergelijk gesloten tussen Jan van Arkel en zijn zoon (te 's-Hertogenbosch); Willem zou Gorinchem veilig bewaren. Toen echter op zondag midvasten (6 maart) 1407 Jan van Arkel voor deze stad kwam, werd hij door zijn zoon buiten de poort gehouden (Ibidem, 70). Omstreeks Pinksteren (15 mei) 1407 zouden Willem van Arkel en de zijnen de stad aan Willem VI hebben overgegeven (Divisiekroniek XXVII.6, f. 274); een ongedateerd charter houdt een door Willem VI uitgevaardigd handvest voor Gorinchem in, met daarbij schadeloosstellingen of beloningen voor de gebroeders van Herlaar, vier van hun in de eerdere charters genoemde vrienden en vijf anderen, niet eerder met name genoemden (Van Mieris, Charterboek IV, 52, 53). In een stuk van 22 juni 1407 tenslotte verklaart de stedelijke magistraat van Gorinchem hoe zij en met name de gebroeders van Herlaar c.s. door Willem van Arkel was gedwongen tot deze houding en genoodzaakt was zich in bescherming te stellen van Willem VI: zowel Jan als Willem van Arkel hadden de stad onrecht aangedaan (Van Mieris, Ibidem, 69-71); vgl. het verhaal in Pauw, Kronycke, 67-14; Divisiekroniek XXVII.6, f. 273, 274.

voetnootc: Een woord onleesbaar wegens watervlekken.

voetnootd: Een woord onleesbaar wegens watervlekken.

voetnoote: Twee regels onleesbaar wegens watervlekken.

voetnoot40: Dit is de onderdrukking van de Luikse opstand tegen de elect Jan van Beieren door Jan zonder Vrees (1371-1419), Willem VI en Jan van Beieren; de Luikenaren werden op 23 September 1408 verpletterend verslagen, de stad daarna genadeloos gestraft (R. Vaughan, John the Fearless. The growth of Burgundian power (Londen, 1966) 49-66); vgl. Vermeerderde Beka, 336-338: 33.000 man gedood; Divisiekroniek XXVII.8, f. 276, 277: omtrent 40.000).

voetnoot41: De Gelderse hertog Reinoud IV (1402-1423) werd als zwager van Jan van Arkel betrokken in diens geschil met Willem VI. Na een bestand van enkele jaren brandde de strijd in 1412 weer los en trok Willem VI op tegen Gelre; vanuit Amersfoort werden Hoevelaken, Nijkerk en Terschuur gebrandschat (vgl. Vermeerderde Beka, 340; Divisiekroniek XXVII.11 f. 280; Willem van Berchen, Kroniek, 57, 58: alleen Hoevelaken en Nijkerk genoemd; Pauw, Kronycke, 78: de Veluwe).

voetnoot42: Hendrik IV van Engeland stierf op 20 maart 1413; Margaretha van Denemarken op 28 oktober 1412.

voetnoot43: Sigismund (1361-1437) was vanaf 1410 Rooms koning en werd op 8 nov. 1414 te Aken als zodanig gekroond.

voetnoot44: In ieder geval is tijdens net leven van Willem Eggert, heer van Purmerend († 1417), gunsteling van Willem VI, wonende aan de Dam te Amsterdam, met de bouw van de Nieuwe Kerk begonnen. Eggert werd in een door hem bekostigde kapel begraven: J. Wagenaar, Amsterdam in zyne opkomst, aanwas, geschiedenissen ... VII (Amsterdam, 1765) 363 verwijst naar de ‘lijsten der regeeringe die voor de Handvesten gedruckt zyn’, waar staat: ‘Anno 1414 is die nieuwe Kerk begonnen te bouwen.’ Vgl. echter H. Brugmans, Geschiedenis van Amsterdam I: Middeleeuwen, 1100-1544, tweede, herziene en bijgewerkte druk door I.J. Brugmans (Utrecht-Antwerpen, 1972) 141: archiefonderzoek heeft aangetoond dat de bouw reeds tussen 1380 en 1390 is begonnen (met verwijzing: noot 4, p. 305).

voetnoot45: De slag bij Azincourt (25 okt. 1415) betekende een verpletterende nederlaag voor de Franse ridderschap (A.H. Burne, The Agincourt War. Londen, 1956); vgl. Vermeerderde Beka, 350, 351; Divisiekroniek XXVII. 16, f. 282.

voetnoot46: Omstreeks Pasen (19 april 1416) kwam Sigismund in de Nederlanden; de Rooms Koning verzocht Willem VI hem in zijn pogingen vrede tussen Engeland en Frankrijk te bewerken te steunen. Beide vorsten ontmoetten elkaar in Dordrecht, waarvandaan zij in mei naar Engeland voeren. De pogingen werden niet met succes bekroond. Vgl. Vermeerderde Beka, 351, 352: Sigismund roept vanuit Engeland Willem VI op; diens vertrek op 19 mei 1416; Divisiekroniek XXVII. 18, f. 283: vertrek op 9 mei, daarna zo'n 40 dagen in Engeland, dan verhaal over net bezoek aan OLV-polder ingevolge een gelofte van Willem VI.

voetnoot47: Vermeerderde Beka, 356; Divisiekroniek XXVII.22, f. 284.

voetnoot48: Op 1 december 1417 werd Gorinchem door Jacoba van Beieren (1401-1436) en de Hoeken, gesteund door Utrecht en Amersfoort, veroverd; in de strijd sneuvelde aan Kabeljauwse zijde Willem van Arkel en aan Hoekse zijde Walraven van Brederode: Vermeerderde Beka, 361-366; Pauw, Kronycke, 84-86; Joannes à Leydis, Brederode, 639; Divisiekroniek XXVIII.5, f. 290.

voetnoot49: Na het huwelijk tussen Jan IV van Brabant (1404-1427) en Jacoba van Beieren (10 maart 1418) kon in juni 1418 een gecombineerde expeditie worden ondernomen tegen Jan van Beieren die in Dordrecht als landsheer was erkend; na 5 weken dropen de belegeraars af; Vermeerderde Beka, 370; Divisiekroniek XXVIII.7, f. 291.

voetnoot50: Vgl. Vermeerderde Beka, 371 (geen datering); Divisiekroniek XXVIII. 8, f. 292 (St. Victorsdag).

voetnoot51: In augustus gaf de burggraaf van Leiden de stad aan Jan van Beieren over; Vermeerderde Beka, 386-389; Divisiekroniek XXVIII.13, f. 292, 293. Zie ook J. Meerman, ‘Verhael van het beleg en de verovering van Leyden door hertog Jan van Beijeren in 1420’, in: Verhandelingen van de Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde te Leyden I. Leiden, 1806.

voetnoot52: In april 1420 hadden de Hoeken in Leiden met Utrecht, Amersfoort, de bisschop van Utrecht en een aantal Hoekse edelen een verdrag gesloten; Divisiekroniek XXVIII.12, f. 293: ‘Die van Utrecht ... quamen oock op een tijde buyten Amstelredam ende vingen vele poorters van der stede die daer gingen wandelen ende brochtense binnen Utrecht.’

voetnoot53: Divisiekroniek XXVIII.12, f. 293: ‘Ende op dese tijt togen eens die van Campen uit met grooter macht ende quamen int lant van Marken’; Hollanders en Waterlanders grepen in met als resultaat: ‘vele gevangen, geslagen ende overboort geworpen die verdronken.’

voetnoot54: Vermeerderde Beka, 398, 399: op 23 april brandde ‘het derdendeel van der stede’ af, ‘die nye kerck, die heylige stede, ende dat heylige sacrament aldair te rusten plach, dat gasthuys, dat raethuys, dat bagijnhof mit haer capelle barnde daer mede, also datter doe een groote scade gesciede.’

voetnootf: Vanaf hier tot ridderhofsteden met dezelfde hand later bijgeschreven.

voetnoot55: Over de St. Elisabethsvloed, 18/19 november 1421: Gottschalk, Stormvloeden II: De periode 1400-1600 (Assen, 1975) 51 vlg.; over de aantallen parochiekerken: Ibidem, 70-72: in totaal ca 38; het getal 72: Divisiekroniek XXVIII. 19, f. 297: ‘wel tweeentseventich’, vgl. Gottschalk, Stormvloeden II, 73-76.

voetnoot56: Jacoba van Beieren vertrok op 7 maart 1421 uit het slot Bouchain in Henegouwen naar Engeland en huwde daar Humphrey van Gloucester (1390-1447), Divisiekroniek XXVIII.26, f. 300 (daar abusievelijk: 1423); het huwelijk werd waarschijnlijk eind oktober 1422 voltrokken (H.P.H. Jansen, Jacoba van Beieren ('s-Gravenhage, 1967) 51-56).

voetnootg: Er stond Colsester, maar Col is doorgehaald.

voetnoot57: In oktober 1424 kwamen Humphrey van Gloucester en Jacoba van Beieren in Calais, in november bereikten zij Henegouwen; op 1 december 1424 werd Humphrey als regent en beschermer van Henegouwen (niet als graaf!) erkend en kort daarna als zodanig gehuldigd (verschillende edelen weigerden hem te erkennen; Jansen, Jacoba van Beieren, 61-63).

voetnooth: Voor deze spelling van de afkorting Bourg., die verder in de gehele tekst wordt gevolgd, zie de inleiding p. 6.

voetnoot58: Zeven bergen moest zich op 14 (Vetus chronicon Belgicum, 55) april 1427 aan Filips van Bourgondië overgeven (R. Vaughan, Philip the Good. The apogee of Burgundy (Londen, 1970) 45); Divisiekroniek XXVIII.34, f. 303.

voetnoot59: Divisiekroniek XXVIII.35, f. 303, 304. Een algemene opstand van Kennemers, Westfriezen en Waterlanders onder leiding van Willem van Brederode, Willem Nagel en Alkmaar leidde in het voorjaar van 1426 tot een beleg van Haarlem, dat verdedigd werd door Roeland van Uutkerke; Jacoba voegde zich bij het leger, bedreigde Leiden en Delft, maar moest uiteindelijk wijken voor een grootscheepse expeditie onder Filips van Bourgondië persoonlijk (Vaughan, Philip the Good, 44).

voetnooti: Er stond middach, maar dat is doorgehaald.

voetnoot60: Jan van Beieren stierf op 6 januari 1425 aan de gevolgen van een vergiftiging, Divisiekroniek XXVIII.27, f. 300.

voetnoot61: Op 22 oktober 1425 behaalden Jacoba's getrouwen onder Willem Nagel bij Alphen aan de Rijn (Gouwersluis) een zege op de Kabeljauwse tegenstanders, voornamelijk stedelijke mobilisaties uit Haarlem, Amsterdam en Leiden (Vaughan, Philip the Good, 42), waarvan de banieren in handen van de Hoeken vielen (Divisiekroniek XXVIII.31, f. 302).

voetnootj: Zie noot g.

voetnoot62: Op 13 januari 1426 werd de Engelse invasiemacht bij Brouwershaven verslagen (Vaughan, Philip the Good, 42-44); Divisiekroniek XXVIII.32, f. 302, 303.

voetnoot63: Hierover geen nadere bijzonderheden bekend.

voetnootk: Vanaf hier tot erge de hand van Dirck Pel. Gedrukt in Bronnen II, 634.

voetnootl: De rest van de zin ontbreekt.

voetnoot64: De toren van de Laurenskerk, in 1449 begonnen en in 1460 voorlopig met één geleding afgedekt, werd in de jaren 1547-1551 met twee geledingen verhoogd, terwijl ook het aantal klokken werd uitgebreid (Mededelingen over de restauratie van de Grote of St Laurenskerk (Rotterdam, 1952-1974) 123).

voetnoot65: Tussen 1544 en 1550 kan gesproken worden van een handelsoorlog met de Schotten, verband houdende met een Engels-Schotse oorlog in die periode, de vreedzame verstandhouding tussen Habsburg (Karel V) en Engeland op dat moment en de traditionele Frans-Schotse relaties (zie: M.P. Rooseboom, The scottish staple in the Netherlands, 1292-1676. The Hague, 1912).

voetnoot66: Hier wordt gezinspeeld op een omstreden impost op haring. In deze periode bestonden meer van dergelijke omstreden belastingheffingen in verband met oorlogskosten: H. Terdenge, ‘Zur Geschichte der holländischen Steuern im 15. und 16. Jahrhundert’. Vierteljahrschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte XVIII (1925) 114-117; dergelijke belastingen werden door de Staten ingewilligd omdat andere belastingheffingen ondoelmatig waren en nadat voorstellen van de centrale regering t.a.v. vermogens- en inkomstenbelastingen waren afgewezen.

voetnootm: Vanaf hier tot f. 271v de hand van Cornelis Jansz., behoudens de aan te geven interpolaties uit de zestiende eeuw.

voetnoot67: Nadat het Nedersticht David van Bourgondië (ca 1427-1496) als bisschop had geaccepteerd (5 aug. 1456), volhardde het Oversticht in steun aan de door de Utrechtse kapittels gekozen domproost Gijsbrecht van Brederode (1416-1478/1479); een expeditie naar het Oversticht mislukte omdat het beleg van Deventer vroegtijdig werd opgebroken (17 sept. 1456; Vaughan, Philip the Good, 227-230); Divisiekroniek XXIX.28, f. 333.

voetnootn: In de marge: Anno LVII.

voetnoot68: Dit gedicht ook in M. Balen, Beschryvinge der stad Dordrecht (Dordrecht, 1677) 777, 778.

voetnooto: Vanaf hier tot toern gedrukt in Bronnen II, 627.

voetnoot69: Dit is de thans nog bestaande St. Laurens toren.

voetnoot70: De Predikheren of Dominicanen bezaten sinds 1404 te Rotterdam een termijnhuis, korte tijd van het Utrechtse klooster, maar in 1417 (A.J.J. Hoogland, ‘Het Dominicanenklooster te Rotterdam’, Rotterdamsch Jaarboekje I.3 (1892) 177) was het Haagse klooster eigenaar (dit i.t.t. P.A. Henderikx, De oudste bedelordekloosters in het graafschap Holland en Zeeland. Hollandse studiën 10 (Dordrecht, 1977) 42, 43). In 1444 begonnen broeders met de bouw van een eigen klooster aan de noordzijde van de Hoogstraat, dat in 1449 betrokken werd.

voetnoot71: Een college van getijdemeesters zorgde ervoor dat dagelijks in de kerk de zeven getijdediensten werden gehouden. Het beschikte over een koor van priesters en leken, veelal schoolkinderen (H.C.H. Moquette, Inventaris van het archief van de kerkmeesters ... te Rotterdam (Rotterdam, 1924) 11).

voetnoot72: Voor het dempen van de Sluisvliet, dat is de afwatering van de ambachten Bleiswijk en Zevenhuizen door de stad heen via twee sluizen in de Maas, werd de noodzakelijke toestemming van Hoogheemraden van Schieland in 1461 ontvangen, mits de wetering werd verlegd en een nieuwe sluis aan de Middeldam werd gebouwd. Filips de Goede had in april 1459 jegens de Hoogheemraden de wens geuit dat zij de kerk van Rotterdam hierin terwille moesten zijn (H. ten Boom en B. Woelderink, Inventaris van het oud archief van de stad Rotterdam, 1340-1813 I (Rotterdam, 1976) 256: nrs 2683, 2684 (charters dd. 15 febr. 1461 en 1 sept. 1463).

voetnoot73: Vgl. R. Fruin ed., ‘Het oudste keurboek in Rotterdam’, Nieuwe bijdragen voor rechtsgeleerdheid en wetgeving XCVI (1876) 44-95: keur 118 (daterend van vóór 1450): Iedere poorter vanaf 18 jaar heeft waakplicht, maar mag tegen betaling een ander stellen (op straffe van een boete); zie ook Suppl. keurboek (Oud Archief van Rotterdam nr. 492), f. 63: een derde deel van de schutters zullen waken elke nacht; uit de gemeente bovendien 10 man per vierendeel, vanaf 8 uur 's avonds, onder de bevelen van de hoofdman (keur uit 1483). Wat hier staat betekent dus dat naar de indeling van de stadswake - de ‘ommegang’ - de poorters werden opgeroepen tot het heien van palen.

voetnoot74: Tot de verplichtingen van ambachtsgilden en neringen behoorde het gehoor geven aan een oproep van de stedelijke gemeenschap tot deelname aan werken die het algemeen belang dienden; in dit geval werd vrijwel de hele stedelijke gemeenschap gemobiliseerd.

voetnoot75: Hier wordt voor het eerst van St. Laurens melding gemaakt in verband met de parochiekerk; de voorganger van deze thans gebouwde kerk werd steeds als ‘de parochiekerk’ aangeduid. De grote luidklok in de toren van de Laurenskerk te Rotterdam was blijkens de erop voorkomende inscriptie in 1461 gegoten en toen Laurentius genoemd (F.A. Hoeffer, ‘De klokkenspellen te Rotterdam’, Rotterdamsch Jaarboekje I. 3 (1892) 141); voor de kerk zelf komt het patrocinium voorzover bekend voor het eerst voor in 1483.

voetnoot76: Dit moet; het koor van de oude kerk zijn, aangezien men eerst in 1488 met de bouw van het huidige koor begonnen is.

voetnootp: Een regel onleesbaar wegens watervlekken.

voetnootq: Vanaf hier tot wijncoep de hand van Dirck Pel.

voetnoot77: Bier uit Ieper.

voetnoot78: Bier uit Rostock.

voetnoot79: 30 Amsterdamse ponden.

voetnoot80: 2 pinten.

voetnoot81: Nl. via de rivieren vanuit Duitsland.

voetnoot82: Wijn uit Poitou.

voetnootr: Vanaf hier tot stuiver groot gedrukt in Bronnen II, 627.

voetnoot83: ‘Somsen taru’: tarwe uit het Sommegebied. Vgl. over prijzen: Vetus chronicon Belgicum, 56: ‘Anno MCCCCLXIII doen cochtmen een viertel terwen om VI. stuyv. een viertel rogge om 5. stuyv. een viertel haver om 3 stuyv. een vat souts om IV. stuyv. Laus honor et virtus et gloria sit Deo ini excelsis’.

voetnoot84: J.H. van Hoorn, Historie der stad en meierye van 's-Hertogenbosch ... I (Utrecht, 1776) 356: op 13 juni 1463 was er een grote brand in Den Bosch.

voetnoot85: Vgl. A.C.J. de Vrankrijker, De historie van de vesting Naarden (Bussum, 1965) 28-29: er heeft een brand gewoed in ieder geval vóór augustus 1468.

voetnoot86: Van deze brand verder geen vermelding gevonden.

voetnoot87: Geen vermelding in Steenbergen in de middeleeuwen (Steenbergen, 1972), maar S. Balau en E. Fairon, eds., Chroniques Liégeoises II (Brussel, 1931) 251: ‘L'an Mille CCCC soissante trois en décembre, ung feu d'accident bruslat presque toute la mointié de la ville de Boys le Duc, pareillement Schieden en Hollandre (daarover niets bij G. van der Feijst, Geschiedenis van Schiedam. Schiedam, 1975) aussy Steenbergh fut tout bruslée, saulff l'églièse, hospitaulx et une maison’ (Annotations du Ms 4, A. d'Oudenbosch, Brusthem, f. 264).

voetnoots: Vanaf hier tot tWestnyeulant gedrukt in Bronnen II, 627.

voetnoot88: Cornelis Jansz., zoon en opvolger als secretaris van Rotterdam van Jan Allertszoon, die dit gedeelte van de aantekeningen heeft verzorgd; zie: Inleiding, 2.

voetnoot89: Het klooster der Dominicanen (zie: noot 70).

voetnoot90: Het gedeelte van de Schielandse Hoge Zeedijk dat binnen de stad lag, oorspronkelijk bestaande uit Oosteinde, Middeldam en Westeinde.

voetnoot91: Schepen in 1456, 1459; tresorier in 1469, 1473; weesmeester in 1477, 1478 (J.H.W. Unger, ed., Bronnen voor de geschiedenis van Rotterdam I: De regeering van Rotterdam, 1328-1892 (Rotterdam, 1892) 11 vlg.).

voetnoott: Vanaf hier tot schout later bijgeschreven met dezelfde hand.

voetnoot92: Schout en baljuw van Rotterdam, 1495-1514 (Ibidem, 18 vlg.).

voetnoot93: Een plaat buiten de Zeedijk, die was ingepolderd en door bruggen met de oude stad was verbonden, evenals het Westernyeulant.

voetnoot94: GA Rotterdam, OAR 492: Keurboek 492, f. 60: opdracht tot herstel van daken van huizen in verband met de brand van 1464 (Keur 1468).

voetnoot95: Over deze branden in Rotterdam is verder niets bekend.

voetnoot96: Vetus chronicon Belgicum, 57; Gottschalk, Stormvloeden II, 211 refereert aan stormschade in 1464.

voetnoot97: In nood op zee deed menig opvarende een gelofte om na behouden terugkomst een bedevaart te ondernemen; het heiligdom van St. Jacobus te Compostela in Galicië (Noordwest Spanje) was in de Middeleeuwen een der populairste bedevaartsoorden.

voetnootu: Vanaf hier tot ingehaelt gedrukt in Bronnen II, 627.

voetnoot98: Leverancier van bouwmaterialen in 1434 en 1458; schepen van Delft in 1447 en 1448; burgemeester in 1465; lid van de raad van veertig (zie hierna, p. 85 noot 91) in 1476 en kerkmeester in 1463 en 1477; gest. 1477 (D.P. Oosterbaan, De Oude Kerk te Delft gedurende de middeleeuwen (Den Haag, 1973) 99 noot 143).

voetnoot99: Komt als priester voor in acten van 1470 en 1503 te Delft (D.P. Oosterbaan, ‘Kroniek van de Nieuwe Kerk te Delft’, Haarlemse Bijdragen LXV (1958) 131, 147).

voetnoot100: Deze reliekenoverdracht niet vermeld in Oosterbaan, De Oude Kerk, waarin (p. 52 vlg.) wel over het reliekenbezit van de Oude Kerk wordt gesproken: in 1460/1461 was dat aanzienlijk vergroot. Of er St. Laurensrelieken naar Rotterdam zijn overgebracht blijft onduidelijk; er was in de Oude Kerk wel een St Laurens-altaar (Ibidem, 46-51), dat in ieder geval omstreeks 1439 (Ibidem, 194, noot 148) bestond.

voetnoot1: De schrijver van dit deel van de aantekeningen is Jan Allertszoon, secretaris van Rotterdam (zie: Inleiding, 2).

voetnoot2: Vgl. Oosterbaan, Oude Kerk, 53.

voetnootv: In de marge: Nota.

voetnoot3: Karel de Stoute (1433-1477), graaf van Charolais, verwierf na de dood van Jacob van Gaesbeek in 1457 in Holland diens uitgebreide bezittingen: o.a. Putten, Strijen, Arkel, Gorinchem. Bij Rotterdam werd een nieuwe inpoldering naar Karel genoemd: Charlois (vgl. Charolais), vgl. P.A. Meilink, ‘Holland en het conflict tussen Philips de Goede en zijn zoon van 1463/1464’, Bijdragen tot de vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde VII.5 (1935) 129-152; 6 (1935) 49-66.

voetnoot4: De slag bij Monthléry van de Ligue du bien public o.l.v. Karel de Stoute tegen Lodewijk XI (1423-1483) vond plaats op 16 juli 1465 en eindigde onbeslist; Divisiekroniek XXIX.42 f. 361.

voetnoot5: Op 4 oktober 1465 kreeg Karel de Stoute tijdelijk het kasteel Vincennes, werd hem door Lodewijk XI de hand beloofd van zijn oudste dochter, Anna van Beaujeu (1461-1522) - Karels echtgenote Isabella van Bourbon was gestorven op 25 sept. 1465 -, die dan Champagne als bruidschat zou verwerven, waarbij Karel op voorhand (Anna was nog maar 4 jaar oud) Ponthieu werd aangeboden (Vaughan, Philip the Good, 391).

voetnoot6: Vgl. Divisiekroniek XXIX.45, 46, f. 343-346. Een expeditie onder leiding van Karel de Stoute tegen Luik en Dinant resulteerde vooralsnog in een verdrag van Sint Truiden, gedateerd 22 december 1465, dat echter onderwerp van discussie bleef; in augustus 1466 bereidde Karel een nieuw offensief voor (Vaughan, Philip the Good, 395, 396). Zowel over de Luikse als Gelderse problemen geeft de Divisiekroniek ampel informatie, die door de thans gepubliceerde aantekeningen niet noemenswaard wordt aangevuld.

voetnootw: Over de betekenis van deze horoscoop in versvorm zie H. ten Boom, ‘Een horoscoop van Adolf van Egmond, hertog van Gelre’. In: Bijdr. en Meded. Gelre LXX (1979). Met enige variaties komt de tekst ook voor in de handschriften Universiteitsbibliotheek Utrecht, Catalogus van handschr. nr. 1225, f. 46v; UB Groningen, Hs. nr. 365, f. 171; Archives Nationales te Parijs J 997 nr. 30, f. 24. Hij is zonder vertaling gepubliceerd door G. van Hasselt, in: Geldersch Maandwerk II (1807) 508-509, en (naar het hs. in de UB Utrecht) in: Kronijk Hist. Gen. Utrecht XXXI (1875) 399.

voetnoot7: Vertaling (door H. ten Boom): Veluwes hertog, Adolf, wil geboren worden; Arnhem, geeft gij hem zijn (eerste) voedsel. De hem toebedeelde levensdaden staan te wachten op verwerkelijking op de twaalfde dag van februari, ten tijde dat de novene klept. De jonggeborene wordt op Laetare uit het doopvont geheven. Drie getuigen stonden bij de doop: Kleef, Meurs en Beieren, van Beierse kant ditmaal een vrouw erbij betrokken. De doop vindt plaats bij het begin van Nieuwe maan, de geboorte op de slotdag van het laatste kwartier. Mars domineert bij zijn geboorte, Venus gaat op onder eerbetoon aan de jonge telg, de Weegschaal balanceert; de Maagd gaat op over de doop. Zo voorzeggen hem de sterren geweld, schoonheid, wapens, omwalde legerkampen. Een die het lotsbestel kent heeft dit eens beknopt voor hem opgeschreven; hij trok zuiver voor hem de horoscoop door kennis van het lot.
In de marge: achter regel 1-2: leeftijd; regel 3-4: uur; regel 5-6: peten; regel 8: planeet; regel 9: sterrenbeeld. Wat de peten betreft wordt met Kleef Adolf I (1373-1448), grootvader van moederszijde, bedoeld (op 23 febr. 1439 zond Arnold zijn hofmeester naar Kleef om Adolf daartoe uit te nodigen). Met Meurs is de zaak moeilijker: het zou Frederik II (1392?-1448), gehuwd met Adolfs zuster Engelberta († 1458) of hun zoon Vincentius († 1493) kunnen zijn geweest; laastgenoemde was op 12 maart 1438 gehuwd met Anna van Beieren-Simmern (1413-1455), die dan zelf als derde doopgetuige in aanmerking zou komen.

voetnoot8: Adolf van Gelre (1439-1477) huwde in 1463 Catherina van Bourbon, dochter van Agnes († 1476), zuster van Filips de Goede, en van Karel van Bourbon (1401-1456); Catherina was via haar zuster Isabella schoonzuster van Karel de Stoute. Adolf verbleef tot 1464 aan het Bourgondische hof.

voetnoot9: Arnold van Egmond (1410-1473), vanaf 1423 hertog van Gelre.

voetnoot10: In de nacht van 10 op 11 januari werd Arnold van bed gelicht en naar Lobith gebracht.

voetnoot11: Buren. Volgens Willem van Berchen (Kroniek, 99) werd Arnold bijna een jaar in Lobith vastgehouden; Divisiekroniek XXIX. 46, f. 338: Arnold werd van Lobith direct naar Buren overgebracht, alwaar hij 6 jaar bleef; J.S. van Veen, De laatste regeeringsjaren van hertog Arnold. Werken Gelre 14 (Arnhem, 1920) 40 citeert Nijhoffs Gedenkwaardigheden IV, CI: na naar Lobith te zijn gebracht de volgende dag naar Buren. Vgl. ook P.N. van Doorninck, Geldersche kronieken. Werken Gelre 5, 2 afleveringen (Arnhem, 1904; 1908) 17 (‘corte tijt daerna te Bueren’).

voetnoot12: Jan I van Kleef (1419-1481), oom van moederszijde van Adolf: hij was tweelingbroer van Adolfs moeder Catherina van Kleef († 1479).

voetnoot13: Willem van Egmond (1412-1483), broer van Arnold.

voetnoot14: Otto van Vuren, schildknaap van Adolf van Gelre, trok op 25 of 26 maart 1466 met een leger naar IJsselstein. Zie ook Willem van Berchen, Kroniek, 105, 106; Divisiekroniek XXIX. 47, f. 346.

voetnoot15: IJsselstein was een Hollands leen dat sedert 1451 in handen was van Willem van Egmond.

voetnoot16: Gerard II († 1480), sedert 1452 heer van Culemborg, was schoonvader van Frederik van Egmond († 1521) die tegelijk met hertog Arnold gevangen was genomen.

voetnoot17: Zij verschansten zich in de Franciscanerkerk en in de kerk van het H. Geest Gasthuis.

voetnoot18: Op 6 mei 1466 werden 20 van hen in 's-Gravenhage onthoofd en geradbraakt, waarna de hoofden op staken werden tentoongesteld; de overige 25 werden op 29 mei op dezelfde manier terechtgesteld (deze data zowel bij Van Berchen als in de Divisiekroniek). De onschuldigen: vier veroordeelden werden kerkelijk begraven, sommigen waren nooit met de anderen in IJsselstein geweest noch hadden zij iets kwaads gedaan, maar zij waren bij de boten gebleven waarmee zij de rivier waren komen afvaren, opdat zij veilig konden terugkeren (Willem van Berchen, Kroniek, 106).

voetnootx: Vanaf hier tot int jaer LXXVII later met dezelfde hand bijgeschreven.

voetnoot19: Willem van Berchen, Kroniek, 121 (vgl. ook aldaar, noot 4), Divisiekroniek XXX.34, f. 367: 24 december.

voetnoot20: Begin januari 1471 arriveerde Arnold in Hesdin (R. Vaughan, Charles the Bold. The last Valois duke of Burgundy (London, 1973) 115).

voetnoot21: Reactie Adolf: Willem van Berchen, Kroniek, 112; Divisiekroniek XXX.34, f. 368.

voetnooty: In de marge: B.

voetnoot22: Adolf werd na de dood van Karel de Stoute (5 jan. 1477) vrij gelaten uit gevangenschap. Hij keerde niet naar Gelre terug, maar stelde zich aan het hoofd van het Vlaamse leger dat tegen de Fransen optrok en sneuvelde bij Doornik. De datering is een probleem: Willem van Berchen (Kroniek, 145) geeft Zevenslapersdag (d.w.z. 27 juni of 21 juli); Divisiekroniek XXXI.10, f. 411: omtrent Maria Magdalena (22 juli); de hier gegeven datum is 25 juni; in het algemeen wordt in de literatuur als datum 27 juni opgegeven.

voetnoot23: Voor dit verhaal: Willem van Berchen, Kroniek, 122 (zeer beknopt); Divisiekroniek XXX.34, f. 368.

voetnoot24: Adolf ontsnapte op 10 februari 1471 en werd omstreeks 22 februari (Willem van Berchen, Kroniek, 122) gevangen genomen en via Vilvoorde naar Kortrijk gevoerd, waar hij tot en met de dood van Karel de Stoute gevangen bleef (Vaughan, Charles the Bold, 116).

voetnootz: Vanaf hier tot beleefde later met dezelfde hand bijgeschreven.

voetnoot25: Arnold stierf op 23 februari 1473 te Grave (Willem van Berchen, Kroniek, 127; Divisiekroniek XXX.43, f. 372).

voetnoota: In de marge: A, vgl. noot y hiervoor.

voetnoot26: Arnold van Gelre had op 7 december 1472 zijn gebieden aan Karel de Stoute verpand, die deze verpanding op 30 december aanvaardde; tussen 7 juni en augustus wist Karel de Stoute zich als landsheer te doen erkennen (Vaughan, Charles the Bold, 117-121); vgl. Willem van Berchen, Kroniek, 130-136; Divisiekroniek XXX.43-49, f. 372-375. Zie ook: W.J. Alberts, ‘De eerste Bourgondische bezetting van Gelre, 1473-1477’, in: W.J. Alberts en F. Ketner, Nederrijnse studiën. Bijdragen van het Instituut voor Middeleeuwse Geschiedenis van de Rijksuniversiteit te Utrecht, XXVII (Groningen, 1954) 49-82.

voetnoot27: Over de Luikse gebeurtenissen in 1465-1468: Divisiekroniek XXIX.45, 46, 48, 49; XXX.4-11, 15-21, f. 342-346, 346-347, 351-359; lit.: G. Kurth, La cité de Liège au moyen âge III (Bruxelles, 1910) 137-352; A. Lallemand, La lutte des états de Liège contre la maison de Bourgogne, 1390-1492. Bruxelles, 1910; P. Gorissen, ‘La politique liégeoise de Charles le Téméraire’, in: Liège et Bourgogne (Liège, 1972) 129-145.

voetnoot28: Op 17 juni 1465 had de stad Luik zich met koning Lodewijk XI van van Frankrijk verbonden tegen de expansie van de Bourgondische invloed op 20 oktober 1465 leden de Luikenaren bij Montenaken een nederlaag legen Brabantse troepen.

voetnoot29: Lodewijk van Bourbon (1438-1482), neef van moederszijde van Filips de Goede, werd in 1456 op instigatie van Filips bisschop van Luik; in april 1465 had Lodewijk zijn toevlucht gezocht in Hoei, waarvandaan hij in augustus 1465 uitweek naar het Bourgondische hof.

voetnoot30: Op 24 maart 1465 werd Marc van Baden († 1478) tot momber van Luik gekozen; hij arriveerde met zo'n 400 man Duitse troepen begin augustus 1465 in Luik.

voetnoot31: Marc van Baden vertrok weer op 4 september 1465 (zie: L.-J. Kupper, ‘Marc de Bade au pays de Liège en 1465’, in: Liège et Bourgogne, 55-80).

voetnoot32: Divisiekroniek XXIX.16, f. 345: 60 gouden leeuwen.

voetnoot33: Het ombrengen van een bode van Filips de Goede wordt niet door andere bronnen bevestigd. Over het optreden van de Luikenaren in deze periode doen vele gruwelverhalen de ronde in diverse kronieken. Toegespitst op de betrekkingen Luik-Bourgondië geef ik hier een paar voorbeelden. In Kervyn de Lettenhove, ed., Oeuvres de Georges Chastellain V: Chronique (Brussel, 1864) 321, 322 wordt gemeld hoe Luikenaren een Bourgondisch edelman gevangen namen, hem beschuldigden van verraad en na foltering hem onthoofden; zie ook Jean de Waurin, Recueil des croniques et anchiennes istories de la Grant Bretaigne a present nomme Engleterre, ed. W. Hardy and L.C.P. Hardy, V: 1447-1471 (Londen, 1891): drie gevangen genomen Bourgondiërs zouden in Dinant worden opgehangen, twee ondergingen dat lot, de derde werd door een wonder van Jacobus Maior gered. De vijf aanzienlijke Luikse onderhandelaars werden later van verraad beticht: één hunner werd op 1 maart 1466 onthoofd (de anderen waren Luik tijdig ontvlucht) en een bloedverwant van een andere onderhandelaar werd in mei 1466 geëxecuteerd. Een andere vooraanstaande burger, Jean Charpentier, die eveneens probeerde een compromis te bereiken, werd op 11 augustus 1466 geëxecuteerd.

voetnoot34: Zie p. 27, noot 6.

voetnoot35: Isabella van Bourbon huwde op 30 oktober 1454 Karel de Stoute en stierf te Gent op 25 September 1465; zij was een dochter van Karel van Bourbon en Agnes van Bourgondië (zie p. 29, noot 8) vgl. Divisiekroniek XXIX.44, f. 342.

voetnoot36: Op 22 januari 1466 werd te Luik net zgn. verdrag van Sint Truiden (zie p. 27, noot 6) ondertekend door Luik en Karel de Stoute; Dinant was daarvan uitgesloten.

voetnoot37: Op 25 augustus 1466 trok Karel de Stoute met zijn troepen Dinant binnen.

voetnootb: In de marge: Item. Dinant wart gedestrueert ende teniet gedaen int jaer [M IIII^C] LXVI.

voetnootc: De heilige David. Wordt toornig en zondigt niet! Men kan uit dit chronogram de letters M, vier maal C, L, twee maal V en zes maal I lezen, wat in Romeinse cijfers het jaartal 1466 geeft.

voetnoot38: Over dit wonder geen andere vermelding gevonden in de literatuur.

voetnoot39: Uitgebreid verslag van de dood van Filips de Goede: brief van Polly Bulland, in C. Lemaire, ‘La mort de Philippe le Bon, duc de Bourgogne’, Revue du Nord I (1910) 321-326; vgl. Vaughan, Philip the Good, 397, 398.

voetnoot40: Bij het verdrag van Oleye (10 sept. 1466, na de vernietiging van Dinant door Karel de Stoute) was bepaald dat de hertog van Bourgondië erfelijk protector van stad en land van Luik zou zijn; een hoge schadevergoeding moest door Luik en het Luikse worden opgebracht en 50 gijzelaars aan de hertog worden overgegeven als onderpand voor de eerste betaaltermijn en vervolgens telkens 50 gijzelaars voor elke volgende betaaltermijn (Vaughan, Charles the Bold, 11; Divisiekroniek XXIX.49, f. 346; XXX.4, f. 351). Op 25 juli 1467 kon de Milanese ambassadeur bij het Franse hof berichten dat de Luikenaren weigerden de schadevergoeding te betalen.

voetnoot41: In de nacht van 16 op 17 September 1467 werd Hoei, dat nog in de macht was van de bisschop en een Bourgondisch garnizoen had, verrast door troepen onder de Luikse leider Raes van Heers (of Raes de Lyntre); op 17 September 1467 was Hoei, nadat Lodewijk van Bourbon was gevlucht en Everard van der Marck, heer van Aremberg, vergeefs het verzet tegen de aanvallers had geleid, in handen van de Luikenaren (Vaughan, Charles the Bold, 14, 15).

voetnoot42: Karel de Stoute was al voor de val van Hoei, nl. vanaf ca 10 juli 1467, bezig met voorbereidingen van een grootscheepse actie tegen Luik. Hij deed in de Nederlanden en de beide Bourgondiën een groot leger verzamelen, vroeg de hertogen van Gelre en Kleef als bondgenoten naar Brussel te komen en probeerde de Engelse koning, de Rijnpaltsgraaf en andere Duitse vorsten troepen te doen zenden. Op 19 oktober 1467 vertrok de grote expeditie vanuit Leuven (Vaughan, Charles the Bold, 15, 16).

voetnoot43: Na een vergeefse poging bij verrassing Hoei te nemen (Vaughan, Charles the Bold, 18-21).

voetnoot44: Dinsdagavond 27 oktober 1467 werd het beleg voor Sint Truiden geslagen; op 28 oktober vond de slag bij Brustem (ca 3 km. ten zuidoosten van St. Truiden) plaats: in de Nederlanden ‘la dernière lutte des milices communales contre une armée régulière’ (H. Pirenne, Histoire de Belgique II (2e ed.; Bruxelles, 1908) 303). Het aantal gevallenen: Divisiekroniek XXX.8, f. 353: 3.000 en ca 500 een dag later; Jean de Wavrin; Chroniques, éd. Dupont II (Paris, 1863) 359: 4.000; Kurth, Liège II, 266, noot 3: 3 à 4.000 gevallenen.

voetnoot45: Sint Truiden viel op 2 november 1467; afbraak vestingwerken: Divisiekroniek XXX.9, f. 353.

voetnoot46: Vgl. ook hierna, p. 38 noot 63: Heyetongeren. Zie: Mémoires de Jean de Dadizeele (Brugge, 1850) 4: ‘De hertoghe Karel trac logieren by Heyentonghere, eeneghe van binnen der stat spronghen ute, daerof de xviij of xx dood bleven, de stede gaf haer up den [6de] van november.’ Hier moet zijn bedoeld Tongeren, dat capituleerde op 6 november 1467.

voetnoot47: Hasselt capituleerde op 8 november.

voetnoot48: Divisiekroniek XXX. 10, f. 353 noemt Borgloon (capituleerde op 6 november), Herk-de-Stad, Bilzen, Bree, Maaseik, Beringen, Visé, Hoei en Thuin.

voetnoot49: In het leger van Karel de Stoute bevonden zich minstens twee ‘bastaarden van Bourgondië’, nl. Antoon, ‘de grote bastaard’ (1422-1504) en Boudewijn van Rijsel (* 1446); waarschijnlijk wordt hier Antoon bedoeld, die op 11 November 1467 een poort van Luik bezette.

voetnoot50: Divisiekroniek XXX.7, f. 352: Engelbrecht II van Nassau (1451-1504), die tijdens het leven van zijn vader Jan IV (1410-1475) diens titels droeg (vgl. H.P.H. Jansen in: CA. Tamse (red.), Nassau en Oranje in de Nederlandse geschiedenis (Alphen aan den Rijn, 1979) 32).

voetnoot51: Het is opmerkelijk dat hier niet de belangrijkste afgezant van Karel de Stoute naar de Luikenaren is genoemd, nl. Guy de Brimeu, heer van Humbercourt (1432-1477), die vanaf dit moment een vooraanstaande rol zou gaan spelen zowel in Luik als later in de Maasstreek en Gelre. Over hem: W. Paravicini, Guy de Brimeu. Der burgundische Staat und seine adlige Führungsschicht unter Karl dem Kühnen. Bonn, 1975.

voetnoot52: Op 17 november 1467 deden de hertog en zijn leger hun zegevierende intocht in de stad, nadat 340 burgers barrevoets in linnen kleren zich voor hem hadden vernederd. De bestraffing van Luik werd voltooid met een dictaat van 28 november 1467; Humbercourt werd Karels zetbaas in Luik.

voetnoot53: Loon was sedert 1366 aan de kerk van Luik gekomen; sedertdien waren de prins-bisschoppen van Luik eveneens graven van Loon. Hierin kwam thans geen verandering.

voetnoot54: Lodewijk XI had zijn handen vol aan Normandië; bovendien hadden Lodewijk en Karel de Stoute per 1 november 1467 voor een half jaar wapenstilstand gesloten (Vaughan, Charles the Bold, 21, 47).

voetnoot55: Frederik I, keurvorst en paltsgraaf aan de Rijn (1451-1476).

voetnoot56: Karel, hertog van Berry (1446-1472), jongere broer van Lodewijk XI, had na de oorlog van de Ligue de bien public bij het verdrag van Conflans op 5 okt. 1465 Normandië verworven, hetgeen Lodewijk weer ongedaan maakte.

voetnoot57: Frans II, hertog van Bretagne (1458-1488) had in 1465/1466 weliswaar een geschil met Karel van Berry over Normandië, maar probeerde dat in oktober 1467 voor de laatste te herwinnen.

voetnoot58: Lodewijk XI herwon Normandië in januari 1466, maar moest zich eind 1467 en in de zomer van 1468 teweerstellen tegen Frans II van Bretagne.

voetnoot59: Vgl. H.C.H. Moquette, ‘Pestepidemieën in Rotterdam’, Rotterdamsch Jaarboekje III.3 (1925) 12: Volgens keuren van Amsterdam, Dordrecht en Rotterdam heerste er pestgevaar tussen 1467 en 1469; J.S. van Veen, ‘De pest en hare bestrijding in Gelderland, in het bijzonder te Arnhem’, Bijdragen en mededeelingen ... Gelre VI (1903) 5: volgens een brief van de magistraat van Nijmegen (aan de vergadering te Arnhem?) dd. 20 jan. 1468 werden allen die vanwege de pest ... buiten de stad waren gelast weer terug te keren.

voetnoot60: Na het verdrag van Péronne (14 oktober 1468; zie daarover vooral K. Bittmann, ‘Die Zusammenkunft von Péronne. Ein Beitrag zur Kritik an den Memoiren des Philippe de Commynes’, Historische Zeitschrift CLXXXIV (1957) 19-64 en id., Ludwig XI. und Karl der Kühne I.1 (Göttingen, 1964) 193-367) verschenen Karel de Stoute en Lodewijk XI op 27 oktober 1468 voor Luik.

voetnoot61: Vgl. I. [Vrancken-]Pirson, ‘La destruction de la cité de Liège en 1468 par Charles le Téméraire’, Chronique archéologique de Liège XXXIX (1948).

voetnoot62: Luik had een kathedraal, 7 collegiale kerken, 4 abdijen (2 binnen de stadsomwalling en 2 in de directe omgeving - een daarvan was van de Augustijnen, één der ‘biddende orden’), 24 parochiekerken binnen de stad en 6 in de voorsteden, vestigingen van de Franciscanen, Dominicanen, Carmelieten (de drie overige ‘biddende orden’) en andere orden.

voetnoot63: Vgl. p. 35 noot 46. Tongeren had na Brustem (zie hiervoor p. 35 noot 44) haar vestingwerken moeten slechten. In 1468 werd Tongeren even heroverd door de Luikenaren (9 oktober 1468), maar kort daarop weer door troepen uit Bourgondië en Savoye bezet (12 of 13 okt.); de stad kocht een plundering op 14 okt. met 2.000 Rijnsgulden af (Vaughan, Charles the Bold, 29, 30; H. Baillien, Tongeren, België's oudste stad (2e dr.; Tongeren, 1965) 43, 44). Het verhaal over de vernietiging van Tongeren: Divisiekroniek XXX.17, f. 356, 357.

voetnoot64: Frank van Borselen stierf op 19 november 1471 te Den Briel (Divisiekroniek XXX.33, f. 366).

voetnootd: Vanaf hier tot Moriaenshooft gedrukt in Bronnen II, 628.

voetnoot65: In de 14e eeuw waren de beide platen in de rivier voor de stad ingedijkt en bebouwd en door bruggen met de oude stad verbonden: het Oost- en het West-Nieuwland (vgl. ook p. 25 noot 93). Daardoor was de monding van de Rotte, die tussen de bedijkte platen lag, een binnenhaven geworden, de Kolk. Om deze beter toegankelijk te maken werden twee hoofden in de Maas gelegd. Aan de noordzijde van de haven, de Steiger, werd een beschoeiing van staande houten palen, de statboem, aangelegd. Aan die kade werd ook de kraan voor het lossen van de schepen bij laag water geplaatst, nadat voor een en ander in 1461 van het Hoogheemraadschap van Schieland vergunning was verkregen. Het Moriaenshooft was een huis, staande aan de Steiger; mr Pieter was vermoedelijk Pieter Jansz. van de Sluys of van Rotterdamme, medicus (zie OAR, inv.nrs 1624-1626).

voetnoot66: Het huwelijk tussen Karel de Stoute en Margaretha van York (1445-1503) werd op zondag 3 juli 1468 in de OLV-kerk van Damme ingezegend (over de feestelijkheden: Vaughan, Charles the Bold, 48-63 en aldaar genoemde bronnen en literatuur); Divisiekroniek XXX.12, f. 354, 355.

voetnoot67: Adriaan van Borselen, heer van Brigdamme, Zoutelande en Sint Laurens, ridder van het Gulden Vlies, stierf op 6 juli 1468 en werd te Souburg begraven; hij was gehuwd met Anna van Bourgondië, bastaarddochter van Filips de Goede (Maandblad Nederlandsche Leeuw XLV (1927) 339, 340, daar abusievelijk: juni); vgl. Vlaamsche kronyk in: Ch. Piot, ed., Chroniques de Brabant, 235.

voetnoot68: Vgl. over leprozen en vergiftiging van bronnen: Joannes à Leydis, Chronicon XXVIII. 3, p. 244: ‘Anno Domini 1309 omnes leprosi comburebantur per universam christianitatem pro eo quod latenti proposuerunt pacto homines sanos leprae veneno intoxicare, quos potuissent inficiendo quasi omnes fontes suo sanguine leproso per diminutionem emisso’, kort weergegeven in ‘Chronycke van Nederlant van den jaere 1027 tot den jaere 1525’ (Piot, ed., Chroniques de Brabant, 18): ‘Eodem anno (nl. 1309) werden verbrandt die besiecte lieden, want zij het volck wouden vergeven.’ Een topos, waarin ook de Joden een tol toebedeeld kregen: leprozen, omgekocht door de Joden die op hun beurt weer in dienst stonden van de Moslim-koning van Granada, werden in 1321 in de Languedoc ervan beschuldigd bronnen te hebben vergiftigd om de christenen uit te roeien en werden deswege verbrand (Ph. Ziegler, The black death (Harmondsworth, 1975) 99). Voor 1468: vgl. Kervyn de Lettenhove, Histoire de Flandre V (Bruxelles, 1850): ‘...et l'on prétendait que les gardiens des lazarets, impatients de s'enrichir par le fléau, infectaient, par la communication des dépouilles des pestiferées, les sources, les puits et jusqu'à l'eau bénite des églises’ (helaas zonder bronvermelding).

voetnoot69: Hier wordt gedoeld op de ontmoeting van Lodewijk XI en Karel de Stoute te Péronne (9-14 oktober 1468), waartoe Lodewijk van Luxemburg, graaf van St. Pol, connétable van Frankrijk († 1475) is opgetreden als belangrijkste bemiddelaar, althans volgens o.a. de Divisiekroniek XXX.14, f. 355, 356 (vgl. Vaughan, Charles the Bold, 54).

voetnoot70: Herhaling van de bestraffing van Luik, 30 okt. 1468 en volgende dagen.

voetnoot71: Vgl. Divisiekroniek XXX.17, f. 357: lijst van slachtoffers.

voetnoot72: Ibidem XXX.22, f. 359.

voetnoot73: In 1468 vroeg Karel de Stoute in Vlaanderen een bede gespreid over 9 jaar; het bedrag bleef hetzelfde, maar werd over 16 jaar gespreid. Op jaarbasis betekende dat in Vlaanderen 188.040 ponden parisis (W.P. Blockmans, De volksvertegenwoordiging in Vlaanderen in de overgang van Middeleeuwen naar nieuwe tijden (1384-1506). Verhandelingen van de Koninklijke academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België. Klasse der letteren, jaargang XL, nr 90 (Brussel, 1978) 385, 632).

voetnoot74: Vgl. H. van der Linden, Itinéraires de Charles, duc de Bourgogne, Marguérite d'York et Marie de Bourgogne, 1467-1477 (Bruxelles, 1936) 10: Sluis (14-16 juli), Middelburg (16-17 juli), Den Briel (18 juli), 's-Gravenzande (19 juli), 's-Gravenhage (19-22 juli), Leiden (22 juli), Haarlem (23 juli), Amsterdam (23-24 juli), Leiden (24 juli), 's-Gravenhage (14-27 juli), Delft (27 juli), 's-Gravenhage (27-30 juli), 's-Gravenzande (30 juli), 's-Gravenhage (30 juli-1 aug.), Zierikzee (1 aug.), Antwerpen (2 aug.); volgens M.Z. Boxhorn, Tonneel ofte beschrijvinge des landts ende steden van Hollandt ende West-Vrieslandt (Amsterdam, 1632) 56, 57 legden op 21 juli in 's-Gravenhage 55 edelen, 21 steden, 10 West-friese dorpen, 8 baljuwschappen, Texel en Wieringen de eed af (het formulier aldaar, p. 57, 58).

voetnoot75: Gespreid over 15 halve jaren vroeg en kreeg Karel de Stoute 532.800 schilden à 15 stuivers (Wagenaar, Historie IV, 102, 103).

voetnoote: Sic.

voetnoot76: Vgl. Divisiekroniek XXX.22, f. 359: ‘Ende in Den Haghe wesende sadt hij daer selver in persoone ter audientie in die groote sale driemaal ter weken ende dede eenen degelycken recht ende justicie rijcke ende arme ende en sach niemant aen want hij een rechtvaerdich justicier was’.

voetnoot77: Op dat moment Pierre de Goux († 1471).

voetnoot78: De Rekenkamer.

voetnoot79: Het Hof van Holland onder voorzitterschap van de stadhouder.

voetnoot80: Ook Rotterdam behoorde tot de steden wier privileges werden aangetast, maar de stad kreeg in 1470 genoegdoening van de landsheer (OAR, Inventaris, nr. 2869; H. ten Boom, ‘De eerste secretarissen van Rotterdam’, Rotterdams Jaarboekje VIII.7 (1979) 151-179).

voetnoot81: In 1477 werd in artikel 16 van het Groot Privilege voor Holland en Zeeland de verpachting van ambten afgeschaft.

voetnootf: In de marge: Nota.

voetnootg: Vanaf hier tot geen volc gedrukt in Bronnen II, 628.

voetnoot82: Zie p. 18 noot 55.

voetnoot83: 1446; Gottschalk, Stormvloeden II, 175-184; Zuid-Holland: 178, 179.

voetnoot84: Ibidem, 220-223.

voetnooth: Vanaf hier tot sodanighen vloet gedrukt in Bronnen II, 634. Het handschrift is dat van een klerk ter secretarie van Rotterdam uit het laatste kwart van de zestiende eeuw, zie inleiding p. 3.

voetnooti: Twee woorden onleesbaar wegens watervlekken.

voetnootj: Een regel onleesbaar wegens watervlekken.

voetnoot85: Ibid. 624-708; Zuid-Holland: 654-670. Voor Rotterdam: 663 (aanhaling uit dit Oud Memoriaal); Rhoon: 659; Putten: 657-661; Voorne: 656/ 657; Rijnland: 667-669; Schouwen: 646-651. Met de Muiederdijk wordt mogelijk bedoeld de dijk bij Leimuiden; tussen Amsterdam en Muiden dijkdoorbraken in de Diemerdijk, daardoor overstroming van o.a. Rijnland tot de Hoge Rijndijk.

voetnoot86: Over de relatie tussen Edward IV van Engeland (1442-1483) en Karel de Stoute: P.M. Kendall, Warwick the kingmaker. London 1957; een goed overzicht: E.F. Jacob, The fifteenth century 1399-1485 (2. ed.; Oxford, 1969) 518 vlg. In de Divisiekroniek wordt ampel aandacht besteed aan de betreffende gebeurtenissen: XXIX.33; XXX.30, 31, 35, f. 335, 364-366, 368, 369.

voetnoot87: Richard Neville, graaf van Warwick (1428-1471), de ‘kingmaker’.

voetnoot88: Op 26 juni 1460 landde Warwick met in zijn gezelschap de latere Edward IV bij Sandwich.

voetnoot89: Na een verwarrende reeks schermutselingen, waarbij Edwards vader Richard van York sneuvelde bij Wakefield (21 december 1460) opende Londen weer op 27 februari 1461 haar poorten voor Warwick en Edward.

voetnoot90: De executies waarop hier wordt gedoeld kunnen die zijn na de slag bij Northampton (10 juli 1460), toen Thomas, lord Scales werd vermoord; na Wakefield, toen de graaf van Salisbury werd onthoofd; maar waarschijnlijk die na de slag bij Mortimer's Cross (3 februari 1461), waar Edward van York de graven van Pembroke en Wiltshire overwon; op de marktplaats van Hereford werden toen Owen Tudor en enige andere aanhangers Van Hendrik VI (1422-1471) onthoofd.

voetnoot91: Hendrik VI was na de slag bij Northampton (10 juli 1460) in handen gevallen van Warwick en naar Londen overgebracht, maar medio februari 1461 wist zijn vrouw Margaretha van Anjou (1430-1482) hem weer in handen te krijgen; pas in mei 1465 werd hij weer gevangen genomen en in de Tower opgesloten.

voetnoot92: Edward IV werd op zondag 28 juni 1461 te Londen gekroond.

voetnoot93: Henry Holland, hertog van Exeter (*1430) vertrok op 3 juli 1463 in het gezelschap van Margaretha van Anjou naar Vlaanderen; hij ontving van Karel de Stoute een jaargeld (als ‘comte d'Yvenchier’).

voetnoot94: Edmund Beaufort, graaf en hertog van Somerset († 1471) bevond zich ook in dat gezelschap en genoot eveneens ondersteuning van Karel de Stoute.

voetnoot95: Warwick, wien door Lodewijk XI in juni 1467 Holland en Zeeland als buit was voorgespiegeld als beloning voor Engelse deelname aan de uitschakeling van Karel de Stoute nadat hij de Lancasters zou hebben hersteld op de Engelse troon - een ‘volte-face’ die mogelijk was geworden nadat hij, mede door het huwelijk van Edward IV met Elisabeth Woodville (1437-1492) in 1464, wier familie door de koning werd begunstigd ten detrimente van Warwicks familie, lijnrecht tegenover de koning die hij op de troon had geholpen was komen te staan -, voer in juli 1469 vanuit Calais naar Sandwich; in april 1470 verliet hij Engeland weer.

voetnoot96: In juli 1469 was een opstand uitgebroken in Yorkshire; Warwick profiteerde daarvan en wist op 20 juli 1469 Londen te veroveren. Uiteindelijk wist Edward IV zich voorlopig toch te handhaven en werd Warwick gedwongen het land weer te verlaten.

voetnoot97: In 1464 voerde Edward IV een munthervorming door, waardoor goud en zilver toestroomden naar diverse koninklijke munten (drie nieuwe munten werden ingericht, maar bestonden slechts korte tijd); een reactie: ‘At the beginning of this money, men grogyd passing sore, for they could not reckon that gold not so quickly as they did the old gold. And men might go throughout a street or through a whole parish before that he might change it. And some men said that the new gold was not so good as the old gold was, for it was alloyed’ (M. Clive, This sun of York. A biography of Edward I (2nd ed.; Londen, 1975) 106, 107, 112, 113).

voetnoot98: Hoewel Edward zeer om geld verlegen was (en dat ook afperste), vroeg hij slechts tweemaal via het Parlement een directe bijdrage (in 1463 kreeg hij £ 37.000 voor de verdediging tegen de Schotten; in 1468 voteerde het Parlement scheutig ten behoeve van een oorlog tegen Frankrijk); in 1467 beloofde hij het Parlement dat hij voortaan op zichzelf zou kunnen teren. Desondanks waren er tijdens zijn regering herhaaldelijk vele klachten (Clive, Sun, 92, 122, 125; J.R. Lander, Conflict and stability in fifteenth century England (Londen, 1969) 103, 104).

voetnoot99: Edward (1453-1471).

voetnoot100: René van Anjou (1409-1481).

voetnoot1: Onjuist: de moeder van Lodewijk XI was een zuster van René van Anjou.

voetnoot2: Op 16 april 1470 arriveerde Warwick in de haven van Calais; de toegang tot de stad werd hem verhinderd door Sir John Wenlock. Vanuit Calais zeilde Warwick naar Honfleur, waar hij op 1 juni 1470 arriveerde. Over Calais: G.L. Harriss, ‘The struggle for Calais: an aspect of the rivalry between Lancaster and York’, English Historical Review LXXV (1960).

voetnoot3: Nl. Margaretha van York.

voetnoot4: Wolfert van Borselen († 1487). In de literatuur wordt ook opgegeven diens vader Hendrik van Borselen, sedert 1467 graaf van Grandpré, die echter in 1470 meer dan 70 jaar oud was, hij stierf in 1474; zoals vaker werd de zoon die de titels van de vader zou erven nog tijdens het leven van zijn vader met diens titels aangeduid (vgl. Divisiekroniek XXX.30, f. 364: Hendrik).

voetnoot5: Seine.

voetnoot6: Honfleur.

voetnoot7: Nl. Honfleur aan de Seinemonding.

voetnoot8: Warwick overlegde in juni en juli 1470, o.a. in Amboise (juni), met Lodewijk XI en verzoende zich daar met Margaretha van Anjou, de vrouw van Hendrik VI.

voetnoot9: Tevergeefs: Warwicks vloot wist daarentegen een honderdtal Bourgondische schepen te overmeesteren.

voetnoot10: Op 9 september 1470 voer Warwick vanuit St. Vaast-la-Hougue naar Engeland.

voetnoot11: Margaretha van Anjou en haar zoon Edward bleven in Frankrijk; zij arriveerden pas op 13 april in Engeland, op dezelfde dag als de slag bij Barnet (zie hierna, p. 48 noot 21).

voetnoot12: John Neville (1428/1435-1471), vanaf 1461 markies Montagu, was in juni 1464 door Edward IV graaf van Northumberland gemaakt, hetgeen de koning echter in 1470 weer ongedaan had gemaakt; zijn overlopen naar zijn broer is daardoor niet onbegrijpelijk.

voetnoot13: Anthony Woodville, sedert 1460 Lord Scales (1442?-1483) was de zwager van Edward IV.

voetnoot14: King's Lynn.

voetnoot15: Er was regelmatig handelsverkeer tussen Bergen op Zoom en Engeland, zie b.v.T.S. Jansma, ed., ‘De privileges voor de Engelsche Natie te Bergen op Zoom 1469-1555’, Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap L (1929) 41-106.

voetnoot16: Op 2 oktober 1470 werd de overtocht gemaakt.

voetnoot17: Ternauwernood waren de schepen van Edward IV c.s. bij het Marsdiep ontkomen aan verovering door Hanzeschepen; de Hanze was op dat moment in oorlog met Engeland (vgl. Divisiekroniek XXX.31, f. 355).

voetnoot18: Edward IV arriveerde op 11 oktober 1470 met Lord Scales en een aantal medevluchtelingen in 's-Gravenhage.

voetnoot19: Op 14 oktober 1470 arriveerden twee van Edwards edellieden in Hesdin bij Karel de Stoute.

voetnoot20: Karel de Stoute gaf Edward IV 20.000 pond voor zijn overtocht die op 11 maart 1471 vanuit Vlissingen begon; op 13 maart arriveerde de vloot in de Humbermonding, op 11 april bereikte Edward Londen.

voetnoot21: De slag bij Barnet vond plaats op zaterdag 13 april 1471.

voetnoot22: De tentoonstelling van de lijken: Divisiekroniek XXX.35, f. 369.

voetnoot23: Vgl. een opsomming in Ibidem, f. 368, 369.

voetnoot24: Tewkesbury.

voetnoot25: Voor opsommingen van gevallen bij Tewkesbury: N. Davis (ed.) Paston letters and papers of the fifteenth century II (Oxford, 1976) 592-594; J.O. Halliwell (ed.), A chronicle of the first thirteen years of the reign of king Edward the fourth, by John Warkworth. Camden Society (Londen, 1839) 18, 19.

voetnoot26: John Beaufort, markies van Dorset, jongere broer van de hertog van Somerset (zie hiervoor p. 45 noot 94) (Paston letters, Warkworth).

voetnoot27: John, lord Wenlock, was aanhanger van Edward IV geweest, maar was door deze van zijn post in Calais (vlg. p. 46 noot 2) ontheven en liep toen over naar Warwick (Paston letters, Warkworth).

voetnoot28: Sir Edmund Hampden, trouwe aanhanger van Margaretha van Anjou (Paston Letters, Warkworth).

voetnoot29: Sere Jhon Leukenore (Warkworth).

voetnoot30: Sir William Vaus (Paston Letters, Warkworth).

voetnoot31: Sere Jhon Delvis (Warkworth).

voetnoot32: Edmund Beaufort, hertog van Somerset (zie p. 45 noot 94) (Paston letters, Warkworth).

voetnoot33: Sir John Langstrother (Paston letters; Warkworth).

voetnoot34: Sir Gervaise Clifton (Paston letters; Warkworth).

voetnoot35: Ser William Carre (Paston Letters); Sere William Cary (Warkworth).

voetnoot36: James Delvis, ‘sonne and heire to Sere Jhon Delvis’ (Warkworth); Ser (John) Delvyss (Paston letters).

voetnoot37: Walter Courtenay (Warkworth). Vgl.: Thomas Courtenay, graaf van Devonshire, sneuvelde (Paston letters; Warkworth); Hugh Courtenay werd onthoofd (Paston letters).

voetnoot38: Lowes Miles (Paston letters; Warkworth).

voetnoot39: Jhon Florey (Warkworth); Forey of France (Paston letters).

voetnoot40: Robert Jacksone (Warkworth); Robert Clerke (Paston letters).

voetnoot41: Sere William Gremyby, onthoofd (Warkworth); Ser Will Grymesby ‘yet on lyffe’ (Paston letters).

voetnoot42: Margaretha van Anjou werd in augustus 1475 losgekocht door Lodewijk XI en eind januari 1476 naar Frankrijk gezonden; zij stierf in 1482 op het slot Dampierre bij Saumur. Gevangenname na Tewkesbury: Warkworth.

voetnoot43: Anne Neville (1456-1485), dochter van Richard Neville, graaf van Warwick, was gehuwd met Edward, zoon van Hendrik VI; zij trouwde later met de jongere broer van Edward IV, Richard van Gloucester (1452-1485), de latere Richard III. Gevangename na Tewkesbury: Warkworth.

voetnoot44: Anne Neville († 1480), gehuwd met Humphrey Stafford (1402-1460), graaf van Devonshire, peetmoeder van Edward, de zoon van Hendrik VI. Gevangenname na Tewkesbury: Warkworth.

voetnoot45: Sir John Fortescue (1394?-1476?), werd door Edward IV weer in genade aangenomen; hij was behalve raadsheer ook een bekend schrijver. Gevangenname na Tewkesbury: Warkworth; Paston letters: ‘Lord Foskew on lyffe.’

voetnoot46: Doctour Makerell (Warkworth).

voetnoot47: Jhon Wallys (Ibidem).

voetnoot48: Jhon Parkere (Ibidem).

voetnoot49: John Bassett (Ibidem).

voetnoot50: Edward Fulforde (Ibidem).

voetnoot51: Hendrik VI werd op 21 mei 1471 op bevel van Edward IV in de Tower vermoord.

voetnoot52: Ook in Divisiekroniek volgt dit chapiter op het Engelse relaas: XXX.36, f. 369.

voetnoot53: Verwijzing naar de slag bij Monthléry, vgl. p. 27 noot 4; thans (1471) werd de strijd vooral in noordwest Frankrijk gevoerd.

voetnoot54: Over deze mobilisatie vooralsnog geen nadere gegevens in de literatuur.

voetnoot55: Boudewijn van Rijsel, zie p. 36 noot 49.

voetnoot56: Jean d'Arçon; Divisiekroniek XXX.36, f. 369; ‘bottelgier’. Vgl. echter M. de Barante, Histoire des ducs de Bourgogne de la maison de Valois, 1364-1477 VIII (Bruxelles, 1839) 18: Jean d'Arçon, afkomstig uit de Bourbonnais, behoorde tot de huishouding van Antoon de ‘Grote Bastaard’.

voetnoot57: Jean de Chassa, afkomstig uit Franche Comté, eveneens behorende tot de huishouding van Antoon (Barante, Ibidem, 19) had waarschijnlijk het initiatief genomen (Vaughan, Charles the Bold, 239); volgens Barante (Ibidem, 20): ‘le principal instrument du complot.’

voetnoot58: Antoon de ‘Grote Bastaard’, zie p. 36 noot 49.

voetnoot59: Op 13 december 1470 publiceerde Karel de Stoute een manifest, waarin hij de samenzwering aan de kaak stelde.

voetnoot60: Lodewijk van Luxemburg, graaf van St. Pol, was gegoed in Bourgondië, Picardië en Artesië, was bevelhebber van Karel de Stoute bij Monthléry, maar keerde zich langzamerhand tegen Karel de Stoute en haalde op 6 januari 1471 de burgers van Saint Quentin over zich aan de zijde van Lodewijk XI te scharen; Karel de Stoute confisceerde daarop de Bourgondische goederen van St. Pol (zie ook p. 41 noot 69).

voetnoot61: Op 2 februari 1471 viel Amiens in handen van Lodewijk XI.

voetnoot62: Amiens werd niet heroverd (vgl. Divisiekroniek XXX.37, f. 370).

voetnootk: In de marge: Nota. Van den hartooch van Gelre.

voetnoot63: Vgl. p. 31.

voetnoot64: Houding steden: Divisiekroniek XXX.43, f. 372; deze episode uitgebreid in Willem van Berchen, Kroniek, 122-126.

voetnoot65: Over de dood van Arnold van Gelre: p. 31 noot 25.

voetnoot66: Jan, heer van Perwez, Duffel en Geel.

voetnoot67: Vgl. p. 31 noot 26.

voetnoot68: Toespeling op de ontmoeting van Karel de Stoute en keizer Frederik III (1440-1493) in Trier (okt. 1473); naar Luxemburg had Karel de Stoute kort daarvoor ontboden ‘alle graven, baroenen, ridderen, heeren ende vasallen’ (vgl. Divisiekroniek XXX.50, f. 375, 376). Over deze samenkomst: A.G. Jongkees, ‘Trier 1473’, Spiegel Historiael VIII (1973) 551-557.

voetnootl: Vanaf hier tot de collacio gedrukt in Bronnen II, 628.

voetnoot69: Deze opgave klopt met gegevens in het cartularium van het kapittel te Naaldwijk en het cartularium van de H. Geest aldaar (mededeling gemeentehuis Naaldwijk).

voetnootm: Vanaf hier tot bescrijven gedrukt in Bronnen II, 628.

voetnoot70: Over deze brand van Overschie zijn geen nadere gegevens bekend.

voetnoot71: Deze komeet ook vermeld in Divisiekroniek XXX.39, f. 370. Vgl. de voorspelling van Jan van Wesalia: A. Abel en M. Martens, ‘La rôle de Jean de Vésale, médécin de la ville de Bruxelles dans le propagande de Charles le Téméraire’, Cahiers Bruxellois I (1956) 41-86.

voetnoot72: Zie hierna, p. 60.

voetnootn: Vanaf hier tot wat lang de hand van Dirck Pel.

voetnoot73: De tocht naar 's-Gravenhage vond plaats tussen donderdag 5 en dinsdag 10 maart 1528; het verblijf in 's-Gravenhage: 6-9 maart, dus tot maandag (D.S. van Zuiden, ‘De plundering van Den Haag door de Geldersen, 6-9 maart 1528’, Die Haghe VIII (1911) 130-152.

voetnoot74: Op 6 juni 1472 verklaarde Karel de Stoute de oorlog aan Lodewijk XI (over deze episode: Vaughan, Charles the Bold, 76-83); Divisiekroniek XXX.39, f. 370, 371.

voetnoot75: In Normandië hoopte Karel op een vereniging met de troepen van zijn bondgenoot Frans II van Bretagne, die ook werd gesteund door Edward IV.

voetnoot76: Vooral de verovering van Nesle ging gepaard met veel bloedvergieten (over deze expeditie vooral: Journal de Jean de Roye connu sous le nom de chronique scandaleuse, 1460-1483, publié ... par B. de Mandrot, I (Paris, 1894) 268-285.

voetnoot77: Rouaan.

voetnoot78: Dieppe.

voetnoot79: Beauvais. Deze stad werd vergeefs belegerd door Karel de Stoute (27 juni-22 juli 1472); daarop trok Karel westwaarts naar de kust, het land brandschattend, tot voor Dieppe en vandaar richting Rouaan, terwijl het Bourgondisch garnizoen van Abbeville vandaaruit de wijde omtrek terroriseerde (juli-aug. 1472).

voetnoot80: Terwijl Lodewijk XI zich op Bretagne concentreerde, sneden de Franse garnizoenen van Amiens en Saint Quentin Karel de Stoute van zijn aanvoerroutes af; Beauvais en Rouaan werden goed verdedigd; de hertog kon de Seine niet overschrijden, dus zich niet verenigen met Frans van Bretagne. Omstreeks 10 september 1472 begon Karel de Stoute zich terug te trekken.

voetnoot81: Zie p. 51 noot 60; St. Pol deed een inval in Henegouwen (over deze episode: Vaughan, Charles the Bold, 250-252); vgl. Divisiekroniek XXX. 82, f. 398, 399.

voetnoot82: Hier springt de schrijver van 1472 over naar augustus-september 1475, toen na het verdrag van Picquigny (29 aug.) en dat van Soleuvre (13 sept.) de positie van St. Pol onhoudbaar was geworden; St. Pol zocht zijn toevlucht in Henegouwen en verkreeg van Karel de Stoute een vrijgeleide. St. Pol, die zich in december 1473 meester had gemaakt van Saint Quentin, was tussen kade en schip geraakt; hij had zich zowel jegens Karel de Stoute als jegens Lodewijk XI onbetrouwbaar getoond.

voetnoot83: Nadat op 6 juli 1475 Edward IV geland was in Calais en Karel de Stoute zich op 13 juli (na het beleg van Neuss) bij hem had gevoegd, speelde St. Pol wederom een dubieus spel tussen deze beiden en Lodewijk XI (augustus 1475): aan beide partijen beloofde hij Saint Quentin. Lodewijk XI herwon op 14 september 1475 Saint Quentin, maar bood deze stad Karel de Stoute aan in ruil voor uitlevering van St. Pol, die buiten het verdrag van Soleuvre tussen Lodewijk XI en Karel de Stoute was gehouden. Ondanks het vrijgeleide werd St. Pol in Bergen gearresteerd.

voetnoot84: Péronne (via Valenciennes).

voetnoot85: De groep stond onder leiding van Lodewijk, bastaard van Bourbon, admiraal van Frankrijk (zoon van Karel van Bourbon, zie p. 29 noot 8).

voetnoot86: Guillaume Hugonet († 1477); over hem: W. Paravicini, ‘Zur Biographie von Guillaume Hugonet, Kanzler Herzog Karls des Kühnen’, Festschrift Hermann Heimpel II (Göttingen, 1972) 443-481.

voetnoot87: Op 19 december 1475 werd St. Pol onthoofd; hij was toen omstreeks 70 jaar oud (Divisiekroniek XXX.82, f. 398).

voetnoot88: Divisiekroniek XXX.51, f. 371: omstreeks 24 augustus; Wagenaar, Vaderlandsche Historie II, 124: augustus; J. de Kanter, Chronijk van Zierikzee (2e dr.; Zierikzee, 1795) 163: 20 november, hetgeen waarschijnlijk correct is (zie p. 57 noot 95).

voetnoot89: Jacob Janszoon van Middelburg, provisor van Walcheren (Divisiekroniek, t.a.p.); Wagenaar, t.a.p.: Jan Simonszoon, priester; De Kanter, t.a.p.: Claes Symons, priester. Deze laatste opgave is juist (zie ook p. 57 noot 95).

voetnoot90: Michiel van Heenvliet en Kattendijk, baljuw van Zierikzee.

voetnoot91: De Kanter (p. 163) noemt bier, wijn, tarwe, rogge en zout.

voetnoot92: Adolf van Kleef, heer van Ravestein (1425-1492); Jacob Janszoon van Middelburg was diens tresorier.

voetnoot93: Antoon, de ‘Grote Bastaard.’

voetnoot94: Hendrik van Borselen (of diens zoon Wolfert, zie ook p. 46 noot 4).

voetnoot95: Divisiekroniek XXX.41, f. 371, 372: Karel de Stoute nam de deuren van de poorten mee en voerde enigen van de rijksten en aanzienlijksten als gijzelaars mee, bovendien werd een garnizoen in de stad gelegd onder Bernhart von Ramstein, een van Karels trouwste maar ook hardvochtigste bevelhebbers. Vgl. over deze gebeurtenissen ook M.Z. van Boxhorn, Chronyck van Zeelandt eertijdts beschreven door d'Heer Johan Reygersbergen, nu verbetert ende vermeerdert II (Middelburg, 1644) 266-273: Reigersberg citeerde vrijwel letterlijk de Divisiekroniek 266-268); Boxhorn voegt daarna een commentaar toe met daarin een aanhaling uit een brief van Karel de Stoute, waarin deze het innen van het aandeel van de bede van Zierikzee gelast, aangezien hem niet is gebleken, dat de stad te zwaar was aangeslagen (270, 271).
Op 7 sept. 1472 werd een commissie van 12 lieden, 6 namens prelaat en edelen (waaronder Michiel van Heenvliet en Clays Symoenszoon) en 6 namens de steden, gemachtigd tot het innen van imposten, die door de Staten van Zeeland op 28 aug. 1472 waren toegestaan gedurende 10 jaar en die gedeeltelijk door edelen en steden waren voorgeschoten; de nieuwe algehele bede van 30 maart 1473 deed deze heffing vervallen. Na de moeilijkheden in Zierikzee arriveerde Karel de Stoute vanaf Arnemuiden op 3 januari 1473 in de stad en bleef daar tot en met 7 januari; tussen 19 en 22 februari 1473 verbleef de hertog wederom in Zierikzee en reisde daarna naar Brussel (R. Fruin, De rekeningen en andere stukken in 1607 uit de Hollandsche rekenkamer naar de Zeeuwsche overgebracht. Het Bourgondisch-Oostenrijksche tijdvak, 1433-1584 ('s-Gravenhage, 1909) 233: regest 120, vgl. 21, 105, 175; H. van der Linden, Itineraires de Charles, duc de Bourgogne, Marguérite d'York et Marie de Bourgogne, 1467-1477 (Bruxelles, 1936) 48, 49). Het commentaar van Vaughan (Charles the Bold, 404 n. 1): ‘... Zierikzee, where there was an isolated anti-tax riot in August 1472 (moet zijn: Nov.) made serious by the murder of two officials’... ‘which has not yet caught the attention of historians’.

voetnoot96: Het beleg van Neuss duurde van 29/30 juli 1474 tot 13 juni 1475 (Vaughan, Charles the Bold, 319); vgl. Divisiekroniek XXX.57-78, f. 381-397. Uitgebreid over het beleg: G. Kallen, Die Belagerung von Neuss durch Karl den Kühnen. Neuss, 1925.

voetnoot97: Frederik III.

voetnoot98: Nl. Adolf van Nassau, aartsbisschop van Mainz, Jan van Baden, aartsbisschop van Trier, Albrecht van Saksen en markgraaf Albrecht van Brandenburg (Divisiekroniek XXX.71, f. 391).

voetnoot99: Voor een opsomming: Divisiekroniek, t.a.p.

voetnoot100: Frederik III was te velde in het voorjaar van 1475, maar pas vanaf 6 mei 1475 naderde hij vanaf Keulen (waar hij vanaf 18 maart was) de belegerde veste.

voetnoot1: Dit slaat op het verdrag dat op 29 mei 1475 tot stand kwam: besloten was het beleg op te breken; Karel de Stoute c.s. zouden eerst 3 mijl in de richting van de Bourgondische landen trekken en daar tijdelijk een nieuw legerkamp opslaan; dan zouden na drie dagen Frederik III c.s. zich in tegengestelde richting terugtrekken (Vaughan, Charles the Bold, 343); Divisiekroniek XXX.74, f. 393, 394.

voetnoot2: Hier dus wat vreemds in de chronologie; deze opmars is die vanaf 6 mei 1475.

voetnoot3: Deze posities waren omstreeks Pinksteren (14 mei) 1475 bereikt.

voetnoot4: Dit gevecht vond plaats op 23 mei 1475 (Divisiekroniek XXX.73, f. 392, 393: datum 16 mei 1475).

voetnoot5: Het verdrag van 29 mei 1475.

voetnoot6: Dergelijke opmerking ook in Divisiekroniek XXX.75, f. 354: alleen de keizer, de vier keurvorsten en Karel de Stoute waren van het verdrag op de hoogte.

voetnoot7: Het geschil tussen de Keulenaren en hun aartsbisschop Ruprecht van Beieren (een der oorzaken van Karels initiatief Neuss te belegeren) werd ter beslechting voorgelegd aan de H. Stoel; Lodewijk XI en René van Lotharingen (= René van Anjou, zie p. 46 noot 100), die zich met de Keulenaren en de keizer hadden verbonden, werden buiten het verdrag gelaten.

voetnoot8: De Keulenaren hadden vanaf 17 februari een bruggehoofd aan de overzijde van de Rijn tegenover Neuss (Auf den Steinen), waarvandaan zij overigens niet veel konden doen; pas na het bestand van 29 mei 1475 wisten zij vandaar enige transportvaartuigen van Karel de Stoute te overmeesteren (Vaughan, Charles the Bold, 330, 344).

voetnoot9: Op 4 juli 1475 maakte Edward IV de overtocht naar Calais.

voetnoot10: Normandië als oorlogsdoel ook in Divisiekroniek XXX.80, f. 397. Zoals uit de volgende noot duidelijk wordt was het koningschap van Frankrijk oorlogsdoel. Toen op 14 juli 1475 Karel de Stoute zich bij Edward voegde in Calais werd overeengekomen dat Edward Normandië zou veroveren met hulp van Frans II van Bretagne en Lodewijk van St. Pol en vervolgens zou doorstoten naar Champagne, terwijl Karel de Stoute zich via Lotharingen (René van Anjou!) naar Champagne zou begeven; in Reims zouden beide vorsten en hun legers elkaar ontmoeten en zou Edward IV daar als koning worden gekroond (Jacob, Fifteenth Century, 576).

voetnoot11: Op 25 juli 1474 was tussen Karel de Stoute en Edward IV een verdrag gesloten inhoudende dat Edward in de zomer van 1475 naar Frankrijk zou komen om de usurpator Lodewijk XI te verdrijven en zich als koning in Reims te laten kronen. Karel de Stoute zou hem daartoe 10.000 man hulptroepen verstrekken, Edward IV zou Karel belonen met Bar, Champagne, Nevers, Rethel, Eu, Guise, Donzy, Doornik en andere plaatsen; Karel de Stoute zou geen leenhulde voor zijn landen hoeven te doen (Vaughan, Charles the Bold, 340, vgl. ook Jacob, Fifteenth Century, 573).

voetnoot12: Van de voorgenomen expedities kwam niet veel terecht; Edward IV zag zich eigenlijk gedwongen met Lodewijk XI te onderhandelen, hetgeen leidde tot het verdrag van Picquigny (29 aug. 1475). Bij dat verdrag werd geen echtverbintenis overeengekomen, integendeel, een te sluiten vriendschapsverdrag tussen beide landen zou inhouden een verbod binnen een jaar een huwelijksverdrag te arrangeren. Over het hier vermelde huwelijk ook: Divisiekroniek XXX.80, f. 397.

voetnoot13: Edward IV arriveerde op 28 september 1475 in Engeland.

voetnoot14: Op 13 september 1475 werd het verdrag van Soleuvre (zie ook p. 56 noot 82) gesloten; het hield een wapenstilstand in voor 9 jaar: 13 sept. 1475-1484.

voetnoot15: Zie noot 12 hiervoor.

voetnoot16: Op 22 februari 1476 overschreed Karel de Stoute de grenzen van Savoye en op 26 juni leed hij een beslissende nederlaag bij Murten. De verloren kostbaarheden: Bernisches historisches Museum, Die Burgunderbeute und Werke Burgundischer Hofkunst. Bern, 1969; F. Deuchler, Die Burgunderbeute. Bern, 1963.

voetnoot17: Vanaf 25 september 1476 voerde Karel de Stoute campagne tegen Lotharingen, 6 oktober viel Nancy in handen van de Lotharingers en op 22 oktober werd door Karel de Stoute het beleg voor Nancy geslagen.

voetnoot18: Engelbrecht II van Nassau (zie p. 36, noot 50); hij moest 3 maanden in Straatsburg wachten alvorens de lospenningen waren bijeengebracht (Jansen, in Nassau en Oranje, 33).

voetnoot19: Antoon van Bourgondië (zie p. 36 noot 49) was door Zwitsers bij Nancy gevangen genomen; Lodewijk XI kocht hem los, waarna hij enige tijd in Franse gevangenschap bleef, maar hij werd nog in 1477 door Lodewijk XI in genade aangenomen; tot 1504 verbleef hij vooral in Frankrijk, hoewel hij in de Nederlanden en elders nog wel vooral diplomatieke diensten verleende. Ook een andere bastaard, Boudewijn van Rijsel (zie eveneens noot 49) werd gevangen genomen.

voetnoot20: Nl. Cola de Monforte, graaf van Campobasso (over hem: B. Croce, ‘Il conte de Campobasso, Cola di Monforte’, in: Vite di avventure, di fede e di passione (Bari, 1953) 47-186); diens verraad: G. Doutrepont et O. Jodogne, éds, Chroniques de Jean Molinet I (Bruxelles, 1935) 165.

voetnoot21: Vgl. Molinet, I, 166.

voetnoot22: In 1550 werden wat men als Karels stoffelijke resten beschouwde overgebracht van Nancy naar Luxemburg, in 1553 vandaar naar de OLV-kerk te Brugge; in 1563 was Karels tombe aldaar voltooid (W. Paravicini, Karl der Kühne. Das Ende des Hauses Burgund. Persönlichkeit und Geschichte 94/95 (Göttingen usw., 1976) 111).

voetnooto: Vanaf hier tot varen mochte gedrukt in Bronnen II, 629.

voetnoot23: Geertruidenberg.

voetnoot24: Op 3 februari 1477 kwamen de Staten-Generaal in Gent bijeen en op 11 februari verwierven de afgevaardigden van de Staten van Vlaanderen, Brabant, Henegouwen, Artois, Namen, Holland en Zeeland het Groot Privilege (vgl. P. van Ussel, ‘Het charter zonder naam’ in: Miscellanea Van der Essen I (Leuven, 1947) 439-457).

voetnoot25: Maria van Bourgondië (1457-1482).

voetnootp: Vanaf hier tot en met f. 278v de hand van Jan Allertsz. De woorden als van hantvesten, privilegien staan ook nog onderaan f. 271v in het handschrift van Cornelis Jansz. en markeren kennelijk het punt, tot waar deze het origineel van zijn vader heeft gekopieerd en waar dit origineel verder gaat, zie inleiding p. 2-3.

voetnoot26: Voor Holland gedateerd 14 maart 1477; een opsomming in P.J. Blok, Geschiedenis eener Hollandsche stad. Eene Hollandsche stad onder de Bourgondisch-Oostenrijksche heerschappij (2e dr., 's-Gravenhage, 1912) 57-68.

voetnoot27: Jan van Kleef, zie p. 29 noot 12.

voetnoot28: Adolf van Kleef, zie p. 57 noot 92.

voetnoot29: Lodewijk van Bourbon, zie p. 32 noot 29. Voorts ondertekenden Jan van Gruuthuse en Jehan de la Boverie, president van de Rekenkamer.

voetnoot30: Op 13, 14, 15 en 17 maart 1477 werden 6 Gentse magistraatsleden onthoofd ‘om zekere brieven van verbande die ghemaect waeren zonder 't weten van den prince’ (V. Fris, ed., Dagboek van Gent II (Gent, 1904) 251).

voetnoot31: Guillaume Hugonet (zie p. 56 noot 86) werd op 26 of 27 februari 1477 gevangen genomen (Mémoires de Jean de Dadizeele, 7).

voetnoot32: Guy de Brimeu, heer van Humbercourt (zie p. 36 noot 51) werd eveneens op 26 of 27 februari gevangen genomen (Ibidem).

voetnoot33: Jan van Melle werd door de Gentse Witte Kaproenen in Dendermonde gevangen genomen; hij was als schepen van Gent ontvanger van belasting geweest tijdens Karel de Stoute en had volgens de aanklacht misbruik gemaakt van zijn ambt (vgl. ook Divisiekroniek XXXI.3, f. 407).

voetnoot34: Willem van Clugny, protonotarius van de paus, was juist tot bisschop van Terwaan benoemd, werd op 26 of 27 februari 1477 gevangen genomen (Mémoires de Jean de Dadizeele, 7), maar niet ter dood veroordeeld; in augustus werd hij vrijgelaten en is toen naar Frankrijk gegaan (vgl. Divisiekroniek XXXI.13, f. 414).

voetnootq: Hierachter zijn ca zes woorden doorgehaald en onleesbaar.

voetnoot35: Antoine Haneron (1400-1490), proost van St. Donaas te Brugge (en daardoor kanselier van Vlaanderen), werd door de Brabanders gevangen genomen en in Vilvoorde vastgezet, maar niet ter dood veroordeeld; in augustus 1477 werd ook hij vrijgelaten (door toedoen van Maximiliaan van Oostenrijk, die in 1459 door Haneron was gedoopt; Divisiekroniek, t.a.p.).

voetnoot36: Op 30 januari 1477.

voetnoot37: Op 30 maart 1477 herstelde Maria van Bourgondië de Brugse privileges (L. Gilliodts van Severen, Inventaire des archives I.vi (Bruges, 1876) 138-145, nr. 1152); op 5 april 1477 ging Maria naar Brugge (Ibidem, 158).

voetnootr: Een woord onleesbaar wegens waterschade.

voetnoot38: Een overzicht van de Brugse opstandigheid: Ibidem, 154-164; daar geen melding van executies, evenmin in N. Despars, Cronycke van den lande ende graefscepe van Vlaenderen IV (Brugge, 1840) 126 vlg.; daar wel: gevangenname Jan Barbesaen op 26 maart 1477 met 15 andere Brugse magistraatsleden ten tijde van Karel de Stoute (p. 126), gevolgd op 10 april door de gevangenname door de ambachten van de stadspensionaris en 4 schepenen die toen fungeerden (p. 130). Jan Barbesaen werd op 16 mei 1477 onthoofd; Vlaamsche kronyk, in Ch. Piot, ed., Chroniques de Brabant, 243.

voetnoot39: Vgl. p. 60 noot 19.

voetnoot40: In februari 1477 werd de cité van Atrecht door Franse troepen bezet; een opstand leidde op 4 mei 1477 tot een hardhandig ingrijpen door Lodewijk XI: Atrecht werd zwaar gestraft (vgl. Divisiekroniek XXXI. 10, f. 411).

voetnoot41: Lodewijk XI won Ham, Bohain, Saint Quentin, Kamerijk, Bouchain, Le Quesnoy, Avesnes en Terwaan; Sint Omaars bleek onneembaar.

voetnoot42: Vgl. Divisiekroniek XXXI. 10, f. 411.

voetnoot43: Jan, heer van Perwez, Duffel en Geel.

voetnoot44: Jasper († 1504), heer van Culemborg en Hoogstraten, in 1470 gehuwd met Johanna van Bourgondië, dochter van Antoon, de ‘Grote Bastaard’, na de dood van Frank van Borselen heer van Borsele (Boxhorn, Chronyck van Zeelandt I, 404).

voetnoot45: Op 11 juni viel Avesnes Lodewijk XI in handen; Perwez en Culemborg gaven zich voor de uiteindelijke bestorming over (vgl. Molinet, Chroniques I, 200).

voetnoot46: Vgl. p. 30 noot 22. Over deze onderneming ook W.J. Alberts, ed., Die wonderlijcke oorloghen van keyser Maximiliaen (Groningen-Djakarta, 1957) 10-13.

voetnoots: Vanaf hier tot aprille voirs. gedrukt in Bronnen II, 629.

voetnoot47: Maximiliaan (1459-1519) was de zoon van keizer Frederik III.

voetnoot48: Op 26 november 1476 had hertogin Maria van Bourgondië een schriftelijke trouwbelofte aan Maximiliaan gezonden; op 26 maart 1477 richtte Maria zich om steun tot keizer Frederik III, die al op 12 februari 1477 brieven van rouwbeklag had gezonden; op 21 april 1477 werd het huwelijk tussen Maria en Maximiliaan bij volmacht voltrokken te Brugge.

voetnoot49: Op 19 augustus 1477 werd het huwelijk officieel ingezegend.

voetnoot50: Op 25 maart 1478 werd Maximiliaan in Dordrecht gehuldigd (Balen, Beschrijving, 790).

voetnoott: Hierna volgt upten XXVIen dach van maert anno LXXVIII, doch dit is doorgehaald.

voetnoot51: Tussen Heemskerk en Castricum (zie kaart bij L.Ph.C. van den Bergh, Handboek, der middelnederlandse geografie, ... aangevuld en omgewerkt door A.A. Beekman en H.J. Moerman (3e dr.; 's-Gravenhage, 1949) 177). Maximiliaan volgde hier mogelijk de ‘koningsweg’ (via regia; vgl. J. Huizinga, ‘De opkomst van Haarlem’, in Verzamelde werken I (Haarlem, 1948) 209, noot 4): over Katwijk, Rijnsburg, Noordwijk, Bloemendaal (echter mogelijk Haarlem), Velsen, Beverwijk, Heemskerk, Castricum, Limmen, Heiloo, Alkmaar (zie Van den Bergh, Handboek, 214). Schepelenberg was de plaats van inhuldiging van de landsheer voor het platteland van Kennemerland (in 1361 als zodanig voor het eerst genoemd: Jan van Blois), maar eerder al de politieke hoofdplaats van die streek (Haarlem had eerder als stad voor die regio als zodanig gefungeerd), zie: R. Fuin, ‘Over de huldigingsplaatsen van Holland’, in: Verspreide geschriften VIII ('s-Gravenhage, 1903) 144-146.

voetnoot52: Zie voor deze reis: H. van der Linden, Itinéraires de Marie de Bourgogne et de Maximilien d'Autriche, 1477-1482 (Bruxelles, 1934) 30-32: Gent-Middelburg: 20-21 maart 1478; in Dordrecht: 23, 24 maart; van Dordt naar 's-Gravenhage: 25 maart; in Leiden: 5 april; weer in 's-Gravenhage: 5 april; in Delft: 9 april; in Amsterdam: 14 april; in Antwerpen: 16 april. Het is de vraag of deze opgave correct of volledig is; de schrijver van de Rotterdamse aantekeningen was een tijdgenoot, levend in het gewest dat deze zaken aanging. Reigersberg (Boxhorn, Chronijck van Zeelandt II, 295) maakt gewag van de haast die Maximiliaan had in verband met de toestand in het zuiden, waardoor hij zich niet eerst in Holland (zoals gewoonlijk) liet inhuldigen, maar in Zeeland; deze haast rechtvaardigt het vermoeden dat de huldiging in Goes en passant werd afgehandeld, zoals onze schrijver suggereert - Reigersberg meldt alleen de huldiging in Middelburg -, maar weerhield Maximiliaan niet van de reis naar Holland. De inhuldiging in Dordrecht werd gedaan, althans volgens de mededeling bij Balen, door alle representanten van Holland (vgl. Wonderlijcke oorloghen, 61: in Dordrecht aanwezig Delft, Haarlem, Leiden, Amsterdam, Gouda, Alkmaar, Hoorn, Enkhuizen, Schiedam, Schoonhoven; daar echter datum 5 april); bij van der Linden wordt expliciet vermeld, dat Maximiliaan op 5 april in Leiden ingehuldigd werd.

voetnoot53: Maximiliaan was op dat moment in Pont à Sault of Pont à Vendin (vanaf 26 juni; Van der Linden, Itinéraires, 37).

voetnoot54: Zie voor het vreugdebetoon ook Wonderlijcke oorloghen, 51, 52.

voetnoot55: Ibidem, 52: een spion bracht het bericht aan Lodewijk XI, die bij Atrecht gelegerd was.

voetnoot56: Over die boodschapper niets nader gevonden.

voetnootu: Geheel f. 273 is gedrukt in Bronnen II, 629.

voetnoot57: D.w.z. voogd volgens kanoniek recht.

voetnoot58: Jan Allertszoon, secretaris van Rotterdam.

voetnoot59: Nl. de Rotterdamse magistraat.

voetnootv: De woorden als ... Beloeys zijn zeer onduidelijk geschreven en nauwelijks leesbaar; men zou aan uitraderen kunnen denken.

voetnoot60: Schoonhoven representeerde hier de Zuidhollandse bezittingen die tot 1397 in handen waren geweest van de heren van Blois (Jan, † 1381; Guy, † 1397), daarna vervallen aan de grafelijkheid. Tot de gebieden van Blois behoorden ook Texel, Wieringen, Beverwijk, Noordwijk; het Land van Blois: Krommenie, Krommeniedijk en Westzaan, samen met het Land van Wijk (Wijk aan Zee, Wijk aan Duin en Spaarnwoude) het baljuwschap van Blois.

voetnootw: Twee woorden doorgehaald en onleesbaar.

voetnoot61: Wolfert van Borselen, sedert 1474 graaf van Grandpré, werd in 1477 in plaats van Lodewijk van Gruuthuse stadhouder; hij werd in 1480 van deze functie ontheven.

voetnoot62: Het huis ‘De Spiegel’ wordt in 1404 reeds genoemd; het lag aan de noordzijde van de Hoogstraat ter hoogte van wat destijds de Middeldam heette en grensde van achteren aan het St. Laurenskerkhof. Het is de vraag of ‘De Spiegel’ op dezelfde plaats was als de oude grafelijke herberg die in 1316 wordt genoemd en die kort voor 1344 is afgebrand (vgl. Ten Boom, ‘Secretarissen van Rotterdam’).

voetnoot63: Nijmegen vertegenwoordigde de anti-Bourgondische stroming (vgl. Divisiekroniek XXXI.17, f. 414, 415).

voetnoot64: Frederik van Egmond, heer van IJsselstein (zie ook p. 30 noot 16).

voetnoot65: Willem van Egmond, heer van Herpen en Boxmeer († 1494).

voetnoot66: Willem van Egmond, jongere broer van Arnold van Gelre (zie p. 29 noot 13).

voetnoot67: Arnhem steunde Willem van Egmond sr.

voetnoot68: Jan van Hemert.

voetnoot69: Bedoeld wordt Reinier van Broekhuizen, die na Nijmegen in 1473 tegen Karel de Stoute te hebben verdedigd, in dienst van de hertog trad en met deze deelnam aan het beleg van Neuss en andere krijgsbedrijven; bij Nancy werd hij door het Zwitsers contingent aldaar gevangen genomen, maar nog in de lente van 1477 kwam hij vrij; hij ging naar Gent, sprak daar de na de dood van Karel de Stoute vrijgelaten Adolf van Gelre en reisde voorts door naar Gelre (vgl. Divisiekroniek XXXI. 1, f. 406).

voetnoot70: Jan van Hemert plunderde vanuit zijn gebied de Meierij en berokkende de Bosschenaren op die manier schade; op 13 januari 1479 brandschatten de Bosschenaren het dorp Nederhemert en legden het kasteel van Jan van Hemert in de as (Willem van Berchen, Kroniek, 149, 150).

voetnoot71: Van een raid op Gorinchem is niets bekend; wel werd Leerdam veroverd door Jasper van Culemborg (zie p. 63 noot 44) en plunderden Gelderse troepen vandaaruit in Holland (Divisiekroniek XXXI.19, f. 416), waarbij Gorinchem werd verdedigd door de slotvoogd Jan van Egmond (zie hierna, p. 73 noot 2).

voetnoot72: Over deze episode: Divisiekroniek XXXI.21-25, f. 417-420.

voetnoot73: Wolfert van Borselen.

voetnoot74: Wolfert van Borselen was in Veere.

voetnoot75: Op dat moment was de Raad nog in 's-Gravenhage; mogelijk slaat deze opmerking op de dagvaart in Rotterdam begin 1479, waar echter de schout Jan van Reimerswaal († 1486; ook baljuw van Schieland, 1459-1475; 1477-1483) - vrezende dat onder het mom van een dagvaart de stad door Hoeken zou worden bezet - de afgevaardigden buiten de poort wist te houden en de reeds in Rotterdam aanwezige Wolfert van Borselen de stad deed verlaten.

voetnoot76: De commotie begon omstreeks 24 juni 1479 in een taveerne, maar breidde zich uit: lieden uit Leiden, Delft, Haarlem en Amsterdam steunden Kabeljauwse edelen in 's-Gravenhage. Uiteindelijk werd door toedoen van Pieter Langhals (zie hierna, p. 72 noot 91) een bestand gesloten. Eerst nu was het Hof van Holland verdreven; overigens waren de meeste raden Kabeljauws.

voetnoot77: Divisiekroniek XXX.23, f. 418: 7.000 man uit Utrecht, Dordrecht, Gouda, Schoonhoven, m.m.v.o.a. Jan III van Montfoort (1450-1521; over hem: M.P. van der Linden, De burggraven van Montfoort in de geschiedenis van het sticht Utrecht en het graafschap Holland, ± 1260-1490 (Assen, 1957) 145-175) en Reinier van Broekhuizen (zie p. 67 noot 69).

voetnoot78: De edelen verlieten 's-Gravenhage toen zij de nadering van Wolfert van Borselen c.s. vernamen; enigen gingen naar Delft, anderen naar Leiden. Op 19 juli 1479 betrad Wolfert van Borselen 's-Gravenhage.

voetnoot79: Nadat Wolfert van Borselen was vertrokken, kwamen de Kabeljauwen inderdaad terug (Divisiekroniek XXXI.23, f. 419).

voetnoot80: Op 23 juli 1479 vergaderden Wolfert van Borselen en zijn raad (voorzover aanwezig) in het slot Bulgerstein; daarover: H.C.H. Moquette, ‘Het slot Bulgersteyn en zijn eigenaren’, Rotterdamsch Jaarboekje II.6 (1918) 65-107; J.G.N. Renaud, ‘Oudheidkundige onderzoekingen in en om Rotterdam’, Ibidem IV.10 (1942) 125-141. In Rotterdam bleken de meeste steden Wolfert te volgen, uitgezonderd Leiden, Haarlem en Amsterdam.

voetnoot81: Onder Joris, de bastaard van Brederode, met troepen uit Dordrecht en Gouda; Wolfert van Borselen vertrok weer naar Veere. Deze episode maakte maar al te duidelijk dat Wolfert van Borselen de Hoekse partij was toegedaan; het kostte hem zijn stadhouderschap: Maximiliaan stuurde Jan van Lannoy († 1493) om orde op zaken te stellen en op 26 mei 1480 werd Joost van Lalaing († 1483) de nieuwe stadhouder.

voetnoot82: Delfshaven, in de 15de eeuw algemeen Nieuwehaven genoemd.

voetnoot83: Terwaan.

voetnoot84: Hier wordt bedoeld de slag bij Guinegate of Blangy, 7 augustus 1479. Andere lijsten van deelnemers en gevallenen aan Franse zijde en aanvoerders van gedeelten van het Franse leger; Molinet, Chroniques I, 306, 313; Wonderlijcke oorloghen, 81, 82, 88; Despars, Cronycke IV, 193, 194.

voetnoot85: Vergelijking met in de vorige noot genoemde lijsten en andere gegevens levert de volgende identificaties op: de seneschalk van Normandië was Jean Blosset, heer van St. Pierre-le-Moustier, groot-seneschalk van Normandië, door Molinet (Chroniques I, 306) wel als deelnemer, niet als gesneuvelde vermeld; vgl. Wonderlijcke oorloghen, 88 en Despars, Cronycke IV, 193: gesneuveld; Molinet (I, 559) meldt optreden in 1487. De admiraal van Frankrijk was Lodewijk, bastaard van Bourbon (zie p. 56, noot 85), door Molinet niet genoemd als deelnemer aan de slag, vgl. Wonderlijcke oorloghen, 88 en Despars, Cronycke IV, 193: gesneuveld; Molinet (II, 62) meldt optreden in 1488. De heer van Clermont was Lodewijk van Bourbon, door Molinet niet vermeld als deelnemer, vgl. echter Wonderlijcke oorloghen en Despars Cronycke: gesneuveld. Volgens beide laatstgenoemde bronnen sneuvelde eveneens een heer van Blangoen, (Blangion), waarschijnlijk dezelfde als de hier vermelde heer van Blantoen. De heer van Crequi was Jan VI van Crequi, volgens Wonderlijcke oorloghen en Despars gesneuveld, niet door Molinet als deelnemer vermeld. De heer van Blangnay wordt door Wonderlijcke oorloghen en Despars (Blangyers; Blangiers) als gesneuveld opgegeven; Molinet noemt hem niet. Antoine de Crèvecoeur sneuvelde volgens Wonderlijcke oorloghen en Despars; Molinet noemt hem enkel als deelnemer (I, 306). De heer van Waudemont is waarschijnlijk René II, graaf van Vaudemont (1451-1508), hertog van Lotharingen; Wonderlijcke oorloghen en Despars melden het sneuvelen van een heer van Vendemont resp. Vaudemont. Met messire de Bourboen wordt mogelijk Jan II (1426-1488), hertog van Bourbon bedoeld, die op de andere drie hier gebruikte lijsten niet voorkomt. Gabasse (Gabacha, Gabace) van Dordogne sneuvelde volgens Wonderlijcke oorloghen en Despars; Molinet noemt hem niet. Volgens Molinet (I, 313) sneuvelde de luitenant van Maurice Brandely de Champagne, luitenant-generaal en commandant van Artesië, die zelf aan de slag deelnam (I, 306); vgl. Wonderlijcke oorloghen en Despars: er sneuvelde een heer van Morysses, Morissys. De heer van Blaudricourt was Jan van Baudricourt, onder Lodewijk XI gouverneur van Bourgondië, maarschalk van Frankrijk, die volgens Molinet wel deelnam aan de slag, maar niet sneuvelde, zoals Wonderlijcke oorloghen en Despars vermelden. De heer van Torcy was Jean d'Estouteville, heer van Torcy, volgens Molinet geen deelnemer in de slag, wel sneuvelde volgens Molinet zijn luitenant; Wonderlijcke oorloghen en Despars noemen de heer van Torcy zelf onder de gesneuvelden. Met Caerle le Vault wordt mogelijk Querquelevent bedoeld, die volgens Molinet wel deelnam aan de slag, maar niet sneuvelde; hij wordt later als kapitein van Atrecht genoemd (I, 306; II, 342). Met de ‘capitein’ van Béthune wordt mogelijk bedoeld de heer van Maingny, kapitein van Béthune, als zodanig vermeld in ‘Chronique d'Adrien de But’, in: Kervyn de Lettenhove, ed., Chroniques relatives à l'histoire de la Belgique sous la domination des dues de Bourgogne I (Brussel; 1870) 537; indien deze opgave correct is dan betreft het hier Gérard de Plaines, baron van Ma(i)gny-sur-Tille, die volgens Molinet (I, 306, 313 noot b) bij Guinegate sneuvelde; vgl. Wonderlijcke oorloghen en Despars: noemen een graaf van Meyene bij hun lijst gevallenen. Met de grave du Mertin wordt waarschijnlijk bedoeld Anton van Chabannes, graaf van Dammartin, die door Molinet niet bij de deelnemers wordt genoemd en is gestorven in 1488; beide andere bronnen vermelden hem niet. Het thuisbrengen van andere genoemden bleek vooralsnog niet goed mogelijk. De here van Magris zou eventueel te identificeren zijn met de door Wonderlijcke oorloghen en Despars genoemde heer van Marengly, Meringuy; van de daaropvolgende genoemde heer is de naam moeilijk leesbaar: Du Me (Nu, Mi)tt on (oir, eir) zijn de mogelijkheden; met; de grave van Premesse (ook deze lezing is dubieus) kan zijn bedoeld de graaf van Provence, volgens Wonderlijcke oorloghen gesneuveld, maar mogelijk ook de comte de Pureux, volgens Molinet (I, 313) gesneuveld; voor de here van Malgu zijn geen aanknopingspunten gevonden; hetzelfde is het geval met Caerle le Lannoit (hier zij vermeld dat De Barante, Histoire X, 43 refereert aan een compagnie onder Raoul de Lannoy die deelnam aan de slag); Caerlelont de Breton kon verder niet worden geïdentificeerd, evenmin de ‘grave van Perroenen’, hoewel deze mogelijk de door Molinet genoemde comte de Pureux kan zijn of de door Despars als gesneuvelde genoemde heer van Pierremont - een herleiding naar Péronne lijkt mij onwaarschijnlijk.

voetnoot86: Bij Cherbourg bemachtigden de Fransen de gehele haringvloot; ook schepen vanuit de Oostzee werden door de Fransen onderschept (Wagenaar, Vaderlandsche historie IV, 189, 190).

voetnoot87: Scarborough.

voetnoot88: ‘Die Scharenburchsche reyse’ (zie de kroniek van Reigersberg, M.Z. van Boxhorn, Chronijck van Zeelandt II, 297, 298).

voetnootx: Twee woorden onleesbaar wegens waterschade.

voetnooty: Een regel onleesbaar wegens waterschade.

voetnootz: Het jaartal is toegevoegd in zestiende-eeuws handschrift.

voetnoot89: Op 23 juni 1483 werd het beleg voor Utrecht geslagen; op 31 augustus werd tot capitulatie besloten, op 3 september werd het vredesverdrag door Maximiliaan uitgavaardigd (Van dar Linden, Burggraven van Montfoort, 168, 169); vgl. ook Divisiekroniek XXXI.54, f. 436, 437 (daar ook de intocht van Maximiliaan door een bres in de muur op 6 september 1489).

voetnoota: Een woord onleesbaar wegens geknoei.

voetnoot90: Komt niet voor in de genealogie van het geslacht van (den) Abeele, Nederlandsche Leeuw XLVII (1929) 245, 246.

voetnoot91: Pieter Langhals (zie ook p. 68 noot 76) werd later Maximiliaans ontvanger-generaal van financiën en werd op 22 maart 1488 door de Brugse opstandalingen onthoofd (Molinet, Chroniques I, 638; Despars, Chronycke IV, 387-391).

voetnoot92: Over de gebeurtenissen in Leiden: Blok, Hollandsche stad II, 81 vlg.; vgl. Divisiekroniek XXXI. 28, 29, f. 421-424.

voetnoot93: Reinier van Broekhuizen, zie p. 67 noot 69 en p. 68 noot 77.

voetnoot94: In juli en oktober 1480 waren vele Hoeken uit Leiden en Holland verbannen, zij zochten hun toevlucht in het Nedersticht (vgl. Divisiekroniek XXXI. 6-8, f. 409, 410).

voetnoot95: Divisiekroniek XXXI.28, f. 421: 135 man.

voetnoot96: Bij het stadhuis.

voetnoot97: In de vroege ochtend van 20 januari 1481 werd Leiden verrast. De hiervoor aangehaalde datering ‘Sinte Margrietenavond’ zou volgens de gangbare kalender 12 juli hebben moeten beduiden; dat is onmogelijk, zodat hier gedacht moet worden aan een andere Margriet, bv. Margaretha van Hongarije, wier naamdag op 18 januari gevierd werd, met name door de Dominicanen (aan wie de schrijver van deze aantekeningen aandacht besteedde door met name hun vestiging in Rotterdam te noemen, zie p. 22 noot 70), waarmee het verschil in tijdsaanduiding tot een paar dagen is teruggebracht (nl. 17 i.p.v. het juiste 19 januari).

voetnoot98: Het jaartal moet zijn 1481; Reinier van Broekhuizen c.s. ontruimden Leiden tussen 12 en 15 april 1481 en vertrokken naar Montfoort (Van der Linden, Burggraven, 160, 161).

voetnoot99: Maximiliaan bezocht op 17 april 1481 Leiden.

voetnoot100: Vgl. Blok, Hollandsche Stad II, 83/84: 1 april 1481.

voetnootb: Een woord onleesbaar wegens waterschade.

voetnootc: Drie regels onleesbaar wegens waterschade.

voetnoot1: Dirk Potter en 3 anderen hadden zich niet overgegeven, maar zich op het huis te Zijl verschanst; daar werden zij gevangen genomen en vervolgens naar Leiden gevoerd; op 19 april werden zij terechtgesteld (Divisiekroniek, XXXI.31, f. 414).

voetnoot2: Jan III van Egmond (1438-1516), op dat moment slotvoogd van Gorinchem, werd in 1483 stadhouder van Holland en Zeeland, tot 1515; hij was de oudste zoon van Willem van Egmond, heer van IJsselstein (zie p. 29 noot 13).

voetnootd: Vanaf hier tot prince behoef gedrukt in Bronnen II, 630.

voetnoot3: Jan van Egmond was beledigd door de Dordtse schout Adriaan Janszoon en kondigde aan de stad te zullen innemen; desondanks werd Dordrecht niet extra beveiligd. In de nacht van 5 op 6 april 1481 vertrokken twee schepen met daarin verborgen Jan van Egmond, Kabeljauwse ballingen en 150 Engelse soldaten naar Dordrecht. De schepen werden de stad binnengelaten; de stad werd daardoor verrast (Balen, Beschrijving, 792, 793); Divisiekroniek XXXI.30, f. 423.

voetnoot4: Ook de onderschout sneuvelde.

voetnoot5: Dit aantal niet in Divisiekroniek of Balens Beschrijving.

voetnoot6: In 1479 lid van de Goede luyden van achten (invloed op burgemeestersverkiezing en toezicht op de burgemeestersrekeningen) en in 1478 lid van het College van veertigen, het kiescollege van de magistraat (Balen, Beschrijving, 297, 361).

voetnoot7: Divisiekroniek XXXI.30, f. 423 en Balen, Beschrijving, 793, geven een aantal van 200 op; de schout Adriaan Janszoon en Dirk van Beaumont Govertszoon (in 1477 burgemeester, tot 6 april 1481 schepen; Balen, Beschrijving, 246, 297) werden na een proces in 's-Gravenhage op 2 augustus 1481 onthoofd (vonnis Beaumont: Ibidem, 794-796).

voetnoot8: Maximiliaan vertrok op 8 april van Geertruidenberg naar Rotterdam (Divisiekroniek XXXI.31, f. 423).

voetnoot9: Jan van Egmond.

voetnoot10: Zie hiervoor, p. 72. Dirk van Beaumont (zie hiervoor noot 7) werd onder andere beschuldigd van steun aan de Hoeken in Leiden.

voetnoot11: Filips, bastaard van Brabant (zoon van Filips de Goede), heer van Craybeec (vgl. Divisiekroniek XXXI.30, f. 423).

voetnoot12: Duitsers uit de Rijnprovincies.

voetnoot13: Filips de bastaard had wel troepen gestuurd naar Dordrecht ter ondersteuning van Jan van Egmond c.s. na de verrassing op 6 april.

voetnoot14: Zie hiervoor, p. 72.

voetnoote: Een woord onleesbaar wegens waterschade.

voetnoot15: Vgl. Divisiekroniek XXXI.55, 57, f. 437-439. Na de dood van Maria van Bourgondië (27 maart 1482) kwam het regentschap in Vlaanderen in feite in handen van de Drie Leden (Brugge, Gent en Ieper) o.l.v. Gent; de regentschapsraad bestond uit Adolf van Kleef, heer van Ravestein (zie p. 00 noot 92), Filips van Beveren (zoon van Antoon de ‘Grote Bastaard’; † 1498), Lodewijk van Gruuthuse († 1492) en Adriaan van Raseghem († 1490); deze ‘dynastieke partij’ kwam na verloop van tijd te staan tegenover Maximiliaan en de Staten-Generaal, afgezien van Vlaanderen (okt. 1483); Ravestein en Beveren keerden zich in mei 1484 van de Vlaamse partij af en in december 1484 keerden de Staten-Generaal zich tegen Jacob van Savoye, graaf van Romont (ca 1450-1487), die zich ‘luitenant-generaal’ van Filips de Schone achtte (zie hierna, p. 76 noot 20); Filips de Schone werd al die tijd in Gent vastgehouden.

voetnoot16: De grensstroom tussen Zeeland en Vlaanderen (Westerschelde), waaraan tegenover Saaftinge door de Drie Leden van Vlaanderen op instigatie van Brugge een versterking was aangelegd die de scheepvaart op Antwerpen blokkeerde; deze sterkte werd weer vernietigd in het voorjaar van 1485 (Divisiekroniek XXXI.57, 58, f. 437, 439); vgl. W. Brulez, ‘Brugge en Antwerpen in de 15e en 16e eeuw: een tegenstelling?’, Tijdschrift voor Geschiedenis LXXXIII (1970) 15-37, die (p. 36) concludeert ‘dat er bezwaarlijk kan gesproken worden van een tegenstelling Brugge-Antwerpen in de 15e en 16e eeuw’, maar de mogelijkheid openlaat dat ‘met name aan de politiek-militaire troebelen van het einde van de 15e eeuw’ meer belang zou moeten worden gehecht.

voetnoot17: Voorjaar 1485.

voetnoot18: Omstreeks Pinksteren (22 mei 1485) - op een dinsdag, dus 17 of 24 mei - verloren de Gentenaren zo'n 8 à 900 man (Molinet, Chroniques I, 450, 451).

voetnoot19: Filips van Crèvecoeur, heer van Esquerdes († 1494), diende eerst Karel de Stoute, werd Vliesridder en heer van Lannoy; trad na 1477 in dienst van Lodewijk XI, die hem gouverneur van Picardië maakte en tot maarschalk van Frankrijk verhief; hij was opperbevelhebber in de slag bij Blangy (Guinegate). Na de dood van Lodewijk XI (1483) bleef hij in dienst van diens opvolger Karel VIII en was bevelhebber van het Franse leger dat in deze periode (1485) in het Doornikse gelegerd was; hij werd door de koning naar Gent gestuurd, waar hij kort na het in de vorige noot vermelde incident arriveerde met 500 lansen, 6 à 7.000 manschappen en nog 2.000 man voetvolk (Molinet, Chroniques I, 455; Despars, Cronycke IV, 251: ‘een eure naer zijn (nl. Maximiliaans) vertrecken’ met 800 Franse ruiters). In Gent ontstond na de opstand van Matthijs Pedaert op 8 juni 1485 (zie noot 25 hierna) een geschil tussen Vlamingen en Fransen, waarop Crèvecoeur c.s. op 11 juni (Molinet, Chroniques I, 456) de stad verlieten en zich weer bij Doornik legerden. Volgens Olivier de la Marche trachtte Maximiliaan toen deze groep te onderscheppen en toen dat mislukte zou hij zich tegen Gent gericht hebben (het in de voorgaande noot genoemde incident; Olivier de la Marche, Mémoires II.11, In J.A.C. Buchon, Choix de chroniques et mémoires (Paris, 1839) 587), maar op dat moment was Maximiliaan in Holland of Zeeland (vgl. Molinet, Chroniques I, 451: een paar dagen na het incident, dus eind mei, vertrok Maximiliaan naar Holland).

voetnoot20: Jacob van Savoye, graaf van Romont (zie ook noot 15 hiervoor) was een oom van Karel VIII, diende onder Karel de Stoute en Maria van Bourgondië en werd tot Vliesridder verheven; na de dood van Maria was hij luitenant-generaal van Filips de Schone en kwam zo tegenover Maximiliaan te staan; hij was aanvoerder in Brugge en bleef daar tot 15 juni (Gilliodts van Severen, Cartulaire VI, 253, noot 1; vgl. Molinet, Chroniques I, 459: gelegerd in Aalst en vertrok vandaar op 15 juni richting Hesdin; het garnizoen van Aalst (trouw aan Gent) stond echter o.l.v. de bastaard van Fénin, Ibidem, 447, 459).

voetnoot21: Deze datering is onjuist; begin juni 1485 had Sluis de poorten voor Maximiliaan geopend, op 21 juni deed Maximiliaan zijn intocht in Brugge; op 18 juni zond Gent gezanten naar Maximiliaan om evenals Brugge tot vrede te geraken (vgl. Gilliodts van Severen, Cartulaire VI, 252-256; Fris, Dagboek II, 259-263; Despars, Cronycke IV, 252-256).

voetnoot22: Nl. het grote kasteel (begonnen in 1385 op last van Karel VI van Frankrijk) en de toren van Bourgondië of het kleine kasteel aan weerszijden van het Zwin (J.H. van Dale, Een blik op de vorming der stad Sluis en op den aanleg harer vestingwerken van 1382 tot 1587 (Middelburg, 1871) 49 en kaart achterin).

voetnoot23: J.M.B.C. Kervyn de Lettenhove, ed., Theoderici Pauli rebus actis sub ducibus Burgundiae compendium (Brussel, 1876) 324: ‘expulsis prius exulibus Hollandiae, Zelandie et territorii Trajectensis’ (de daar vermelde datering: ca Mariae Visitatio (2 juli), is onnauwkeurig).

voetnoot24: Op 8 juni 1485 (Fris, Dagboek II, 259).

voetnoot25: Matthijs Pedaert, aanhanger van de Bourgondiërs, in 1468 al overdeken van de kleine neringen, werd nu wederom overdeken (Fris, Dagboek II, 217, 259); hij werd na deze gebeurtenissen tot ridder geslagen (Ibidem, 261), maar op 10 maart 1488 onthoofd (Ibid., 265, 266).

voetnoot26: Deken der brouwers in 1451; volgens Olivier de la Marche (Mémoires II. 12, ed.cit., p. 588): deken der schippers.

voetnoot27: Filips de Schone werd, nog op instigatie van Lodewijk XI, als graaf van Vlaanderen (en leenman van de Franse koning) gehuldigd door toedoen van de Drie Leden van Vlaanderen (vgl. p. 75 noot 15); ook Lodewijks opvolger Karel VIII (1483-1498) zette deze politiek voort.

voetnootf: Een woord onleesbaar wegens waterschade.

voetnootg: Twee woorden onleesbaar wegens waterschade.

voetnoot28: Op 14 juni 1485 werden Willem Rijm, eerste pensionaris van de keure, en Daniel Onredene, burgemeester (eigenlijk: voorschepen van de keure) onthoofd: Daniel Onredene had o.a. stadsgerei over laten brengen naar de sterkte aan de Honte (zie p. 75 noot 16); Fris, Dagboek II, 279-280; Despars, Cronycke IV, 258-259).

voetnoot29: Op 18 juni 1485 zond Gent gezanten naar Maximiliaan om tot vrede te komen (Ibidem, 280; Despars, Cronycke IV, 259).

voetnoot30: Maximiliaan deed zijn intocht in Brugge op 21 juni 1485 (zie p. 76 noot 21).

voetnooth: Twee regels onleesbaar wegens waterschade.

voetnoot31: Gezien wat hierna volgt worden hier de executies in Gent bedoeld (zie noot 33 hierna); voor Brugge: vgl. Divisiekroniek XXXI.58, f. 439 (geen aantal); In Fris (Dagboek II, 262) wordt gesproken over 8 Bruggelingen die buiten de vrede werden gehouden; Despars, Cronycke IV, 262: 22 man erbuiten gehouden, p. 265-266: 4 executies (op 5 juli).

voetnooti: Het woord gaen is doorgehaald.

voetnoot32: Deze beschrijving ook in Divisiekroniek XXXI.58, f. 439. Dit gebeurde op 7 juli 1485 (Fris, Dagboek II, 261; Despars, Cronycke IV, 268); vgl. ook voor het volgende: Molinet, Chroniques I, 462-469.

voetnoot33: Het oproer in Gent vond plaats op 10 (Despars, Cronycke IV, 270) of 11 (Fris, Dagboek II, 262; Molinet, Chroniques I, 464) juli 1485. Als gevolg daarvan worden 7 executies vermeld (15 juli: Dagboek II, 262; 16 juli: Molinet, Chroniques I, 466); de achtste executie kan mogelijk zijn geweest die in effigie van Willem van der Schaghe, die in 1479 zijn leven had verbeurd, maar voortvluchtig was (hij werd pas op 29 sept. 1491 onthoofd, Dagboek II, 268): op 20 juli 1485 ‘deden die Ghendtenaers (by laste van den eerdtshertoghe) dat metalen hooft mette inscriptie weeren, dat Willem van der Schave daer voormaels hadde moeten doen stellen...’ (Despars, Cronycke IV, 271; vgl. Molinet, Chroniques I, 469).

voetnoot34: Dit gebeurde op 12 (vgl. Olivier de la Marche, Mémoires II.12, ed. cit., p. 590) of 13 (Despars, Cronycke IV, 271) juli 1485; Maximiliaan begeleidde zijn zoon tot Dendermonde en keerde daarvandaan direct naar Gent terug.

voetnoot35: Dit gebeurde op 22 juli (Dagboek II, 262, 263); Gent moest zich schikken in de positie zoals die na de Gentse oorlog tegen Filips de Goede (1451-1453) en diens zege bij Gavere (23 juli 1453) was geformuleerd (vgl. Vaughan, Philip the Good, 332); Maximiliaan verzette de wet ‘zonder prejudicie nochtans van haerlieder previlegien ter contrarien’ (Despars, Cronycke IV, 271).

voetnoot36: Vgl. Divisiekroniek XXXI.52, f. 434, 435. Na de dood van Edward IV (9 april 1483) werd deze opgevolgd door zijn zoontje Edward V (1470-1483), maar Richard van Gloucester, broer van Edward IV, maakte zich meester van de troon (25 juni 1483) en werd als Richard III op 6 juli 1483 gekroond; over Richard III: P.M. Kendall, Richard III. London, 1956.

voetnoot37: Edward V en zijn broertje Richard van York (1473-1483) werden, mogelijk in oktober 1483, in de Tower vermoord.

voetnoot38: De slag bij Bosworth, in Lincolnshire, vond plaats op maandag 22 augustus 1485.

voetnoot39: Hendrik Tudor (1457-1509), graaf van Richmond, werd als Hendrik VII op het slagveld van Bosworth tot koning uitgeroepen en op 28 oktober 1485 te Londen gekroond.

voetnootj: Vanaf hier tot tlast gedrukt in Bronnen II, 631.

voetnoot40: Karel VIII.

voetnoot41: Sedert 1483 (zie p. 73 noot 2).

voetnootk: Een woord onleesbaar.

voetnoot42: Op 12 november 1486.

voetnootl: Vanaf hier tot bescadicht de hand van Dirck Pel.

voetnoot43: Zie hiervoor, p. 21 noten 65 en 66.

voetnoot44: ‘Eendrachtelic’ ook in Divisiekroniek XXXI.59, f. 411.

voetnoot45: Op 16 februari.

voetnoot46: Vooral in Picardië en Artesië.

voetnoot47: Lodewijk, bastaard van Bourbon (zie p. 56 noot 85 en p. 70 noot 85).

voetnoot48: Filips van Bourgondië (1464-1524), jongste bastaardzoon van Filips de Goede, admiraal van Bourgondië.

voetnootm: Vanaf hier tot wesen gedrukt in Bronnen II, 631.

voetnoot49: M. Gachard, Collection des voyages des souverains du Pays Bas I (Bruxelles, 1876) 112, noot 1: op 22 sept. 1486 was Frederik III in Rotterdam. De reis: 19 sept. Bergen op Zoom; 20: Oudenbosch; 21: Dordrecht; 2: Rotterdam; 23: Delft; 24/25: 's-Gravenhage; 26: Delft; 27: vanuit Rotterdam naar Dordrecht; 28: Bergen op Zoom; 29: Antwerpen. De keizer verliet op 13 oktober Mechelen op weg naar zijn Duitse landen, arriveerde op 15 oktober in Maastricht en op 16 oktober in Aken.

voetnoot50: Molinet, Chroniques I, 517-518: Maximiliaan, na afscheid genomen te hebben van Frederik III (516), naar de Nederlanden; op 30 mei 1486 te Den Bosch; 1 juni naar Heusden; 3 juni naar Gorinchem en Dordrecht; 4 juni in Dordrecht; 5 juni audiëntie; 9 juni naar Geertruidenberg en Breda. Volgens de Divisiekroniek XXXI. 59, f. 440 kwamen Frederik III en Maximiliaan in juli in Brabant, Vlaanderen en Holland; Balen (Beschrijving, 799, 800): via Heusden en Gorinchem kwamen vader en zoon op 4 juli 1486 in Dordrecht; op 6 juli vertrokken zij naar Geertruidenberg. Volgens Molinet, Chroniques I, 526 kwam Frederik III in juli in Brabant en deden vader en zoon een triomfante intocht in Brussel op 21 juli 1486 (p. 527). Olivier de la Marche, die op dat moment voortdurend in het gezelschap van Filips de Schone was (Molinet, Chroniques I, 527) zwijgt over deze gebeurtenissen. Volgens het Itineraire (zie vorige noot) voegde Frederik III zich op 21 juli 1486 bij Maximiliaan; de voorgaande reizen waren van Maximiliaan alleen. Vanaf 21 juli tot 5 september reisden vader en zoon gezamenlijk rond in de Zuidelijke Nederlanden; vanaf 5 sept. reisde Frederik III noordwaarts, waarna op 1 oktober zijn zoon zich weer te Antwerpen bij zijn vader voegde. In dit geval geeft onze auteur de goede inlichtingen.

voetnoot51: In 1487 viel 13 mei op een zondag.

voetnoot52: Sint Omaars. Op 25 mei 1487 (wel een maandag) viel Sint Omaars in handen van de Fransen; het ‘verraad’ ook in Divisiekroniek XXXI. 59, f. 411; daar echter ook het verhaal over de herovering door de Bourgondiërs; vgl. Fris, Dagboek II, 264: Sint Omaars ‘subtylic’ door de Fransen ingenomen (vgl. Molinet, Chroniques I, 557-559; II, 89-101: herovering).

voetnootn: Een woord onleesbaar wegens waterschade.

voetnoot53: Filips van Crèvecoeur, heer van Esquerdes (zie p. 76 noot 19) nam Sint Omaars in.

voetnooto: Een regel onleesbaar wegens waterschade.

voetnoot54: Vgl. Divisiekroniek XXXI. 60, 61, f. 440-442; Maximiliaan werd op 2 februari 1488 gevangen genomen en op 16 mei weer vrijgelaten. Dit verhaal uitgebreid bij Despars, Cronycke IV, 303-306 (incl. voorgeschiedenis; daar merkwaardigerwijze niet de dag van Maximiliaans gevangenneming vermeld) en Molinet, Chroniques I, 581 -II, 13.

voetnoot55: Despars, Cronycke IV, 339: Cranenburch aan de westzijde van de Markt, bewoond door een Brugs poorter, Hendrik Nieuwland.

voetnoot56: Op 27 februari werd Maximiliaan overgebracht naar het huis van wijlen mr Jean le Gros (Molinet, Chroniques I, 605; II, 13), audiencier van Karel de Stouten gestorven in 1484 (vgl. Despars, Cronycke IV, 357 (28 febr.); het huis stond aan de Ezelsmarkt (vgl. J. Bartier, Légistes et gens de finances au XVe siècle (Brussel, 1955) 379) en Maximiliaan werd daarheen gevoerd opdat hij niet meer alles zou kunnen vernemen wat op de Grote Markt gebeurde (terechtstellingen!).

voetnoot57: ‘Ils (nl. de Bruggelingen) firent faire une cage de gros bois et toute ferré de fer, et en celle cage firent tenir le roy pour leur seureté’: Olivier de la Marche, Mémoires II. 13, ed. cit. p. 591, vgl. Molinet, Chroniques I, 605); over de behandeling: de klachten van Maximiliaan zelf, L.P. Gachard, ed., ‘Maximilien d'Autriche, lettres inédites sur les affaires des Pays Bas (1478-1508)’, Compte rendu de la commission royale d'histoire II. 2 (1851) 340.

voetnootp: Een woord doorgehaald en onleesbaar.

voetnoot58: Onder bevel van Frederik III persoonlijk naderde een Duits ontzettingsleger Vlaanderen. Alvorens de komst daarvan af te wachten kwam men op 12 mei 1488 tot een vergelijk; op 16 mei 1488 werd Maximiliaan vrijgelaten.

voetnoot59: Frederik III (1415-1493).

voetnoot60: Herman van Hessen (1449/50-1508).

voetnoot61: Johan van Baden (1430 (1456)-1503).

voetnoot62: Hendrik van Schwartzenburg (bisschop 1466-1496).

voetnoot63: Filips van Beieren (1448-1508).

voetnoot64: Ernst van Saksen (1464-(1479) 1513).

voetnoot65: Frederik V, de Wijze, oudste zoon van Ernst, keurvorst van Saksen (1463-1525).

voetnoot66: Jan Peckenschlager (b. 1484-1489).

voetnoot67: Sigismund van Oostenrijk (1427-1496).

voetnoot68: Otto van Sonnenberg (b. 1480-1491).

voetnoot69: Albrecht ‘der Beherzte’ (1443-1500), broer van Ernst, keurvorst van Saksen (vanaf 1488 actief in de Nederlanden).

voetnoot70: Jaspar zu Rhein (b. 1479-1502).

voetnoot71: Johann Cicero, markgraaf van Brandenburg (1455-1499).

voetnoot72: Zie hiervoor, noot 61.

voetnoot73: George van Beieren, de Rijke (1455-1503).

voetnoot74: Lodewijk van Helmstadt (b. 1478-1504).

voetnoot75: Albrecht IV de Wijze van Beieren (1447-1508), schoonzoon van keizer Frederik III.

voetnoot76: Ulm als diocees niet in Hierarchia Catholica Medii Aevi; mogelijk bedoeld Olmütz, dan: Joannes Vitez (b. 1484-1489).

voetnoot77: Otto van Beieren, Paltsgraaf van Mosbach (1435-1499).

voetnoot78: Albrecht van Beieren (b. 1479-1506).

voetnoot79: Christoffel van Beieren (1449-1493), zoon van Albrecht III, hertog van Beieren-München.

voetnoot80: Hendrik van Lotharingen-Vaudemont (b. 1484-1505).

voetnoot81: Wolfgang van Beieren (1451-1514).

voetnoot82: Frederik van Zollern (b. 1486-1505).

voetnoot83: Willem IV van Gulik (1455-1511).

voetnoot84: Jan II van Kleef (1458-1521).

voetnoot85: Christoffel van Baden (1453-1527).

voetnoot86: Albrecht van Baden, broer van Christoffel (1455-1488).

voetnoot87: Magnus II, hertog van Mecklenburg (1451-1503).

voetnootq: Vier namen onleesbaar wegens waterschade.

voetnootr: Negen namen onleesbaar wegens waterschade.

voetnoots: F. 279-311 zijn beschreven met allerlei akten. Vanaf hier tot f. 314 opnieuw de hand van Cornelis Jansz.

voetnoot88: De inhuldiging voor Zeeland vond in juli 1494 in Reimerswaal plaats (Reigersberg, in: Boxhorn, Chronyk van Zeelandt II, 337).

voetnoot89: Drie van de 62 artikelen bleven gehandhaafd: art. 2, inhoudende de schorsing van de in 1475 toegestane bede; art. 12, inhoudende dat Haarlem, Leiden, Delft, Amsterdam, Gouda, Rotterdam en Schiedam conform door Filips de Goede verleende privileges hun magistraat mochten verkiezen, nl. middels een kiescollege (zie ook hierna, noot 91); en art. 13, inhoudende dat voor Dordrecht, Brielle en Middelburg de oude gewoonte van magistraatsverkiezing zou worden hersteld middels nieuwe ordonnanties (voor Dordrecht: Balen, Beschrijving, 535-541, dd. 21 december 1494).

voetnoot90: De landsregering van Filips de Schone maakte hier gebruik van de door het optreden van Albrecht III van Saksen-Meissen tussen 1489 en 1493 verzwakte positie van de gewestelijke regeerders.

voetnoot91: Met de ‘viertich elker stede’ worden colleges bedoeld die op enigerlei wijze bij het stadsbestuur waren betrokken; daarin werd de stedelijke oligarchie als het ware geïnstitutionaliseerd. Filips de Goede had de in noot 89 genoemde steden privileges geschonken over de wijze van verkiezing van hun magistraat, waarbij dergelijke colleges van veertig als kiescollege optraden. Blok (Hollandsche stad II, 107) merkt daar over op: ‘Het blijkt, dat in geheel Holland tegen het midden der 15e eeuw privilegiën werden verkregen, die het recht tot kiezen der stedelijke magistraten aan een beperkt aantal personen toekenden, daartoe uit de vroedschap verkozen; overal werden zulke vaste colleges aangesteld, die daarmede belast waren en tevens zich sterk met het bestuur der stad inlieten. Te Leiden, Delft en Dordrecht bestond dit kiescollege, dat dikwijls met de eigenlijke vroedschap verward wordt, uit 40 personen [evenals kennelijk te Rotterdam], te Amsterdam uit 24, later uit 36, te Haarlem uit 80, later 44 en 24 personen enz.’ Schiedam kende eveneens een college van 40, dat na 1463 tot 21, gekozen uit de 40, werd teruggebracht (G. van der Feijst, Geschiedenis van Schiedam (Schiedam, 1975) 30). Het is niet duidelijk of er te Rotterdam eenzelfde praktijk is gevolgd. Filips de Goede verleende Rotterdam op 20 augustus 1435 en op 8 juli 1436 opnieuw (nu met een opzegtermijn van 1 jaar) het recht 40 van de rijksten te kiezen ‘om bij die onser steden goeden te regieren’, uit welk college weer 4 thesauriers zouden worden gekozen. Of deze 40 invloed hebben gekregen op de andere magistraatsbestellingen is de vraag, hoewel het in noot 89 genoemde artikel 12 van het Groot Privilege zulks wel doet vermoeden; er is echter geen charter noch afschrift met een privilege van deze strekking bewaard gebleven, wel heeft Filips de Goede in een privilege van 1440 voor zichzelf het recht van benoeming van schepenen en burgemeesters van Rotterdam vastgelegd. Het is best mogelijk dat naar analogie van Delft (17 sept. 1445: H.W. van Leeuwen, ‘Bestuurlijke en rechterlijke organisatie’ in: De stad Delft. Cultuur en maatschappij tot 1572. Tentoonstellingscatalogus (Delft, 1979) 26) en Leiden (22 april 1449: Blok, Hollandsche stad II, 108) het Rotterdamse handvest van 1436 in de jaren '40 tot een privilege is uitgebouwd waarin die uitgebreidere bevoegdheid van de 40 ten aanzien van de magistraatsbestelling werd vastgelegd (waarbij Filips' charter van 1440 zou zijn vervallen). Karel de Stoute trok dergelijke privileges in, omdat hem de stedelijke oligarchieën te machtig werden; na 1477 werden zij echter weer in ere hersteld. Wat Rotterdam betreft, die stad ontving in 1479 en, gewijzigd, in 1483 een handvest, waarin werd toegestaan dat de 40 niet alleen de tresoriers, maar ook de boonheren uit hun midden mochten kiezen, die dan op hun beurt uit de poorters (zowel binnen als buiten de 40) burgemeesters en schepenen zouden kiezen (vgl. Oud Archief Rotterdam, Inv. nrs. 761-764; Unger, ed., Bronnen I, IV-VII; in het Rotterdams Jaarboekje VIII.8 (1980) zal deze problematiek door H. ten Boom in een artikel worden aangeroerd).

voetnoot92: Tot 1503 derhalve.

voetnoot93: De tekst van beide eden: Groot Placcaetboek IV ('s-Gravenhage, 1705) 8, 9.

voetnoott: Vanaf hier tot de backer gedrukt in Bronnen II, 633.

voetnoot94: De St. Laurenskerk in zijn huidige vorm is gebouwd tussen 1449 en 1523 op de plaats van een vroeger kerkgebouw. Het noordertransept was in 1497 kennelijk al aan het verzakken.

voetnoot95: Jan van Veen Jansz. bekleedde vanaf 1472 tot zijn dood in 1505 vele ambten in de stad, o.a. dat van burgemeester in 1491 en 1496-1499.

voetnoot96: Arent Kerstantsz. was schepen in 1462, 1471-1487, burgemeester in 1478.

voetnoot97: Gijsbrecht Willemsz. was een aantal malen schepen en burgemeester en vroedschap van 1495 tot zijn dood in 1505 (de gegevens van deze laatste drie noten: Bronnen I, 12 vlg.).

voetnoot98: Op 5 november 1495 werd te Mechelen een verdrag gesloten, inhoudende een huwelijk van Filips' zuster Margaretha van Bourgondië (1480-1531) met Don Juan van Castilië en van Filips zelf met Johanna van Castilië; het huwelijk van Filips en Johanna werd op 21 oktober 1496 te Lier voltrokken, dat van Margaretha en Don Juan op 3 april 1497 te Burgos, nadat Margaretha op 6 februari 1497 vanuit Arnemuiden naar Spanje (Reigersberg in Boxhorn, Chronijck van Zeeland II, 347) was vertrokken.

voetnoot99: Johanna van Castilië arriveerde in september 1496 in Zeeland.

voetnoot100: Divisiekroniek XXXII.8, f. 451: 100 schepen.

voetnoot1: t.a.p.: ‘met grooter staet.’

voetnoot2: Arnemuiden.

voetnootu: Twee regels onleesbaar wegens waterschade.

voetnoot3: Vgl. Molinet, Chroniques II, 431: 3 à 4.000, volgens sommigen zelfs 9.000 Spanjaarden stierven aan ‘pestilence’; Balen (Beschrijving, 804): de Spanjaarden brachten pokken met zich mee; Reigersberg, in Boxhorn, Chronijck II, 346: ‘Ende daer quamen meer dan vier en twintich duysent mannen Spangjaerden mede over diemen die Blaeuwe Capkens noemde de welke meest alle den winter op Aremuyen ende in 't Landt van Walcheren laghen. Ende daer quam een sieckte onder die Spaengjaerts datse meest van armoede ende cativigheydt storven ...’

voetnootv: F. 312v, 313r en 313v tot ommeganc gedrukt in Bronnen II, 631-633.

voetnoot4: Vgl. Divisiekroniek XXXII. 11, f. 453.

voetnoot5: Het oostelijke van de twee havenhoofden (zie p. 38 noot 65).

voetnoot6: In Dordrecht was hij op 13 juni 1497 gehuldigd.

voetnoot7: Uit de opsomming van toortsen blijkt dat er ook in Rotterdam een hiërarchie van gilden heeft bestaan, waarover echter noch in de oude keurboeken noch in de resterende gildenarchieven aanknopingspunten gevonden kunnen worden.

voetnoot8: Sint Jorisgilde (in 1482: 50 man).

voetnoot9: Sint Sebastiaansgilde.

voetnoot10: Dit is de oudste vermelding van de Rederijkerskamer te Rotterdam, ‘De blauwe acolijen’ (daarover ook: P. Haverkorn van Rijswijk, ‘De rederijkerskamer en de toneelvoorstellingen te Rotterdam’, Rotterdamsch Jaarboekje II (1890) 151 vlg.).

voetnoot11: Grof- en edelsmedengilde.

voetnoot12: De Spiegel, zie p. 67 noot 62. Mogelijk heeft Filips de Schone op deze dag twee altaren gesticht in de St. Laurenskerk, een voor St. Maarten en een voor St. Willebrord (vgl. H.C.H. Moquette, ‘De vicarieën in de St. Laurenskerk te Rotterdam’, Rotterdamsch Jaarboekje II.8 (1920) 71 vlg.).

voetnoot13: 14 juni.

voetnoot14: Sint Jorisgilde.

voetnoot15: Sint Sebastiaansgilde.

voetnoot16: Sint Hubertus was de patroon van de jacht.

voetnoot17: Divisiekroniek XXXII.11, f. 453: Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Haarlem, Amsterdam, Leiden, Gouda en voorts via Dordrecht naar Brabant; vgl. L.P. Gachard, Collection des voyages des souverains des Pays Bas I (Bruxelles, 1876) 118: 10 juni: Breda; 11: Oosterhout; 12, 13: Dordrecht; 14: Rotterdam; 14, 15: Delft, 16-20: 's-Gravenhage; (18: Delft); 21, 22: Teylingen; 23-25: Haarlem: 26, 27: Amsterdam; 28: kasteel van Cleef; 29: Teylingen; 30 juni-2 juli: Leiden; 3-17 juli: 's-Gravenhage; 18: Rotterdam; 19: Gouda; 20: Dordrecht; 21, 22: Breda; 23: Wouw; 24, 25: Bergen op Zoom; 26: Borgvliet; 27: Bergen op Zoom; de cursief gedrukte data zijn volgens deze opgave data van inhuldigingsceremonieën. Waarschijnlijk moet aan de auteur van de Rotterdamse aantekeningen meer geloof gehecht worden: hij was zelf in Rotterdam aanwezig; bovendien past zijn datering wel in het reisschema.

voetnoot18: De grafelijke herberg (zie p. 67 noot 62).

voetnoot19: Vgl. hiervoor p. 85 noot 91.

voetnoot20: Mr. Jacob van Almonde († 1506), in 1486 gemachtigde van de Staten van Holland, tussen 1493 en 1593 hoogheemraad van Schieland.

voetnoot21: Waarschijnlijk eisten zij geld en een maaltijd.

voetnoot22: Op 19 juli werd Filips in Gouda ingehuldigd.

voetnoot23: Albrecht III van Saksen-Meissen (1443-1500) werd in 1488 stadhoudergeneraal der Nederlanden, onderdrukte de opstanden tussen 1489 en 1492; Maximiliaan was hem in 1494 zo'n 300.000 goudguldens schuldig, ter delging waarvan hem kennelijk de Hollandse landsheerlijke tollen waren verpand. Daarnaast kreeg hij vaste lijfrenten, een groot jaarlijks inkomen uit zijn ambt en enige belangrijke vestingen: Vilvoorde, Gemappes (Henegouwen), Gorinchem, Woerden, Limburg, Sluis, Haarlem, Zierikzee, Middelburg en Medemblik (P.J. Blok, Geschiedenis van het Nederlandsche volk I (3e dr., Leiden, 1923) 511).

voetnoot24: Filips de Schone was tussen 12 juni en 21 juli 1497 in Holland.

voetnoot25: Zie p. 87 noot 94.

voetnoot26: 21 augustus.

voetnoot27: Voor de Hoogmis werd 's morgens gewoonlijk op kermisdag een processie gehouden.

voetnoot28: Vgl. Divisiekroniek XXXII.11, f. 453. Over deze oorlog: J.E.A.L. Struick, Gelre en Habsburg, 1492-1528 (Arnhem, 1960) 44.

voetnoot29: Divisiekroniek, t.a.p. Albrecht van Saksen had het kasteel van Gorinchem in beheer (zie hiervoor noot 23); desondanks zagen Filips de Schone c.s. dit optreden ongaarne (vgl. Struick, Gelre, 44).

voetnoot30: Hier een demonstratie van prijsvorming door inkrimping van de markt ten gevolge van oorlog: haring kon niet worden doorgevoerd via de grote rivieren. Zie ook hierna: geringe aanvoer, hoge prijs.

voetnootw: Drie woorden onleesbaar wegens waterschade.

voetnootx: Vanaf hier tot het einde van de kroniek gedrukt in Bronnen II, 633-634.

voetnooty: Vgl. Oud-memoriaal van schepenen f. 2 en 3, gedrukt in: H. ten Boom, De eerste secretarissen van Rotterdam ..., in: Rotterdams Jaarboekje 1979, 172-173.

Vorige Volgende

Nederlandse historische bronnen 2

[Tekst]

Over het gehele werk

titels

auteurs