Nederlandsch Museum. Vierde Reeks. Jaargang 1

[p. 383]

Boekbeoordeeling.

D^r Paul Fredericq. Inquisitio haereticae pravitatis Neerlandica. - Geschiedenis der Inquisitie in de Nederlanden tot aan hare herinrichting onder Keizer Karel V (1025-1520). Eerste deel: de Nederlandsche Inquisitie tijdens de elfde, twaalfde en dertiende eeuwen. Met twee kaarten. - Gent en 's Gravenhage 1892. XVI + 116 blz. in-8^e.

Voor ons ligt het derde deel der werken van den practischen leergang van vaderlandsche geschiedenis door Prof. Paul Fredericq aan de Gentsche hoogeschool gedoceerd. Van het Corpus documentorum Inquisitionis Neerlandicae (verzameling van stukken betreffende de pausclijke en bisschoppelijke Inquisitie in de Nederlanden) verscheen in 1889 het eerste deel, dat de tijdruimte 1025-1520 beslaat. Thans is van de pers gekomen een eerste deel der Geschiedenis der Inquisitie in de Nederlanden tot 1520. In dit eerste deel worden slechts de helft der stukken van Corpus I gebruikt, nl. degenen die op de 11^de, 12^de en 13^de eeuwen betrekking hebben.

Al deze stukken zijn onderworpen geworden door Prof. Fredericq en zijne leerlingen aan eene uiterst grondige critiek. Tot in hunne kleinste bijzonderheden hebben zij de teksten onderzocht en met den oogst dezer nauwkeurige opzoekingen negen hoofdstukken opgesteld, waarin de geschiedenis der opkomende Inquisitie in onze gewesten in de meest verschillende opzichten wordt behandeld.

Na eene korte inleiding, waarin tot het ontstaan der kettervervolging wordt opgeklommen, vinden wij eerst eene geschiedenis der bisschoppelijke Inquisitie in onze landen tijdens de 11^de en 12^de eeuwen: de bisschoppen waren immers vóór de 13^de eeuw de eenige en natuurlijke rechters der ketters; de bisschoppelijke Inquisitie bleef niet onwerkzaam in onze gewesten. Zij vond

[p. 384]

overigens onderstand bij onze vorsten, onder anderen bij Philips van Elzaten. In een tweede hoofdstuk zien wij hoe de pausen zich van lieverlede met de kettervervolging begonnen te bemoeien, en weldra de bisschoppelijke Inquisitie regelden, vooral door het decreet van Verona (1484) en de canones van het vierde Lateraansch Concilie (1215). In het tweede vierendeel der 13^de eeuw stichtte Gregorius IX de pauselijke Inquisitie (derde hoofdstuk) en weldra onderscheidde zich broeder Robert in Frankrijk, dus ook in het graafschap Vlaanderen tot aan de Schelde, als een bloedige onderdrukker der ketterij. Wat de pauselijke inquisiteurs in de 13^de eeuw in ons land verrichtten, vormt de stof van het vierde hoofdstuk. Het vijfde laat ons de volledige inrichting der pauselijke Inquisitie alsdan kennen, tot aan hare omstandige regeling door Gregorius IX en Bonifacius VIII in hunne beroemde decretalen. De bisschoppen bleven intusschentijd, naast de pauselijke inquisiteurs, ook werkzaam op het gebied der kettervervolging: Zij vaardigden voort decreten uit en straften de ketters naar goeddunken (zesde hoofstuk).

De twee volgende hoofdstukken zijn zeker de belangrijkste van allen. Wat zij bevatten is om zoo te zeggen gansch nieuw. De titel alleen boeit reeds de aandacht: ‘de drukking door de Kerk op de wereldlijke macht uitgeoefend’ en ‘de invloed der Kerk op de lichamelijke en andere straffen der ketters’.

In den beginne bepaalde zich de Kerk bij het aanbevelen of het opdringen der kettervervolging aan alle wereldlijke overheden, ja zelfs aan iederen christen mensch in 't bijzonder. De Kerk bemoeide zich ook met het opleggen van straffen, hetzij lichamelijke (zooals brandmerken), hetzij burgerlijke (zooals onbekwaamheid om openbare ambten te bekleeden, verbanning, enz.). Het is moeilijk echter eene plaats te vinden waarin de doodstraf uitdrukkelijk aanbevolen wordt. Dubbelzinnige formulen, zooals ‘animadversione debita puniendus’ (op den ketter moet de behoorlijke straf toegepast worden), komen weleens terug. Soms nochtans zijn de teksten ietwat duidelijker: zooals in het decreet van het provinciaal Concilie van Reims van 1157, waarin er spraak is van de levenslange gevangenschap of iets ergers. Op uitdrukkelijke wijze wordt toch de doodstraf cens vermeld in een decreet van paus Innocentius III van 1198, waar in volle letters te lezen staat: ‘morte afficerentur’.

Het Concilie van 1215 beval het exterminare der ketters: beteekende zulks de verbanning uit het land of uit het leven? In elk geval, was deze laatste zienswijze degene van Thomas van Aquino, die in zijn beroemde Summa uitdrukkelijk verklaart dat de ketter uit de wereld moet worden gebannen door den dood: ‘a mundo exterminandum per mortem.’ De druk-

[p. 385]

king der Kerk op de wereldlijke machtoefende zich vooral uit op onrechtstreeksche wijze: de nalatige vorsten werden niet alleen met banvloek en hunne landen met interdict bedreigd, maar deze werden opengesteld voor de christenen, die het mochten veroveren. De ‘kruistocht’ tegen de Albigenzen is de beroemdste beantwoording aan dien oproep der Kerk geweest.

Het. laatste hoofdstuk is gewijd aan de wetgeving der wereldlijke macht tegen de Nederlandsche ketters, vooral die der keizers. Meerendeels bevatten hunne wetten lange uittreksels uit de decreten der Conciliën. Soms ook is het klaarblijkend dat zij opgesteld werden door de pauselijke kanselarij zelve, dit ziet men gemakkelijk aan den vorm en den stijl. Dat het kroningsedict van Frederik II door den paus werd opgesteld, staat buiten kijf en op welke wijze dit geschied is, is ons even goed bekend. De wetten der koningen van Frankrijk, o.a. van Lodewijk IX den Heilige en van Philips IV den Schoone, zijn aan dezelfde bron ontleend.

Dit alles is op uiterst eenvoudige, doch heldere, systematische en tevens kalme en onpartijdige wijze uiteengezet. Geene ijdele ronkende volzinnen, geene bombastische uitvallen, geene persoonlijke, altijd gewaagde en tevens nuttelooze bespiegelingen. Dit boek is een echt historieboek. Geen geschiedvorscher, aan welke gezindheid hij ook behoore, of hij mag het onderteekenen met beide handen.

Het werk van den heer Fredericq heeft vooral drie groote verdiensten: het onderwerp is grootendeels nieuw en oorspronkelijk; vele onnauwkeurigheden, die de werken der vroegere beoefenaars van het vak ontsierden, zijn verbeterd geworden; en eindelijk mag men zeggen dat het een volledig en afgewerkt boek is.

De heer Fredericq heeft in zijne Geschiedenis nog zekere bronnen benuttigd, die in het Corpus I niet voorkomen, en deels zullen verschijnen als aanhangsel van Corpus II, deels niet. Onder deze laatsten vermelden wij de decretalen der pausen Gregorius IX en Bonifacius VIII, die overbekend zijn en in ieder Corpus juris Canonici te vinden zijn. Op blz. 7 verzendt hij ook naar de wetten der Romeinsche keizers tegen de ketters, waarop tot hiertoe de aandacht weinig was gevestigd geworden.

Wij zijn den heer Fredericq insgelijks dankbaar, omdat hij zijne Geschiedenis versierd heeft met de twee kaarten, voorstellende de staatkundige en kerkelijke indeeling der Nederlanden in de middeleeuwen, die ook te vinden waren in het Corpus I. Doch de kaart der kerkelijke indeeling bevatte eenige onnauwkeurigheden (nl. voor wat de bisschoppelijke jurisdictie over Aken en Groningen betreft). De nieuwe kaart is in dien zin gewijzigd geworden.

[p. 386]

Het zij ons toegelaten om te sluiten drie kleine lapsus te vermelden, die echter hoegenaamd niet zinstoorend zijn: op blz. 51 staat: ‘16 Februari 1236’ (quadragesima), leze men: 17 Februari 1236 (daar dit jaar een schrikkeljaar is, valt de quadragesima een dag later dan men in de gewone Paaschtafels leest); op blz. 7 in stede van ‘475’ (val van het West-Romeinsche Rijk), leze men: ‘476’; op bladz. 16, waar er spraak is van eene bul gericht in 1083 tot Robert II van Jerusalem, graaf van Vlaanderen, is het ‘Robert I den Fries’ dat men moet lezen. Eenige regels verder, ad annum 1102, waar gezinspeeld wordt op ‘denzelfden Vlaamschen graaf’, wordt integendeel wel Robert II bedoeld. Deze kleine terechtwijzingen mogen dienen als errata.

Eindelijk in het hoofdstuk over de bemoeiingen der pausen met de Inquisitie vóór de 13^de eeuw, hadden misschien wel de verordeningen van enkele pausen der eerste eeuwen kunnen herdacht worden, nl. degenen die later in hoogergemelde decretalen als wetten der Kerk werden opgenomen.

Deze kleine opmerkingen - de eenige die we kunnen maken - laten de groote verdiensten van het werk van Prof. Fredericq onverminderd. Het is ten volle waardig van den uitmuntenden beoefenaar der kerkgeschiedenis, aan wie het opgedragen is, den grijzen en sympathieken geleerde, Prof. Acquoy van Leiden.

J.