Nederlandsch Museum. Vierde Reeks. Jaargang 2

[p. t.o. 257]

[p. 257]

De slag van Kortrijk.
(11 Juli 1302.)

De Gulden sporenslag is ontegensprekelijk de belangrijkste en tevens de populairste der veldslagen welke onze geschiedenis oplevert. Nochtans is het ongelukkiglijk maar al te stellig dat zeer weinig Vlamingen een zuiver denkbeeld hierover bezitten en hiertoe bestaan overigens goede redenen. Onze meestgelezen geschiedschrijvers hebben doorgaans van dien slag een niet alleen onvolledig of duister, maar zelfs valsch tafereel opgemaakt. De Excellente Cronicke en Kervijn de Lettenhove hebben die overlevering als het ware voor de officiëele doen doorgaan. Beter opgevatte, meer nauwkeurige, grondiger bestudeerde beschrijvingen van denzelfden slag hebben wel het licht gezien, als daar zijn de werken van Goethals-Vercruysse, Moke en Pastoor Duclos, maar het eigenaardige hunner opvatting is niet door het groot publiek begrepen geworden, omdat er de aandacht niet genoeg op geroepen werd.

In de laatste tijden is het tegenovergestelde gebeurd. Een nieuw licht is op den vermaarden slag opgegaan. Uitgaande van de ontdekkingen door Moke gedaan, heeft G. Köhler, generaal in beschikbaarheid bij het Duitsche

[p. 258]

leger, met het bijzonder gezag dat zijn oordeel in deze zaken bijbrengt, den slag opnieuw bestudeerd en op zeer duidelijke wijze uiteengezet.

Zijn werk is het uitgangspunt geweest van een ander. Generaal Köhler had zich gesteund op de meest geloofbare en volledigste bronnen om zijn relaas op te stellen. Prof. Pirenne, getroffen door het schier volkomen stilzwijgen bij Köhler van de rol gespeeld door zekere grachten in het verhaal van Kervijn en anderen, heeft opgeklommen tot de oorzaak van dit verschil en bevonden dat de bronnen hieromtrent in twee kampen verdeeld zijn. Hij heeft bevonden dat de Fransche kronijkschrijvers de nederlaag van hun leger trachten uitteleggen door een zooggezegd verraad, gepleegd door de Vlamingen tegenover hen: de wijze waarop dit verraad gepleegd werd, wordt echter niet bij allen op dezelfde wijze verhaald; de meeste nochtans, en al de latere kronijkschrijvers met hen, schrijven de overwinning der Vlamingen louter toe aan het bestaan van zekere grachten, die ze met gras en takken overdekt hadden of van nieuwe grachten die ze gegraven hadden en waarin zij de Fransche ridders gelokt hebben.

De Vlamingen daarentegen bekennen, wel is waar, dat er zekere grachten geweest zijn en dat zij eene rol in den slag hebben gespeeld, daar zij de vlucht der ridders belemmerd hebben, maar verklaren volmondig dat de Vlamingen hunne overwinning alleen aan hunnen moed hebben te danken gehad.

Zonderling genoeg, het is eerstgenoemd verhaal dat overgegaan is in onze latere kronijken en tot in de geschiedenis van Kervijn.

Een Fransch geleerde, de heer Frantz Funck-Brentano,

[p. 259]

hulp-bibliothecaris aan de bibliotheek van het Arsenaal te Parijs, die een groot werk over Philips IV den Schoone voorbereidt, heeft zich tegen de uitkomsten van Prof. Pirenne verzet en gepoogd te bewijzen dat er over den slag nooit meer dan ééne overlevering heeft bestaan, degene die men dan ook in zijn geheel bij de Fransche kronijkschrijvers terug vindt. Op dit werk hebben dan Prof. Pirenne en Generaal Köhler, elk van hunnen kant geantwoord. Van deze verschillende werken heb ik eene beoordeeling geschreven, die binnen kort verschijnen zal in den Messager des Sciences historiques, waaruit, hoop ik, blijken zal dat de twee laatstgenoemden het dichtst bij de waarheid zijn. Zekere voorbehoudingen heb ik echter moeten maken op enkele beweringen van den eene en den andere.

Daarbij had Köhler niet al de bronnen geraadpleegd, welke over den Gulden sporenslag handelen. Met deze nieuwe bouwstoffen en mij steunende op de uitslagen van hoogergemelde werken, denk ik, dat men wel mag beproeven een definitief relaas van den slag te leveren. Na het Fransch verhaal van Moke en het Duitsch verhaal van Köhler, mocht voorzeker een Nederlandsch verhaal niet langer gemist worden.

Het verhaal van Generaal Köhler heb ik tot grondslag van dit artikel genomen. Elke volzin, elk woord is gewikt en gewogen geworden en op verscheidene plaatsen heb ik zijnen tekst - soms grondig - gewijzigd.

Ik heb ook zijn verhaal volledigd; de inleiding vooral is uitgebreid geworden.

Wat het plan betreft, dat dit artikel vergezelt, het is opgemaakt geworden naar die van Moke, Generaal Köhler en Funck-Brentano.

[p. 260]

*^**

De belangrijkste min of meer gelijktijdige bronnen, - waarnaar hier en daar in onderstaande artikel wordt verwezen - zijn de volgende:

Lodewijk Van Velthem, Spiegel historiael, boek IV, uitgegeven door I. Lelong. Amsterdam, 1727.

Annales Gandenses, bij Pertz, Monumenta Germaniae historica, deel XVI, blz. 563.

Genealogia comitum Flandriae (voortzetting van Clairmarais), bij De Smet, Corpus chronicorum Flandriae, deel I, blz. 34-260.

Guillaume Guiart, Branche des Boyaux Lignages, bij Dom Bouquet, Recueil des historiens des Gaules et de la France, deel XXII, blz. 173-300.

Geoffroi de Paris, bij Dom Bouquet, deel XXII, blz. 87-166.

Chronique artésienne, bij De Smet, deel IV, blz. 447-502.

Récits d'un bourgeois de Valenciennes, uitgegeven door Kervyn de Lettenhove. Leuven, 1877.

Ottocar van Stiermarken, Steirische Reimchronik, bij Pez, Scriptores rerum Austriacarum, deel III, blz. 552-559.

Gilles Li Muisit, bij De Smet, deel II, blz. 186-196.

Jan van Wintherthur, bij Eccard, Corpus historicum medii aevi, deel I, blz. 1793.

Villani, Istoria fiorentina, bij Muratori, Scriptores rerum italicarum, deel XIII, blz. 383.

Guillelmus Procurator, bij Matthaeus, Veteris Aevi Analecta, 2^e uitgave, deel II, blz. 557.

Istore et Chroniques de Flandre, uitgegeven door Kervyn, deel I, blz. 234-237 en 252.

Guillaume de Nangis' voortzetting, bij Dom Bouquet, deel XX, blz. 586.

Chroniques de Saint-Denis, bij Dom Bouquet, deel XX, blz. 654-724.

[p. 261]

Oorkonden rakende den slag van Kortrijk, werden overgedrukt in de volgende werken:

Gilliodts-Van Severen, Inventaire des archives de la ville de Bruges, deel I, ad annum 1302.

Colens, Le compte communal de Bruges en 1302, in de Annales de la Société d'émulation de Bruges, 1885.

De bijzonderste moderne werken over den slag zijn:

Goethals-Vercruysse, vertaald door Voisin in den Messager des Sciences historiques, 1834, blz. 317.

Moke, Mémoire sur la bataille de Courtrai, in de Mémoires de l'Académie de Belgique, deel XXVI, 1851.

Duclos, Onze Helden van 1302. 1880 en 1881.

Köhler, Die slacht von Courtray, in zijn groot werk Die Entwickelung des Kriegswesens und der Kriegführung in der Ritterzeit von Mitte des 11. Jahrhunderts bis zu den Hussitenkriegen, deel II, 1886, blz. 216-249^(1).

Over de historiographie van den slag verschenen:

H. Pirenne, La version flamande et la version française de la bataille de Courtrai, in de Bulletins de la Commission royale d'histoire, 4^de reeks, deel XVII, 1890, blz. 11-50.

Frantz Funck-Brentano, Mémoire sur la bataille de Courtrai et les chroniques qui en ont traité, in de Mémoires de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 1^ste reeks, deel X, 2^de stuk, 1891.

H. Pirenne, La version flamande et la version française de la bataille de Courtrai (note supplémentaire), in de Bulletins de la Commission royale d'histoire, 5^de reeks, deel II, blz. 85-123, 1892.

(1) Dit belangrijk werk, dat drie deelen telt, het derde verdeeld in drie afdeelingen, alsmede een register, kost in zijn geheel 86 Mark. Deze prijs is zeker niet geschikt om vele inschrijvers te vinden. Eene reden te meer opdat het in geene enkele openbare bibliotheek ontbreke.

[p. 262]

Frantz Funck-Brentano's recensie, over dit laatste werk in de Revue Critique van 28 November 1892, blz. 375-376.

V. Vander Haeghen's recensie over hetzelfde in den Messager des Sciences historiques, 1892, blz. 485-487.

Köhler, Ergängzungsheft. 1893.

Eindelijk zal binnen kort in den Messager des Sciences historiques, een artikel van den schrijver dezes verschijnen, onder den titel: Les derniers travaux sur l'histoire et l'historiographie de la bataille de Courtrai.

Op het einde der 13^de eeuw hadden de steden van Vlaanderen reeds eene zeer groote macht bereikt. Hoe meer de handel zich uitbreidde, hoe rijker de steden werden, hoe onafhankelijker zij tegenover den graaf optraden. Maar, wanneer wij van steden spreken, moet men hierdoor verstaan de poortersklas, die het bestuur dier steden in handen had. Afstammelingen der mercatores, vormden die patriciërs in elke stad eene machtige oligarchie, die tezelfder tijd de rechten van den graaf steeds inkrimpte en de ambachtslieden van alle medewerking in het bestuur verstiet en daarenboven nog onderdrukte. De graaf en de neringen waren op die wijze natuurlijke bondgenooten geworden. Maar de rijken hadden ook eenen bondgenoot, die niet te verwaarloozen viel. De koning van Frankrijk, steeds op Vlaanderen loerend, vond het wel in zijn schik de onophoudende klachten der Vlaamsche schepenbanken vóór zijn Parlement te zien brengen en zijne legisten wisten dan ook telkenmale den graaf ongelijk aan te doen.

Ten gevolge der onderhandelingen van Gwijde van Dampierre met Engeland, en zijne geschillen met zijnen suzerein, barste eindelijk de oorlog tusschen hen beiden uit. Philips IV de Schoone was ondersteund door al de

[p. 263]

vorsten der Nederlanden, o.a. door den graaf van Henegouwen, den aartsvijand van dien van Vlaanderen, sedert den broedertwist der D'Avesnes en Dampierre's, en den hertog van Brabant, die eene vette jaarwedde van den Franschen koning trok.

Gwijde, van de naburige vorsten en van Engeland verlaten, alleenlijk ondersteund door zijn feodaal leger, werd verslagen. De steden roerden niet. Vlaanderen werd ingepalmd (1300).

De koning kwam zelve zijn wingewest bezoeken en de stedenontvingen hem op luisterrijke feesten. De onbehendigheid echter van den Franschen gouverneur, den graaf van Saint-Pol, Jacob van Châtillon, en van zijnen raadsheer, den kanselier Pieter Flotte, die het kleine volk verdrukten en door gewelddaden uitdaagden, had voor gevolg eenen weerstand die in 1301 in Brugge tot open opstand oversloeg, wanneer, niet zonder medewerking der rijke burgers, de dekens der neringen, o.a. Pieter de Coninc, deken der wevers, in hechtenis werden genomen. Het kleine volk verloste ze met geweld. De opstandelingen moesten daarna Brugge verlaten, doch zij bereidden den opstand in het land voor, naderden daarna de stad, welke ze, ondersteund door aanhangers van binnen Brugge, innamen. De meeste Franschen en vele rijke burgers kwamen om in het bloedbad van 18 Mei 1302. De naaste verwanten van den graaf, Willem van Gulik, kleinzoon, en Gwijde van Dampierre, broeder van Jan van Namen, alle beiden zonen van den ouden graaf uit eenen tweeden echt, riepen zij aan hun hoofd. Behalve Gent, waar de rijke burgers er in slaagden de Fransche partij aan het hoofd te bewaren, vielen bijna al de andere steden met hulp der lagere klassen, in de handen der opstandelingen. De kasteden van Kassel en Kortrijk, die nog in

[p. 264]

handen der Franschen waren, werden door Willem en Gwijde belegerd. Eene omwenteling had het land verlost van de heerschappij der patriciërs en gered van de annexatie.

*^**

Philips de Schoone zou zich echter wreken over dien stouten aanslag en pogen het land terug te winnen. Einde Juni werd bij Rijsel een belangrijk Fransch leger te been gebracht onder de leiding van den graaf Robert van Artois, heer van Châtillon, zwager des Konings⁽¹⁾. De aanvoerders van den opstand zagen de noodzakelijkheid in hunne krachten dicht aaneen te sluiten. Willem gaf het beleg van Kassel op en vereenigde zich met Gwijde te Kortrijk. De vastberadenheid, die ze vonden in het leger der opstandelingen, dat ongeveer 20,000 man sterk⁽²⁾ was, bracht ze daartoe, den slag hier aan te gaan en, om den vijand daarover geen twijfel te laten, zetten zij het beleg van het kasteel van Kortrijk voort.

De Franschen hadden zich in 't begin van Juli in beweging gesteld en op eene halve mijl ten Z.-W. van Kortrijk⁽³⁾, op den Pottelberg, post gevat, alwaar zij drie a vier dagen wel van plan waren, zich met de bezetting van het kasteel, dat onder het bevel stond van den kasteelheer van Lens, omtrent het aanvallen der Vlamingen te ver-

(1) Annales Gandenses, blz. 570.

(2) Villani. - De Annales geven 60,000 op. Dit cijfer is zeker overdreven. De Bruggelingen, die het bijzonderste korps uitmaakten, waren niet meer dan 7368 in getal. (Moke, blz. 19, noot 1.) Velthem geeft de getalsterkte der legers niet op; doch zegt ergens:

Elc Vlaminc hadde, des geloefs wel,
Twee orsen op hem comende snel.

De Chronique artésienne zegt dat er wel 400 tenten voorhanden waren.

(3) Annales, blz. 570.

[p. 265]

staan. De aanvoeders dezer laatsten, die door gestadige schermutselingen den vijand zeer wel kenden en zijne voorbereidselen voor den aanval op 11 Juli bemerkt hadden⁽¹⁾, brachten het Vlaamsche leger, zoo wijd het in Kortrijk zelve lag, bij het krieken van den dag, door de Steenpoort, op den weg naar Gent en plaatsten het, als de richting van den optocht der vijanden zich veropenbaard had, langs beide zijden van dien weg, langsheen de Groeningerbeek⁽²⁾. Dit terrein, ten N.-O. van Kortrijk gelegen, moet den aanvoerders der Vlamingen zeker gunstig geschenen hebben, om den aanval der Franschen hier te aanvaarden.

Kortrijk ligt op den rechteren oever der Lei. Het kasteel van Kortrijk lag in het Noord-Oostelijk gedeelte der stad, op de rivier. Ongeveer 1000 meters onder het kasteel, vloeit in de Lei de Groeningerbeek, die, zoo het schijnt, eene breedte had van drie meters (vijf vademen) en eene diepte van twee⁽³⁾. Op den linkeren oever van deze beek, tusschen de Lei en den weg naar Gent lag het klooster der Grauwe Nonnen. De weg naar Gent loopt door het hoogste gedeelte der vlakte. Evenwijdig en zuidwaarts strekt zich eene gedeeltelijk moerassige weide uit, den Langen Meersch geheeten, die door eenen gracht, de Groote beek, doorsneden wordt en deze verbindt de Groeningerbeek met de grachten die Kortrijk omringen. Het Vlaamsche leger vond in de Groote beek eene goede ondersteuning voor zijnen rechteren vleugel. De andere was door de Lei bedekt.

Zooals we verder zullen zien, is het tooneel van den slag gelegen tusschen den gracht van Kortrijk, den weg

(1) Id., blz. 571.

(2) Velthem, c. XXV, blz. 244:
Staan te vout op een riviere.

(3) Villani.

[p. 266]

van Gent, de Groeningerbeek en de Groote beek. Deze oppervlakte was doorsneden door talrijke kleinere grachten, zooals men er overval in de weiden van Vlaanderen aantreft⁽¹⁾.

De stad Kortrijk schijnt, buiten den gracht en waarschijnlijk een daarachter gelegen aardopwerping, geene vestingen gehad te hebben. Behalve de Steenpoort, waar de weg naar Gent doorliep, bevond zich nog ten Oosten daarvan eene andere poort, de Waterpoort, waar de oude weg naar Oudenaarde begon. Later, uit hoofde harer ongangbaarheid, heeft men dien weg moeten verplaatsen naar de Steenpoort. Deze weg loopt ook over de Groeningerbeek in de moerassige gedeelten van den Langen Meersch. Het onderste gedeelte dezer beek was niet min moerassig.

Het valt in het oog, dat het besluit, den slag te aanvaarden op dit terrein, bij al de voordeelen dat het aanbood, op niets anders uitliep, dan op de keus tusschen zege of dood. Doch zulks beantwoordde heel en al aan de stemming des legers en de aanvoerders wisten van die stemming rekening te houden.

*^**

Willem, even als Gwijde, waren nauwelijks de jongelingsjaren doorleefd, doch waren niet zonder krijgservaring en de eerste vooral bezat reeds groote militaire gaven. Gwijde was ook een bekwame aanvoerder op het slagveld, doch boeiend en onbezonnen. Tot ondersteuning hadden zij ongeveer tien ridders, die grootendeels uit vriendschap voor hen medegekomen waren. Onder hen bevond zich Jan van Renesse uit het graafschap Zeeland, een man van groote krijgsdoorzicht en ongemeene dapperheid. Met hem

(1) Velthem, passim. Annales, blz. 417.

[p. 267]

deelden zij het bevel over het leger⁽¹⁾. Verder trof men nog aan Hendrik van Louchy uit het hertogdom Limburg, Goswein van Gossenhoven uit het hertogdom Brabant, en verscheidene uit het graafschap Vlaanderen, zooals Diederik van Hondschote, Robert van Leeuwerghem, Boudewijn van Popenrode⁽²⁾. Laatstgenoemde schijnt, als burggraaf van Aalst, het volk van het platte land uit Oost-Vlaanderen, geleid te hebben. Verder haalt men nog aan Willem van Bonen, Vangelyn, Ferrant, welke wellicht deel maakten van de ridderschap van West-Vlaanderen⁽³⁾. Naast Willem van Gulik stonden eenige ridders en schildknapen, die hij uit Duitschland medegenomen had en ook door de stad Brugge onderhouden werden⁽⁴⁾. Jan van Namen zond 600 man, doch kon zelve bij tijds niet aankomen om den slag bij te wonen⁽⁵⁾.

Men moet zich het Vlaamsche leger niet voorstellen als een kleine hoop tuchtlooze benden. De strijd tusschen rijke burgers en neringen om het bestuur der steden, had de laatsten tot wel ingerichte korpsen gemaakt. Zij waren verdeeld in afdeelingen van 10 en 100 man, de eerste onder constabelen, de anderen onder hoofdmannen, en stonden, wanneer zij grootere gelederen vormden, onder de dekens der ambachten, die dan den naam van beleders aannamen.

Bij dit leger bevonden zich ook ‘machenaars (metselaars) en werclieden’ om het kasteel van Kortrijk te ondermijnen (te minerne)⁽⁶⁾. Uit de rekeningen kan men

(1) Guillelmus Procurator, blz. 557.

(2) Annales, blz. 570, cf. Chronique artésienne, blz. 474.

(3) Velthem, c. XXXV, blz. 257.

(4) Gilliodts, blz 78-80.

(5) Velthem, blz. 248.

(6) Gilliodts, blz. 156.

[p. 268]

opmaken dat er nog al veel wagens het leger volgden, om de ‘engiene’, de ‘springaele’, de banieren en ‘pinioenen’, de tenten en ‘paweljoenen’, de ‘crebben’ der paarden, alsook de levensmiddelen voor de manschappen te vervoeren.

De manschappen der steden droegen verschillende kleuren; zoo waren die van Ieperen te Kortrijk in 't rood gekleed⁽¹⁾, terwijl die van Brugge groen en blauw of bruin en geel in hun schild voerden⁽²⁾.

De ridders en hunne sergeanten waren in 't rood, violet, bruin, blauw of groen uitgedost. Zij droegen ook pelsenkleedingstukken, evenals de kapellanen, die het leger volgden⁽³⁾.

Naar eene verordening van 1296, was ieder Brugsche burger die 300 tot 3000 pond bezat, verplicht een harnas en paard te houden, het laatste volgens inkomen van bepaalden aard. Dat er in het leger van Kortrijk alleen voetvolk voorhanden was, betuigt, evenals heel de opstand, dat het bijna uitsluitend uit de lagere klassen van steden en dorpen bestond. Wij zeggen bijna uitsluitend, want naast de trekpaarden (ronchins) der wagens, waren er nog andere paarden aanwezig in het leger, ja op het slagveld zelve, aangezien wij meermalen in de rekeningen de melding vinden dat zij er gedood werden⁽⁴⁾. De ridders zijn te paard gekomen, evenals de bazuinblazers; maar allen zijn er af gestegen als de strijd begonnen is⁽⁵⁾.

(1) Genealogia, blz. 168. Köhler zegt: ‘in 't zwart’, zonder bewijzen te leveren.

(2) Gilliodts, blz. 99.

(3) Gilliodts, blz. 102-103.

(4) Colens, blz. 115-116, 132-133. Gilliodts, blz. 80, 94.

(5) De rekeningen bevatten ook vele posten voor uitgaven van ‘hars ghereide’ (paardenuitrustingen). Onder die toebehoordselen komt bij Gilliodts, blz. 83, het woord ‘zoem’ voor, dat Gaillard, in het Glossarium dat bij het Inventaire van Gilliodts gevoegd is, niet uitleggen kan. Zou men niet moeten lezen: ‘toem’ (= toom, teugel)?

[p. 269]

Het getal dergenen die voorzien waren met ijzeren helmen, halsbergen of pantserrokken of lederen wambuis, zal voldoende geweest zijn, om de rest te beschutten. Tot bescherming diende ook een schild. Het bijzonderste wapen was de piek en hare verwante vormen. Deze zware wapens waren bestemd om te steken en te slaan en werden goedendag genoemd, naar de beweging die men doen moet, wanneer men er gebruik wil van maken en die aan een groeten gelijkt.

Het getal der handboogschutters schijnt niet groot te zijn geweest. De handboog was niet het geliefkoosd wapen der Vlamingen, alhoewel de schuttersgilden tot in de 13^de eeuw opklimmen⁽¹⁾. De handboogschutters bedienden zich, tot hunne bescherming, van groote zetschilden, die door daartoe bestemde lieden gedragen werden.

De legerkorpsen bestonden uit diepe scharen. Zij stonden zoo dicht bij elkander, dat de slagorde onafgebroken scheen⁽²⁾. Smalle tusschenruimten zijn nochtans in elk geval voorhanden, om de handboogschutters optenemen, die vóór het front uitgezwermd waren. Ook vertelt men dat de aanvoerders de scharen rondgereden hebben, om ze tot standvastigheid te vermanen en aantewakkeren.⁽³⁾

Die van Brugge, stad en land, namen den rechteren vleugel in; aan den linkeren stonden 700 man van Gent, die, onder leiding van Jan Borluut, uit de stad waren ontsnapt

(1) Over het voorgaande, zie Henrard, Histoire de l'artillerie en Belgique, 1865. Introduction; Milices Communales.

(2) Annales, blz. 571. Guiart, v. 11141, Velthem blz. 244 en 246, c.XXV. Nangis.

(3) Guillelmus, blz. 557.

[p. 270]

om zich bij de opstandelingen te komen scharen, alsmede het volk van Oost-Vlaanderen. Te midden stonden die van het Vrije van Brugge. Willem van Gulik stond aan den rechteren, Gwijde van Namen aan den linkeren vleugel⁽¹⁾. Eene reserve van eenige duizenden vormde een tweede korps onder Jan van Renesse. Hier bevond zich de nationale vlag, de zwarte leeuw op gouden veld⁽²⁾, gedragen door Seger Lonke, eenen der Vier Ambachten⁽³⁾.

Daarenboven stonden 1200 man uit Ieperen in een derde korps met het front tegenover het kasteel om het in bedwang te houden en den rug van het leger tegen eenen uitval te beschermen⁽⁴⁾.

De diepte der Vlaamsche scharen moet men ten minste schatten op dertig man⁽⁵⁾. Deze diepte zou dan ook genoegzaam geweest zijn, in geval de Franschen het front en den rug tezelfder tijd aanvielen. Het front der Vlamingen strekte zich aldus uit op ongeveer 500 meters, hetgeen toereikend was om de ruimte tusschen de Lei en de Groote beek (ongeveer 1000 meters) te dekken.

De aanvoerders hadden genoegzame tijd, om het terrein

(1) Velthem getuigt van de aanwezigheid van Gwijde aan den linkeren vleugel. Villani plaatst hem en Willem op beide vleugels; aldus moest Willem van Gulik aan den rechteren staan.

(2) Den ‘Lupert’ noemt hem Velthem, blz. 244, c. XXV. Genealogia, blz. 168. Moke, p. 21, noot 1.
Köhler zegt dat die banier die van Gent is; deze draagt echter op zwart veld eenen zilveren leeuw.

(3) Velthem, c. XXXII. Moke denkt dat dit de eenige banier was die op het slagveld in de reien der Vlamingen te zien was. Köhler doet te recht het ongegronde hiervan opmerken en verzendt naar Velthem c. XXX en blz. 250. Zie ook Gilliodts, blz. 83, waar spraak is van de gouden banier van Willem van Gulik en van nog twee andere gouden vlaggen en drie van ‘ghelewen sindale’.

(4) Annales. Velthem, blz. 249, c. XXVIII.

(5) In den slag op den Pevelenberg waren de scharen 60 voet diep, volgens Guiart.

[p. 271]

te bestudeeren en voortebereiden. Wij zijn echter niet gedwongen aantenemen, zelfs niet als geloofbaar te aanschouwen (zooals Köhler het wel doet), dat de Vlamingen de grachten met takken en gras overdekt hebben⁽¹⁾. Noch veel minder hechten we geloof aan hetgeen enkele vertellen, dat zij er ijzeren pinnen zouden ingestoken hebben⁽²⁾. Wij verwerpen ook volmondig als ongegrond de meening dergenen die beweren, dat de Vlamingen nieuwe grachten gedolven hebben om er de Fransche ridders te doen in tuimelen⁽³⁾.

Dat de Groote beek, die hunnen rechteren vleugel bedekte, van voorenaf eene plaats in de plannen der aanvoerders heeft ingenomen, staat echter buiten kijf⁽⁴⁾.

*^**

Het Fransche leger was uit zeer verschillende bestanddeelen samengesteld. De adel vormde er de kern van. De tijd had niet toegelaten heel den adel van het gansche rijk op te roepen, ook ware zulks weinig uitvoerbaar geweest. De edellieden van Picardië en Normandie, van de graafschappen Artois en Champagne en de omliggende provinciën waren alleen opgekomen. Als bondgenooten telden de Franschen: den broeder van den afgestorven hertog van Brabant, Godfried, en zijn zoon; den zoon van den hertog van Lotharingen, Thibaut, en den zoon van den graaf van Henegouwen en Holland, Jan Zonder Genade. Daarbij begrepen 1400 ruiters, zijnde Duitsche⁽⁵⁾, Lombardische, Proven-

(1) Jan van Winterthur.

(2) Steiersche Reimchronich, blz. 555.

(3) Zie hierover ons artikel in den Messager.

(4) Guillelmus Procurator, l.c.

(5) Geoffroi de Paris en Annales.

[p. 272]

çaalsche, Spaansche en Navaarsche soldeniers⁽¹⁾, was de ruiterij van het Fransche leger 7500 man sterk⁽²⁾. Zij worden, wel is waar, hommes d'armes genoemd, doch bestonden wellicht grootendeels uit lichte ruiterij⁽³⁾.

De legerkorpsen der Fransche ridderschap waren vierkantig⁽⁴⁾. De ridders waren volgens hunne streken verdeeld in tien korpsen (batailles), waarvan de getalsterkte van 300 tot 1000 klom.

Een tweede bestanddeel van het Fransche leger was de infanterie der steden. Te Kortrijk waren deze troepen blijkbaar bij de achterhoede en zijn in den strijd niet opgekomen. Alhoewel regelmatig opgeroepen, konden zij op het slagveld niet in aanmerking komen uit reden der overmacht der ridderschap en der verachting, waarmede deze op hen nederzag. Zij waren meestendeels gelast met het bewaken van het kamp, zooals zulks het geval was in den slag bij den Pevelenberg⁽⁵⁾.

Het derde bestanddeel vormden de Italiaansche handboogschutters, die door Villani en de Chronique artésienne op 10,000 worden geschat en de bidaux of bidets (bedauri⁽⁶⁾), Spaansche soldeniers te voet. Hun getal is niet bekend. Villani berekent het Fransch voetvolk met de handboog-

(1) Villani, blz. 386.

(2) Idem, blz 384. Volthem telt slechts 7024 ruiters. De soldeniers schat hij te laag. De Annates, blz. 570, geven ongeveer 10,000 ruiters op.

(3) Jan van Diksmude noemt ook de koningen van Malta en Majorca. Prof. Pirenne meent dat hij hier verwart met eenen veldtocht van 1349, waarin de koning van Frankrijk den koning van Majorca ter zijde stond om zijn rijk te herwinnen. Het is veel waarschijnlijker dat hij verwart met den veldtocht van 1297 in Vlaanderen, waaraan de zoon van den koning van Sicilië en die van den koning van Majorca werkelijk deel namen. Zie Chronique artésienne, blz. 458.

(4) Guiart, v. 11494.

(5) Geoffroi, v. 3285.

(6) Annales, blz. 570.

[p. 273]

schutters, op 40,000 man en zegt tevens dat het dubbel sterk was als het Vlaamsche leger⁽¹⁾.

Deze ‘bidaux’ met hunne eigenaardige uitrusting en strijdwijze, zijn een aardig verschijnsel in de militaire ontwikkeling der middeleeuwen. Zij hebben den grond gelegd der Italiaansche condottieribenden. Zij hebben tegen de Moren in Spanje, tegen de Angevijnen in Sicilië gestreden. Hunne uitrusting bestond uit eene korte piek, eenen handwerpslinger en twee werpschichten. Aan den gordel droegen zij een mes. Voor de rest waren zij zonder schild noch verweringwapens⁽²⁾. Eene lederen muts, een korte rok, enge beenkleederen van geitenvel, een zak voor levensmiddelen vormden hunne kleedij en uitrusting. Zoo namen zij echter den strijd met elke ruiterij aan, daar zij eerst hunne schichten wierpen en dan met hunne korte pieken de paarden den buik openstaken. Voor hunne aanvoering, wendde zich de koning rechtstreeks tot de Spaansche steden, met wien hij de noodige verdragen sloot⁽³⁾.

Onder het voetvolk van het Fransch leger telde men nog de ribauds. Zij schijnen gebruikt te zijn geweest tot het optrekken van borstweringen, werden echter ook tot het bestormen van kasteelen en steden opgeroepen. Hunne wapening was zeer willekeurig. De eene, zegt Guiart, draagt een zwaard zonder schee, de andere een strijdhamer, een derde eene beil⁽⁴⁾. Verweringwapens hadden ze niet.

De graaf van Artois die in de plaats van den Koning het Fransche leger àanvoerde, had zich in den Italiaanschen en

(1) Blz. 384 en 386.

(2) Guiart, v. 9385.

(3) Daniel, De la milice française, deel I, blz. 147. Du Tillet, Recueil de traitez.

(4) V. 9397.

[p. 274]

Spaanschen oorlog reeds als bevelhebber onderscheiden en had er verscheidene zegepralen behaald. Zijn verwantschap met het koninklijk stamhuis gaf hem het noodige gezag, voornamelijk tegenover den Connetabel, aan wie in de afwezigheid des Konings eigenlijk het commando toekwam. Deze plaats bekleedde sedert 1287 Raoul van Nesle van het huis van Clermont. Zijn broeder, Gwijde, was maarschalk. De tweede maarschalk was Reginald van Trie⁽¹⁾. De Grootmeester der handboogschutters was sedert 1284 Jan van Burlas, seneschalk van Guienna. Het trekwezen, dat toen reeds den naam van artillerie⁽²⁾ droeg (althans vóór de uitvinding der vuurwapens), viel in zijne bevoegdheid. In den strijd voerde hij de soldeniers aan.

‘Montjoie! Saint Denis!’ de gebruikelijke oorlogskreet der Franschen, werd hier ook aangeheven.

De slagorde der Franschen was aldus de volgende. De ruiterij was verdeeld in tien legerkorpsen waarvan drie de voorwacht, zes het corps, één de achterhoede vormden. Bij de voorwacht der ruiterij trof men de Italiaansche handboogschutters en de ‘bidaux’ aan; bij de achterhoede, de troepen der Fransche steden. De gansche voorwacht stond onder het bevel van den connetabel Raoul van Nesle, het corps onder dat van Robert van Artois, de achterhoede onder dat van zijn broeder, den graaf van Saint-Pol, Gwijde van Châtillon.

*^**

De bevelhebber van het kasteel van Kortrijk had den graaf van Artois door vuurteekens aangewezen welke het

(1) Jean de St Victor, bij Dom Bouquet, deel XXII, blz, 638. - Istore et Chroniques, deel I, blz. 236, noot 2.

(2) Guiart, v. 11245.

[p. 275]

voordeeligste oord was om den aanval te beproeven en als dusdanig het klooster der Grauwe Nonnen aangeduid⁽¹⁾.

Het Fransche leger verliet den 11 Juli, vroeg in den morgen, den Pottelberg, in ééne kolom, draaide de bron der Groeningerbeek rond, bereikte aan den weg van Oudenaarde den Galgenweg en geraakte om 12 uur⁽²⁾ rechtover het Vlaamsche leger, op ongeveer twee boogscheuten van de Groeningerbeek. Het ontwikkelde zich, langs beide zijden van den weg van Gent, in drie reien, altijd met de beek op zijn front⁽³⁾.

Volgens de overeenstemmende opgaven van Villani en Velthem waren de legerkorpsen in de volgende orde gerangschikt en bezatten ze de volgende getalsterkte:

1. Jan van Burlas, grootmeester der boogschutters, met de soldeniers		1400 paarden^(4).
2. Gwijde van Nesle, maarschalk	} Picardië {	500 paarden.
3. Raoul van Nesle, conentabel	} Picardië {	700 paarden.
4. Robert, graafvan Artois^(5), opperbevelhebber	} Artois {	1000 paarden.
5. Jacob van Châtillon, graaf van Saint-Pol	} Artois {	700 paarden.
6. Lodewijk van Clermont		800 paarden.
7. De graven van Aumale en Eu: Normandië		1000 paarden.
8. Thibaut van Lotharingen^(6)		800 paarden.
9. Godfried van Brabant		500 paarden.
10. Gwijde van Châtillon, graaf van Saint-Pol^(7) en de graaf Reinold van Boulogne		200 paarden.

(1) Velthem, blz. 241, c. XXIT.

(2) Annales Gandenses, blz. 571 en Velthem. Zie ons plan.

(3) Guiart, v. 14126.

(4) Velthem zegt: ‘400’. Uit de samentrekking die hij opgeeft (7024), blijkt het echter dat hij zich hier moet vergist hebben.

(5) Villani plaatst Clermont vóór Robert. Velthem is nauwkeuriger.

(6) Zie aanhangsel II.

(7) Villani noemt hem bij misslag Jacob en vermeldt den graaf van Boulogne niet, dien Guiart noemt, v. 15080, evenals Velthem e.a. Laatstgenoemde noemt hier ook nog 200 Henegouwers. Jan Zonder Genade, hun hoofdman, schijnt echter het legerkorps van Artois aangevoerd te hebben, ‘comme son serourge’, zooals Guiart zegt, v. 15162. Cf. Istore et Chroniques.

[p. 276]

De drie eerste korpsen vormden de voorwacht, de zes volgende het corps, het tiende de achterhoede. Het voetvolk der voorwacht was vooruitgeschoven tot tegen de beek. Bij Gwijde, graaf van Saint-Pol, bevond zich het voetvolk der Fransche steden⁽¹⁾.

De zes korpsen van het corps besloegen nauwelijks eene ruimte van 700 meters; zij hadden aldus al de plaats mogelijk om zich uit te breiden tusschen de straat van Oudenaarde en de Lei. Hunne opgegeven slagorde berust op den aard en de wijze van den optocht, aangezien het korps van den graaf van Artois, dat alsdan aan het hoofd van het corps was, in de slagorde het midden van het corps innam en de andere korpsen zich als vleugels er aan hingen⁽²⁾, aangezien zij afwisselend rechts en links deszelfden marcheerden.

*^**

Gedurende den optocht van het leger, dat verscheidene uren vergde, richtten zich de hoofdmannen der Italiaansche kruisboogschutters, Simon van Piemont en Bonifacius van Mantua, na de beek en de afgesloten ligging der Vlamingen verkend te hebben, tot den connetabel en stelden hem voor deze eerst door de ridders te laten aanvallen, wanneer zij in vertwijfeling zouden gebracht zijn. ‘Wij kennen de strijdwijze der Vlamingen, zegden zij. Onze soldaten, die voor aanval en schermutselen voortreffelijk

(1) Annales, blz. 571.

(2) Pater Daniel, in zijne Histoire de la milice française, deel I, blz. 177-178, drukt eene ordonnantie van Philips den Schoone over, ‘quand il va en armes’, die merkwaardig overeenstemt met hoogergemelde bijzonderheden der gelijktijdige schrijvers en die wij, wegens haar gewicht, als aanhangsel verder breedvoerig mededeelen.

[p. 277]

gedrild zijn, zullen ze van Kortrijk, waar zij hunne have en eten hebben, afsnijden, ze krachtig aanvallen en daar we in getal dubbel sterk zijn, zullen wij ze dwingen achteruit te wijken. Dan zal het tijd zijn voor de ridders van aan te rennen, ze van alle kanten te omringen en in stukken te houwen.’ De raad scheen den graaf van Nesle zeer wijs. Robert van Artois wees hem echter af⁽¹⁾.

Even min gelukkig was Godfried van Brabant, die aan Robert voorstelde, eerst den volgenden dag den slag te leveren, opdat het Vlaamsche volk zijne trotschheid zou kunnen koelen hebben. Robert dacht dat honderd paarden duizend man te voet waard waren⁽²⁾.

Deze voorstellen schijnen toch dit goeds te hebben gehad, dat zij Robert genoopt hebben zich persoonlijk rekenschap te geven van den toestand der beek; hij besloot immers met het gansche leger links af te wijken en de beek verder op over te trekken. Hij gaf de noodige bevelen daartoe en liet het voetvolk der voorwacht zich in gang zetten, nog voor dat de optocht der ruiterij geëindigd was⁽³⁾.

Een overgang, waarschijnlijk die waar de weg van Oudenaarde over de beek loopt, werd weldra gevonden. Het voetvolk der voorwacht breidde zich uit op de rechter zijde der Vlamingen. De ruiterij volgde en ont-

(1) Villani, blz.387. Volgens Guiart, v. 9113, heeft de connetabel het voorstel gedaan, gezien de moeilijkheid van het overtreden der beek, ietwat achteruit te gaan, om de Vlamingen te doen vooruitkomen, en ze dan aan te vallen. Artois vond dezen raad niet ‘suffisant’.

(2) Velthem, blz. 244, c. XXV.

(3) Guiart, v. 15178. Waarschijnlijk bleef ten gevolge hiervan Clermont op den rechteren oever der beek.

[p. 278]

wikkelde zich zoo wijd de plaats het toeliet, achter het voetvolk⁽¹⁾.

*^**

Het was ongeveer drie uur, wanneer de strijd aanving⁽²⁾. De aanvoerders der Vlamingen waren, zooals wij gezien hebben, op deze beweging voorbereid. Zij hadden, als de vreeselijke macht zich vóór hen uitbreidde, den tijd benuttigd om hunne troepen door aanspraken moed in te jagen en hun te leeren op welke wijze zij de ijzeren mannen moesten wederstaan. ‘Slaat op de koppen der paarden en zij zullen hunne ruiters afwerpen, zegden ze. Vooral ziet niet om naar den buit, maar slaat alles dood.’ Dan knielde het gansche leger en priesters droegen het H. Sakrament vóór het front. Eenieder sprak zijne biecht en nam daarna een handvol aarde dat hij aan zijne lippen bracht, in stede der hostie⁽³⁾, Veertig der waardigsten, o.a. Pieter de Coninc met zijne twee zonen, werden ridder geslagen⁽⁴⁾ en

(1) Deze draaiende beweging is vooral wel beschreven bij Guiart, v. 15146. Velthem, c. XXVI, blz. 246, duidt ze aan met deze woorden:

Sie gingen hem al ommeringen.

Guillelmus Procurator zegt dat de Franschen op merkwaardige wijze aan de beek aanvielen, die de aanvoeders der Vlamingen als bescherming voor hunnen vleugel verkozen hadden:

per fossam superius tactam mirabiliter inclinavit (Artois).

De Kronijk van Stiermaken, blz. 558:

Und wolden (de Franschen)...
Die Flaming haben umbzogen.

(2) Annales, blz. 571: ‘Parum ante nonam commissum est prelium’. Moke, blz. 30, noot 2, heeft niet bemerkt, dat men in dien tijd volgens de kerkuren telde, die 's morgens om 6 uur beginnen. Dat de Annales zoo rekenen, blijkt uit eene zinsnede op blz. 568, waar er over de intrede van Châtillon in Brugge gehandeld wordt: ‘circa horam vesperam’, terwijl de opstandelingen ‘ante nonam diei’ de stad moeten geruimd hebben.

(3) Villani, blz. 385.

(4) Velthem, blz. 247.

[p. 279]

de krijgskreet: ‘Vlaanderen ende Leu!’ aangeheven⁽¹⁾. De aanvoerders waren van hunne paarden gestegen, namen pieken in hand en plaatsten zich aan het hoofd hunner troepen⁽²⁾.

Ten gevolge der draaiende beweging van het Fransche leger, bevond het zich nu op de rechter zijde de Vlamingen, doch was van hen gescheiden door de Groote beek, die van Kortrijk naar de Groeningerbeek vloeit. Op die beek namen de boogschutters van het Fransche leger post. Te zelfder tijd, zagen de Vlamingen zich gedwongen ook van ligging te veranderen. Zij draaiden rechts af en waren nu geschaard in de richting van den Gentschen weg, den linkeren vleugel steunende op het klooster van Groeningen en het front tegenover het front van het Fransche leger staande⁽³⁾.

Het Fransche voetvolk ontwikkelde zich van zijnen kant. Zijn front was slechts 4 a 500 meters breed, maar zeer diep⁽⁴⁾.

*^**

De slag begon met eenen strijd tusschen handboogschutters. De groote beek scheidde de schutters der beide legers. Die strijd duurde tot dat al de pijlen verschoten waren.

(1) Idem, c. XXVII.

(2) Idem, c. XXIX.

(3) Velthem, c. XXXI:

Onder dien closter van den nonnen,
Daer een gracht comt geronnen
Van de Leie te wege werd (den weg naar Gent),
Daer was dat Vlaemsce here ge[s]card.

Geoffroi, v. 1227:

Et Flamans, isnel le pas
Se sont torné devers un pas (den weg naar Gent),
Devers le Lei, que ils savoient.
Adonc se rangent...

(4) Guiart, v. 15115.

[p. 280]

Dan viel het voetvolk van het Fransche leger de Vlamingen aan. Zij traden de beek over en deden zooveel vooruitgang dat de Vlamingen moesten wijken⁽¹⁾. Nu verloren de ridders hun geduld. Zij vreesden dat het voetvolk al de eer van den slag zou opstrijken en vroegen om vooruit te mogen stappen⁽²⁾.

Te vergeefs maakte de kanselier Pieter Flotte den graaf van Artois opmerkzaam dat het oogenblik niet gekomen is. Hij zegde dat het voetvolk zich zoowel van zijne taak kweet, dat men het moest laten gewerden, de ruiterij stond immers gereed, om het groot voordeel er uit te trekken⁽³⁾ en had voorloopig niets dan langzaam te volgen.

Deze raad werd met schande verworpen⁽⁴⁾. De connetabel werd met de ruiterij vooruit gezonden, terwijl het voetvolk bevel kreeg van achteruit te wijken.

Gezien de groote getalsterkte der infanterie en de geringe ruimte waarin zij zich bewoog, was dit bevel niet gemakkelijk om uitvoeren. Het eenige geraadzame ware geweest, den linkeren vleugel der eigene infanterie om te draaien en op den rechteren vleugel der Vlamingen te vallen. De cavalerie was echter slechts gewoon, rechtstreeks op den vijand los te rukken, en voor het voetvolk had zij geene achting over. Zij overreed alles wat haar daarvan in den weg kwam⁽⁵⁾.

(1) Geoffroi, v. 1128, Velthem, c. XXIX. Guiart, v. 15190:

C'une partie en desconfisent
Qui fuiant se desatropele.

Velthem stapt heel licht over deze tijdelijke nederlaag der Vlamingen heen (blz. 249-250).

(2) Guiart, v. 15114. Guiart legt die woorden in den mond van den banierdrager van Artois, Wale-Paièle, alsook Geoffroi, v. 1155.

(3) Geoffroi, v. 1166.

(4) Idem, v. 1186.

(5) Idem, v. 1226. Guiart, v. 15122.

[p. 281]

Van den anderen kant, was het onverstaanbaar voor het voetvolk, te midden zijner zegepraal, tegengehouden te worden. Het kon niet anders denken, dan dat ergens een vijand van eene andere zijde in aantocht was⁽¹⁾. De wanorde begon in hunne reien te heerschen. De verwarring werd weldra ongemeen.

Na veel tijd verspild te hebben en zonder verbinding met malkander, kwamen de drie korpsen der cavalerie der voorwacht eindelijk aan de Groote beek⁽²⁾. Het begon toen sterk te regenen⁽³⁾. Nochtans slaagden de drie korpsen er in, den gracht over te rijden, doch niet allen te gelijk. De Vlaamsche schutters wierpen de schachten hunner handbogens tegen de scheenen der paarden en spoedden zich dan terug naar het leger toe, waar zij veel lof inoogsten⁽⁴⁾.

Zij werden dra gevolgd door de ridderkorpsen. Raoul van Nesle, naar alle waarschijnlijkheid, botste tegen den linkeren vleugel⁽⁵⁾, Gwijde tegen het centrum, Burlas tegen den rechteren vleugel.

De stoot was hevig, vooral op den rechteren vleugel, waar Willem van Gulik zich bevond⁽⁶⁾. Die van de kastelnij van Brugge wilden zelfs het slagveld ontvluchten, doch werden door de Ieperlingen teruggedreven. Eenige van hen

(1) Idem, v. 1212, 1255, 1249.

(2) Köhler, zich hier op Fransche bronnen steunende, zegt dat de Fransche cavalerie hier eene groote hinderpaal ontmoette. Wellicht, zegt hij, vielen er reeds vele ridders in de beek en konden al de anderen er niet over. Deze zienswijze kunnen wij niet deden. Zie ons artikel in den Messager te verschijnen.

(3) Istore et Chroniques, deel I, blz. 234: ‘Et il commença pleuvoir une pluie trop carcaus qui moult greva à no gent’.

(4) Velthem, blz. 250, c. XXIX.

(5) Despars, deel, II, blz 93.

(6) Velthem, blz. 250, c. XXIX:

Dus hadde Guulke grote porsse.
Men reet op hem met menigen orsse.

[p. 282]

verloren het leven in de Lei of dicht bij de Lei⁽¹⁾. De Franschen slaagden er in het centrum in te stampen, dat ingenomen was door de mannen van het Vrije⁽²⁾. Zij konden het leger echter niet uiteenslaan. Die van het Vrije herstelden zich ras en versloegen al de ridders die in hunne scharen binnen gedrongen waren. Jan van Renesse met de reserve kwam ze hierin bijstaan⁽³⁾. De Franschen werden als tusschen twee vuren gevat en op alle punten achteruitgedreven⁽⁴⁾ en vele vielen nu op den terugtocht in de grachten, die zij vroeger natuurlijk overreden hadden⁽⁵⁾. Al hunne aanvoerders waren gedood geworden.

Gedurende dien eersten aanval wierpen de Franschen uit het kasteel vuur op de stad en staken alzoo vele huizen in brand. Zij beproefden ook eenen uitval, doch werden door die van Ieperen teruggestoten⁽⁶⁾.

Het schijnt dat niemand zich met het voetvolk⁽⁷⁾ meer

(1) Genealogia, blz. 169, zegt: ‘In het begin van den strijd’. Köhler plaatst, ik weet niet waarom, deze vlucht gedurende den tweeden aanval.

(2) Idem, ibid.

(3) Idem, ibid.

(4) Velthem, ibid. De Franschen vielen dus in de beek terwijl zij vluchtten. De beek lag nog al ver van den weg naar Gent (zie Geoffroi). Moke vergist zich, wanneer hij nog eenen gracht aan den weg aanneemt (blz. 41) en dengene, die naar den Hoogen Vijver loopt, (blz. 41, noot 2) als het tooneel van den slag zijnde, in twijfel trekt. De plaatsen waarop Moke (blz. 41, noot 2) het bestaan van den gracht aan den weg naar Gent staafde, hebben betrekking op een later oogenblik, wanneer de Vlamingen niet meer op den weg stonden, maar tot aan de beek vooruitgegaan waren.

(5) Zonderling is het dat Köhler in zijn Ergängzungsheft beweert dat in den eersten aanval de beek geene rol speelt, terwijl hij zelf haar eene zoo groote rol in zijn eerste werk toeschrijft.

(6) Annales, blz. 571 en Genealogia, blz. 169. Nogmaals weet ik niet waarom Köhler zulks tijdens den tweeden aanval plaatst. Zoodra het beleg begonnen was, hadden de Franschen vuur geworpen op de stad waarop de Vlamingen antwoordden door steenen bij middel van drie oorlogstuigen in het kasteel te zenden. Chronique artésienne, blz. 471.

(7) Köhler beweert dat het Italiaansch en Spaansch voetvolk, dat ten gevolge van den eersten aanval der ruiterij op zijde werd gedrongen en werkeloos den strijd had aanschouwd, nu de vlucht nam op het naderen van die van Ieperen en waarschijnlijk ook door den terugkeer der Fransche cavalerie. Hij verwijst naar Guiart, v. 15136-15160, die echter in algemeene termen van den slag in zijn geheel spreekt en dus geene momenten kent. Hij zegt enkel dat de soldaten onder de voeten worden getrapt door de ruiterij en vluchten, maar wanneer zegt hij niet.

[p. 283]

bekommerd heeft, zooniet had het zeer voordeeligen invloed kunnen uitoefenen bij den uitval uit het kasteel, alsook in 't algemeen tegen het optreden van die van Ieperen en tegen den rechteren vleugel van het Vlaamsche leger. Geen wonder, dat ze nu geheel en gansch uiteen waren.

*^**

Reeds was een nieuwe aanval voorbereid⁽¹⁾. Deze maal traden in het strijdperk twee korpsen van den linkeren vleugel van het corps⁽²⁾, de Brabanders en Normandiërs, ondersteund, zoo het schijnt, door het korps van Robert van Artois, doch onder de leiding van Jan Zonder Genade, zoon van den graaf van Henegouwen⁽³⁾.

Daar het Fransche voetvolk intusschentijd uit den weg was geruimd en de plaatsen aanschouwelijker waren, waar de beek kon overreden worden, gebeurde de tweede aanval der ruiterij met meer orde en eenheid dan de

(1) Men mag zich afvragen of deze tweede aanval geen plaats vond, terwijl de eerste nog duurde. Velthem Iaat geene tusschenpoos tusschen beiden en Gwijde van Nesle eerst vallen, wanneer de tweede aanval reeds in gang was. Zulks zou overigens met Villani overeenstemmen.

(2) Moke, die deze korpsen in de oorspronkelijke slagorde op eene onjuiste plaats (in de derde rei) geplaatst heeft en nu niet meer kan laten, op de getuigenis van Velthem, den tweeden aanval door haar te laten uitvoeren, tracht zich uit den slag te trekken, door haar de Groeningerbeek onder de monding der Groote beek te laten oversteken. Hij poogt dit (bl. 49, noot 4) te verrechtvaardigen door Velthem, c. XXXII. Deze plaats heeft echter betrekking op de Groote beek zelve.

(3) Uit Guiart mag men zulks opmaken, daar hij Jan Zonder Genade laat vallen en de banier van Artois zinken, vóór den derden aanval.

[p. 284]

eerste⁽¹⁾ en wordt ook als de gevaarlijkste afgeschilderd⁽²⁾.

De scharen der Vlamingen waren, ten gevolge van den eersten aanval, tamelijk verzwakt; doch eene soort van dweepzucht had zich van hen meester gemaakt en menigeen wist later te vertellen dat Sint-Joris in hunne reien gestreden had⁽³⁾. De eerste aanval had hun getoond waarop het aankwam. Hun voortreffelijk wapen, de goedendag, had zijne faam verrechtvaardigd tegen de geharnaste ridders, die ze door kloeke slagen ‘entorsten’. Overal echter, waar het gevaar het grootste was, zag men den edelen Renesse en Boudewijn van Popenrode zich eenen weg banen en ter hulpe snellen. Het gevaar was deze maal bij de Gentenaars, die tegen de Normandiërs te strijden hadden. Seger Lonke met den Vlaamschen standaard viel viermaal onder vreeselijke slagen op de knieën, doch stond telkenmale weder op. Even krachtig hield Jan Ferrant den standaard van Willem van Gulik in de hoogte. Deze zelfs was door eenen peil, die hem tegen de borst had geslagen, zoodanig bedwelmd geworden, dat het bloed hem uit de neusgaten stroomde, en moest uit den slag gedragen worden. Zijn schildknaap trok zijne wapens aan en streed in zijne plaats⁽⁴⁾.

Vóór de Bruggelingen viel, nadat hij hun banierdrager had omvergereden, Godfried van Brabant en zijn eenige zoon, de heer van Vierson⁽⁵⁾; niet ver daarvan zonk de

(1) Velthem, blz. 253, c. XXXII.

(2) Idem, blz, 252, c. XXXI.

(3) Idem, blz. 249, c. XXIX.

(4) Idem, c. XXX, XXXI en XXXII.

(5) De heer van Vierson bevond zich bij de banier van Artois (Velthem, c. XXVI), die tegenover het centrum van den vijand stond. Godfried van Brabant, zijn vader, reed Willem van Gulik omver en moet aldus tegen den rechteren vleugel (de Bruggelingen) gevochten hebben. De Normandiërs streden tegen die van Gent, dus tegen den linkeren vleugel. Moke doet bij vergissing Godfried tegen het centrum en de banier van Artois tegen de Bruggelingen strijden.

[p. 285]

banierdrager van Artois en de aanvoerder van het legerkorps, Jan zonder Genade; verder aan den linkeren vleugel der Vlamingen de graven van Aumale en van Eu⁽¹⁾, en met hen de bloem van den Normandischen adel. Dit alles gebeurde wondersnel⁽²⁾.

Gwijde van Namen onderscheidde zich ook, alsmede heer Willem van Boenhem, heer Vangelyn, heer Geeraard Ferrant en ‘Mijn her Cortals met Slycberods jongen’.

Aan de zijde der Franschen onderscheidden zich vooral de Normardiërs, doch ook zij zetten zich eindelijk op de vlucht, na hunne dapperste mannen, als Tancarville, Aspremont, enz. verloren te hebben.

Evenals na den eersten aanval, gebeurde het grootste verlies der Franschen na het afloopen van den tweeden aanval. Bij het vluchten verdronken bijna allen in de Groote beek. De korte duur van dezen strijd mag ons laten onderstellen dat de Fransche ridders niet ver in de weide vooruitgegaan zijn; de Vlamingen, door het vervolgen der Franschen op het einde van den eersten aanval waren natuurlijk vooruitgekomen. Wellicht waren zij zoodanig de Groote beek genaderd dat er tusschen hen beide geene grachten voorhanden waren. Ook zegt Velthem hoegenaamd niet dat er bij den tweeden aanval ridders in verdronken zijn⁽³⁾.

(1) Velthem, c. XXXII.

(2) Idem, c. XXXII:

...in vele corter termine
.........
Dan gi sont wel vollike lesen
Een Pater noster.

(3) Idem, blz. 252, c. XXXI.
Wanneer Köhler verklaart dat de Franschen in de beek vielen omdat hunne paarden vermoeid waren, is zulks tegenstrijdig met hetgeene hij zegt over de snelheid van den strijd. Velthem zegt enkel dat ze zich ‘van den slagen eysden.’ De Vlamingen, zegt nog Köhler, vervolgden de ridders tot aan den oever der Groote beek en sloegen dood alles wat niet van zelve verdronk. Men kan zulks met Köhler zeer wel onderstellen. Doch hij steunt zijne gezegdens in dit geval op een paar verzen van Geoffroi de Paris, die dit voorval in een verhaal van den dag inschuift dat geheel en al valsch is (v. 1290).

[p. 286]

*^**

Voor eenen nieuwen aanval bezat Artois nog over de 2000 ruiters van het corps: de korpsen nl. van zijn broeder Jacob, van Lodewijk van Clermont en van Thibaut van Lotharingen⁽¹⁾.

Lodewijk van Clermont wordt echter bij den nu volgenden aanval niet vermeld: hij behoort tot degenen die het slagveld zonder strijden verlaten hebben⁽²⁾. Hij heeft waarschijnlijk de Groeningerbeek niet overreden⁽³⁾. Het is bekend dat Jacob van Châtillon, op het slagveld bleef. Waarschijnlijk maakte Artois bij het korps van dezen den aanval mede; hij had immers even vernomen dat zijn eigen korps met Jan Zonder Genade gevallen was⁽⁴⁾.

Het was wel eene hopelooze onderneming, den vijand

(1) Guiart geeft ons een zeer ingewikkeld tafereel van de slagorde, die zich na den overgang over de Groeningerbeek gevormd heeft. De andere kronijken zwijgen er volkomen over. De breedte der ruimte liet slechts de ontplooiing van drie bataillen in eene rei toe, zoodat zich drie reien ruiterij vormden. Daar men in elk geval in reien links afgetogen had, zoo kwamen achter de achterwacht vóór allen de drie korpsen des linkeren vleugels des corps (met Clermont) te staan, en dit stemt met Guiart overeen. Daarachter zullen dan de 2 korpsen des rechteren vleugels des corps gestaan hebben, waaronder Guiart nochtans dit van Ferry verzwijgt.

(2) Chron. de St-Denis, blz. 670.

(3) Guiart, v. 15074.

(4) Idem, v. 15161-15164.
In heel het verhaal dat volgt, wijken wij zeer van Köhler af, omdat hij zelf, zonder reden, van Velthem afgeweken heeft. Wij vinden de beschrijving van dezen laatsten zeer ernstig en zeer waarschijnlijk. Wij nemen ook niet aan dat de beek zich nu onmiddellijk vóór het front der Vlamingen bevond. Er lagen integendeel tusschen beiden menige grachten, zooals wij zullen zien.

[p. 287]

hier op te zoeken. Iedereen was daarvan overtuigd. De eer liet echter niet toe daarvan aftezien. Artois' paard sprong over de beek.

Hij drong diep in het korps van het Vrije en kwam tot aan den standaard van Vlaanderen, waarvan hij den stok wilde vastgrijpen, doch werd door eenen kloeken monnik uit het klooster van Ter Doest, met name Willem van Saftingen, die zich van eene piek had weten meester te maken, van zijn paard geslagen, dat met hem neder rolde. Hij had zich graag gevangen gegeven, doch men verstond zijne taal niet. Hij werd dood geslagen en zijne tong uitgerukt.

De ridders, die Artois volgden, waren ook de beek overgereden. Evenals hunne voorgangers, werden zij van hunne paarden geworpen en liepen te voet door de weide. Zoo stronkelden zij in de grachten die men er aantrof en de eene versmoordde er den anderen⁽¹⁾.

(1) Velthem, blz. 257, c. XXXIV. Köhler denkt integendeel dat de ridders slechts tot aan de beek geraakten en daar afgemaakt werden door de Vlamingen. Hij staaft zulks op:

Ce seu, li preuz qui près ièrent,
Entre leur ennemis si fièrent,
Et cil de péureus semblant
Queurent vers le fossé tremblant.
Pour passer i s'entreconfondent.

Guiart, v. 15165.

Dit beteekent enkel dat de Fransche ridders in 't algemeen, na verslagen te zijn geweest, naar de beek wedervluchteu, die ze reeds overgestoken hadden en hoegenaamd niet dat zij, bij den derden aanval, op den oever der beek afgemaakt werden door de Vlamingen, die ze beletten de beek over te steken.
Velthem spreekt zelfs niet van de beek bij het verhalen van de lotgevallen der ridders van den derden aanval.
Moke heeft door hoogergemelde verkeerde opvatting over de ligging van eenen gracht aan den weg naar Gent, den derden aanval daar ook doen plaats grijpen.

[p. 288]

Jacob van Châtillon en zijn vroegere raad in Brugge, Pieter Flotte, stonden niet meer op⁽¹⁾. Raoul van Grandcourt verloor zijn achttien ridders en moest zich overgeven⁽²⁾, evenals Thibaut van Lotharingen.

De Vlamingen aanschouwden den slag als voltrokken en, met de haast die hun eigen was, verlieten zij op heimelijke wijze het slagveld, zoodanig dat Gwijde weldra alleen stond met 500 man. Men had de grootste moeite om de vluchtelingen terug te roepen. Zij kwamen eindelijk en staken de beek over om de Franschen te vervolgen⁽³⁾.

Het gevolg hiervan was eene ordelooze vlucht. De meeste kwamen om in den Langen Meersch⁽⁴⁾, de moerassige weide aan de Groeningerbeek gelegen op beide zijden der straat van Oudenaarde.

Anderen wilden den dood van Artois niet overleven en lieten zich zonder weerstand doodslaan.

De Vlamingen, werden plotselings, door trompettengeschal, opmerkzaam gemaakt op eene nieuwen vijand die naderde⁽⁵⁾. De achterhoede der Franschen, onder de graven van Saint-Pol en Boulogne, trad de Groeningerbeek over, om den strijd te hervatten. De Vlamingen schaarden zich snel in orde tegenover hen⁽⁶⁾. De Franschen kwamen zelfs niet tot ontwikkeling: zij vluchtten⁽⁷⁾ in éénen

(1) Velthem, blz. 261.

(2) Chronique artésienne, blz. 474. Velthem, blz. 256-257.

(3) Velthem, c. XXXV, blz. 257. Villani, blz. 387.

(4) Velthem, blz. 259:

Deze bleven ter langer Mare.

(5) Idem, ibid.

(6) Velthem, blz. 260, c. XXXVII.

(7) Nangis, blz. 586 en Saint-Denis blz. 670. Volgens de Istore, blz. 252, vluchtte ook Renauld van Dammartin, terwijl zijn broeder Jan van Trye, graaf van Dammartin, sneuvelde. Cf. Dom Bouquet, deel XXI, blz. 191, alwaar de uitgever beweert dat laatstgenoemde op den Pevelenberg stierf, zonder echter zulks te bewijzen.

[p. 289]

tocht tot aan Doornik. Daarentegen bleven nog aan dezen oever der beek de Henegouwers, ongeveer 200 ruiters sterk, die tot hiertoe nog niet in den strijd waren gekomen. Zij hielden nog stand om hun tros, dat weggevoerd werd, te redden; doch werden eindelijk door die van Brugge afgemaakt⁽¹⁾. In hunne vlucht verloren vele Franschen het leven in de menigvuldige grachten welke men op dien weg ook ontmoet⁽²⁾.

Talrijke Brabantsche ridders meenden hun leven te redden, door te voet tusschen de Vlamingen te sluipen en. ‘Vlaanderen ende Leu!’ te roepen. Zij werden echter weldra aan hunne gouden sporen herkend. Gwijde van Namen, hierover onderricht, riep aan de zijnen:

Slaet al dot, hat's volk verbannen,
Wat dat sporen heft gespannen!⁽³⁾

Zij werden dus afgemaakt. Dit gebeurde ook buiten het slagveld, tusschen Lei en Schelde⁽⁴⁾.

*^**

Eerst 's avonds verzamelde zich het Vlaamsche leger, van het achtervolgen teruggekeerd, weder op het slagveld. De slag zelve had slechts 3 uren geduurd⁽⁵⁾. 63 graven en baroenen, ongeveer 1100 ridders, verscheidene duizenden

(1) Velthem, blz. 260.

(2) Velthem, blz. 259-260, c. XXXVII.

(3) Idem, blz. 260, c. XXXVII.

(4) Velthem, blz. 260, c. XXXVII.

(5) Idem, blz. 262, c. XXXIX:

Tusscen middach ende none.

Hieruit blijkt dat Velthem ook volgens het kerkuur rekent. Volgens de Annales, begon de strijd om 3 uur 's namiddags (paramante nonam).

[p. 290]

van minder volk, dolven er het onderspit⁽¹⁾. Het verlies van de zijde der Vlamingen was uiterst gering⁽²⁾. Men kent slechts acht ridders en één knaap die krijgsgevangen gemaakt werden⁽³⁾.

Het kasteel van Kortrijk gaf zich den volgenden dag over, terwijl in Gent een opstand de partij der Leliaarts omverwierp.

Nu verhaastte zich de oudste broeder van Gwijde, Jan van Namen, naar Vlaanderen te eilen. Hij werd in de plaats zijn vaders, tot regent van Vlaanderen benoemd en hem werd de hoogere leiding van den oorlog opgedragen, iets waartoe hij uitermate geschikt was. Hij begon einde Juli de belegering van Rijsel, welke evenals Dowaai en de rest van het Franschsprekende gedeelte van Vlaanderen in 1297 door Philips, veroverd was geworden en sindsdien met Fransche bezetting was voorzien. Daar om midden Augustus nog geene hulp gedaagd had, gaf de stad zich over. Hetzelfde lot ondergingen ook Dowaai en het met Franschen bezette kasteel van Kassel.

Dendermonde alleen, dat Godfried van Brabant, vóór den slag van Kortrijk, met een groot aantal manschappen en levensmiddelen voorzien had, bleef in het bezit van den vijand en werd eerst ingenomen in het volgende voorjaar.

Dr Julius Fredericks.

(1) Idem, blz. 261, c. XXXVIII. 70 baanderheeren en 1100 ridders, zegt de Istore (blz. 252). Volgens Jean de St Victor (Dom Bouquet, deel XXII, blz. 638), waren er 900 ridders, 54 graven, baanderheeren en baroenen, de rest knapen en wachten. Velthem, Istore et Chroniques en Chronique artésienne geven vele namen op van gevallen ridders.

(2) Velthem, c. XXXVI:

Si ne verloren niet XX man.

(3) Chronique artésienne, blz. 474.

[p. 291]

Aanhangsel.
I.
(Zie blz. 276, noot 2.)

Quand le Roy sault en armée sur les champs, il doit chevaucher en bataille et premièrement le Connestable ou Maréchaux doivent mander les découvreurs par le pays qui doivent estre genz de guerre et bien à cheval. Après eux un Maréchal, ou autre vaillant homme qui conduise une eschelle de bonne gens, où ait du trait (des Archers) suffisamment pour l'estour des decouvertes et là sont les Maitres d'Offices, Prevosts, Fourriers et ces gens pour départir les logis. Après ce vient le Connestable en l'avant garde et sont Barons assez et bonnes gens; et là sont leurs Pennons, Banieres et Etendarts et leur grant trait, qui va devant. Après eux vient le Maistre des Arbaletriers avec le trait qui leur appartient: puis vient le premier Escuyer d'Escuyerie qui porte ou fait porter l'Estendard Royal jusques au besoing; et après lui sont les Paiges sur les destriers couverts et les chevaux du Roy qui portent les riches bacinets, heaulmes, lances, salades et chapeaux. Après eux viennent les trompettes et puis la Baniere du Roy, qui portait ou doit faire porter jusques au besoin le premier Chambellan environné des Rois d'armes, Heraulx et poursuivans, et après tout ce vient la personne du Roy accompagné des Ducs, Comtes, Barons, et Princes, et autres nobles hommes à grant pouvoir; et le premier Varlet tranchant doit estre le plus prouchain derrière lui portant son Penon, qui doit aller ça et la, partout où le Roy va, afin que chacun counoisse où le Roy est, et les chevaux de la Bannière, Penon et Estendart sont au retourner de droit à ceux qui les ont portez; et ce deux coustez de la

[p. 292]

bataille (du Roy), sont les deux elles (aisles) et leurs gens de trait conduits par deux Princes, Amiral ou Maréchaux, ou autres Capitaines sages et vaillans, qui doivent prestement mander à droite et à senestre bons et suffisans hommes bien à cheval pour découvrir bien la contrée et le pays, et après tout ce vient l'arrière-garde ou à Duc, Comte ou Mareschal, bien accompaigné de vaillans gens avec le trait qui se appartient, qui derrière eux doivent avoir une petite esquierre de bonnes gens, et apres iceux des gens à cheval bien montez, pour avoir regard à qui les voudrait assaillir par derrière.

II.
(Zie blz. 275, noot 6.)

Wie was de aanvoerder der Lotharingers te Kortrijk?

Villani zegt: ‘Ferri, flglio del duca del Loreno e il conte di Sansona’. Velthem: ‘Feryn (of Ryn), een tSapenoys (of van Campenoys) ende Mathys syn broeder, een Fransoys’.

De Chronique Artésienne noemt ‘Mahieu de Lorraine’ onder de krijgsgevangenen.

Moke maakt hieruit op dat Ferry de aanvoerder der Lotharingers was en gevangen werd genomen. Koehler meent dien Ferry te herkennen in Ferrant van Areines, die voorkomt in eene lijst der Istore et Chroniques. Areines ligt echter in het tegenwoordige departement van Loire-et-Cher, dus verre van Lotharingen. Hij zegt ook dat Ferry het leven verloor op het slagveld.

Wanneer men echter de geschiedenis van Lotharingen raadpleegt, dan ziet men dat Ferry III hertog was tot 31 December 1303, doch geen deel nam aan den slag van Kortrijk. Zijn zoon, Thibaut, was er integendeel aanwezig

[p. 293]

en werd er gevangen genomen. Wij vinden eenen Mathijs, broeder van Thibaut, maar die in 1282 reeds overleed, en eenen anderen Mathijs, zoon van Thibaut, maar die op den veldslag niet was.

Uit dit alles blijkt dat hoogergemelde kronijkschrijvers niet zeer juist geweten hebben wie de Lotharingers aanvoerde. De zonderlinge uitdrukkingen van Velthem, die de Lotharingers plaatst onder eenen ‘Campenoys’, wiens broeder een ‘Fransoys’ is en de vergissingen van Villani die van Ferry de zoon des hertogs maakt, en naast hem den graaf van Soissons⁽¹⁾ plaatst, veroorloven ons te denken dat in dit alles alleen spraak kan zijn van Thibaut, die krijgsgevangen genomen werd.

(1) Ik meen ten minste zoo ‘Sansona’ te mogen uitleggen. Een graaf van Soissons was op het slagveld aanwezig. Zie Istore, l.c.

III.

Daar ik niet weet wanneer de a.s. aflevering van het Messager des Sciences historiques verschijnen zal en, anderzijds, het wel nuttig, ja zelfs onontbeerlijk mag wezen voor mijne lezers, te weten welke de inhoud is van het artikel dat ik in dit tijdschrift geplaatst heb, wil ik hier in eenige woorden de belangrijkste uitkomsten ervan mededeelen.

Ik heb in gemeld artikel eene critiek gemaakt van de werken der heeren Köhler, Pirenne en Funck-Brentano en daarbij nog de historiographie van den slag zelve bestudeerd, van een nieuw oogpunt uitgaande.

Generaal Köhler had uit iedere kronijk overgenomen wat hem het meest waarschijnlijk voorkwam. Prof. Pirenne had bewezen dat de bronnen het niet eens waren over de rol der grachten. De heer Funck-Brentano had gepoogd aan te toonen dat zij het wel waren.

[p. 294]

Ik heb de zaken anders beschouwd. Ten einde een waar verhaal van den slag te kunnen opmaken, heb ik onderzocht welke de waarde mocht zijn van iedere bron en of alle bronnen wel in aanmerking dienden genomen te worden en ziehier tot welken uitslag ik gekomen ben.

1^o	Voor de draaiende beweging is Guiart de volledigste en betrouwbaarste bron.
2^o	Het stilzwijgen bij Velthem van den uitslag van den aanval der Fransche infanterie machtigt ons de Fransche bronnen hier te volgen.
3^o	Velthem alleen beschrijft de drie afzonderlijke aanvallen der ridders. Al de andere bronnen spreken van die aanvallen in 't algemeen. Men kan hun verhaal dus moeilijk koppelen met dat van Velthem.
4^o	Guiart's uitlegging van het verraad, als zouden de Franschen op het smeeken der Vlamingen achteruit geweken en dan door dezen aangevallen geworden zijn, kan niet aangenomen worden. Iedereen verwerpt zijn verhaal overigens. Daarom hebben wij zelfs niet eens er een woordje over gerept in ons artikel.
5^o	De Vlaamsche bronnen willen van geen verraad hooren. De Fransche integendeel houden er hardnekkig aan. Maar, wanneer het er op aan komt dit verraad te vertellen, dan doet zich het volgend verschijnsel voor: Guiart vertelt het op eene gansch andere wijze dan de overige bronnen; men kent nu het verhaal van dezen, de andere schuiven het verraad op den rug der grachten. In tegenwoordigheid van eene zoo groote tegenstrijdigheid, moeten wij verklaren dat het verraad eene leuqen is. Wat nog het beste bewijs daarvan is, dat is dat ééne Fransche bron en zeker niet eene der slechtsten, de voortzetting van Nangis, volmondig verklaart dat de Vlamingen door hunnen moed gezegepraald hebben.

[p. 295]

6^o	Het gevolg hiervan is, dat het verhaal der Fransche bronnen (buiten Nangis) en van al de andere kronijken die hunnen theorieën deelen, valsch is voor wat de aanvallen der ridders betreft.
7^o	Slotsom: Zijn alleen geloofbaar: Guiart voor de draaiende beweging, de Fransche bronnen voor den aanval der infanterie, Velthem voor de aanvallen de ridders; verder de Annales Gandenses, de Genealogia en Nangis voor den slag in 't algemeen; eindelijk de Fransche bronnen, maar daar alleen waar zij niet tegenstrijdig zijn met de bronnen of gedeelten van bronnen die wij daar even genoemd hebben.

Dr. J.F.