Nederlandsch Museum. Vierde Reeks. Jaargang 1

[p. 39]

De Brieven van Multatuli⁽¹⁾.

De Wakkerschudder is een weldoener!
Dr H.J. Polak. Studien.

Eenige dagen vóor het nieuwe jaar zag de tweede bundel van Multatuli's brieven het licht. In twee opzichten is dit boek van het grootste belang: 1^o het toont ons Multatuli in zijn handel en wandel gedurende ruim een jaar; 2^o het werpt een klaar licht op de zoo donkere zaak: Eduard Douwes Dekker versus Jacob Van Lennep.

Vol hoop vertrok Multatuli den 23 Nov. '59 naar Amsterdam⁽²⁾, om den heer Van Lennep te spreken, die en extase was over zijn boek. Nauwelijks ziet hij zijn broeder terug, met wien, zooals uit brieven van vroegeren datum blijkt, zijn verhouding te dien tijde een beetje gespannen was⁽³⁾, of ze zijn

(1) Brieven van Multatuli. - Bijdragen tot de kennis van zijn leven. Gerangschikt en toegelicht door Mevr. Douwes Dekker, geb. Hamminck Schepel. Amsterdam. W. Versluys 1890. Tweede bundel: De Havelaar verschenen, 1860.

(2) De zienswijze, die Mevr. Hamminck Schepel in den ‘zakelijken inhoud van het voorgaand deel’ aan het hoofd van den tweeden bundel Brieven vooruitzet, deel ik volkomen, wat blijkt uit mijn artikel van 15 Oct. laatst. (Zie Nederlandsch Museum. Vierde reeks. - Eerste jaargang, p. 370-385.) ‘Hij reisde naar Amsterdam met het doel òf recht te verkrijgen van het gouvernement voor zich en zijn zaa[k], òf zijn boek uit te geven als een pleidooi voor die beiden.’ (Zie B. II, p. 9.)

(3) De derde bundel Brieven: ‘Eerste Periode tot 1846’ (Amsterdam. W. Versluys. Juni 1891), toont aan hoe innig hij dien broeder, als overigens heel het gezin, liefhad (p. 238-243).

[p. 40]

weer beste vrienden. ‘Hartelijke ontmoeting, verzoening, afspraak om niet meer te kibbelen!’ Daar stijgt een juichtoon op, uit den zoo naief lieven brief van 24 Nov. (br. 11, aan Tine), loopende over zijn ontvangst bij br... Van Lennep.

‘Van Lennep’ luidt het, ‘daar ben ik geweest, en ik kan je niet uitdrukken hoe die man mij ontvangen heeft. 't Is kompleet eene schadeloosstelling voor al de miskenningen. Nooit had ik op zooiets durven hopen. Hij zegt maar ronduit dat hij zich mij en mijne zaak aantrekt. Hij heeft mij verzocht van avond met hem mee te gaan naar zijn schoonzoon Hartsen. ‘Ja, zeide hij, die wil u zien, het is een kalm, bezadigd mensch, maar na het lezen van uw brief aan Duymacr Van Twist was hij woedend.’

‘Ik betreur het dat ik niet al de uitdrukkingen van Van Lennep herhalen kan, maar o.a. zeide hij: ‘die zaak is van wat meer belang dan de spoorwegkwestie, waarover ze in de kamers zoo lang bezig zijn geweest⁽¹⁾.’

En verder: ‘Kortom, lieve engel, nooit heb ik zulk eene reüssite gezien. Ik ben er van ontdaan, wezenlijk. Ik begrijp het niet.

‘Van Lennep is zeer tevreden dat ik geen schotschriften of schandalen gemaakt heb, en heeft dat al aan Rochussen geschreven. Rochussen heeft hem geantwoord: dat hij zich mij heel goed herinnerde, dat ik heel knap was (waarom mij dan twee jaren kommies gelaten?) maar zeer excentriek. ‘Ja, zei Van Lennep, dat kennen wij, dat is het oude afgegezaagde praatje.’

‘En, zei Van Lennep, wat wil hij onderzoeken? Er is niets meer te onderzoeken, de stukken zijn waarachtig duidelijk genoeg!’

‘God, ik ben zoo dankbaar, beste Tine, en wat is dat prettig voor jou. Jij hebt de meeste satisfactie van uwe trouw en aan-

(1) En waarmee zij nog niet afgedaan hadden. Daarover later meer.

[p. 41]

hankelijkheid. Och, het idee dat je ecus weer het hoofd kunt opheffen, is mij zoo aandoenlijk. Wat een goede ingeving om dat boek te maken. En wat gek is, ik weet niet hoe ik het gemaakt heb. Het kopieeren voel ik nog, maar van het schrijven weet ik niets meer.

‘Als de omstandigheden toelaten dat ik een tweede werk schrijf, zal ik dat opdragen aan Van Lennep. Ik zou alleen daarom een boek schrijven.’

Van Lennep was dus een van de vrienden, een van de beschermers van Multatuli geworden. Van Lennep, van wie D^r Jan ten Brink in zijn standaardwerk⁽¹⁾ zegt: ‘Edele Van Lennep! Hofdijk is niet de eenige Nederlandsche auteur, die bij u steun en vriendelijke hulp vond, die gewaar werd dat gij, heusche Maecenas, steeds de reddende hand uitstaakt, als een jong geletterde bijna dreigde te bezwijken.’ Van Lennep, die door zijn Ferdinand Huyck, zijn Legenden, zijn Klaasje Zevenster en zijn onovertroffen Vondeluitgaaf onze gansche sympathie won, de joviale rechtsgeleerde was overtuigd van Multatuli's recht, en

(1) Nl. de Geschiedenis der Noord-Nederlandsche Letteren in de XIX^e eeuw, in biographieën en bibliographieën, 1830-1880 (3 deelen, zijnde de tweede, ruimschoots aangevulde, en uitgebreide druk van Onze hedendaagsche Letterkundigen. In dit werk, dat Ten Brink, op aanraden van Huet, tot ‘een litterarisch-historisch standaardwerk voor een volgend geslacht’ wist te verheffen, was het niet meer voldoende de overigens zeer belangrijke studie van Huet Multatuli op te nemen. De optimistische professor, al had hij zich met klem tegen alle Multatuli-vergoding verklaard, zou onpartijdig genoeg geweest zijn Eduard Douwes Dekker alle recht te laten wedervaren. 't Is een lacune in zijn zoo voortreffelijken arbeid. Waarom zich het door de vriendschap verzacht verwijt niet te nutte gemaakt, dat Huet hem den 21 Oct. 1885 niet nalaten kon te doen? ‘Neen, waarlijk, gij laat Multatuli geen recht wedervaren; en ik kan uw afkeer voor hem niet overeenbrengen met uw eeredienst voor Bredero. Deze was geniaal, ik erken het, en wij behooren, ondanks zijne zedelijke en litterarische fouten, om zijne genialiteit hem te eeren. Maar Multatuli is ook geniaal; genialer dan Bredero. Deze heeft veel goeds voortgebracht, maar niets wat de vergelijking met Max Havelaar of Wouter Pieterse kan doorstaan.’ (Zie Huet's Brieven, Bundel II, p. 337.) En waar bleef het bibliograghisch gedeelte?

[p. 42]

deed al het mogelijke om, met Van Hasselt⁽¹⁾, De Bull⁽²⁾ en Tydeman⁽³⁾ vereenigd, hem er weer boven op te helpen. Hoe het kwam dat die oprechte man Eduard Douwes Dekker afviel, neen, hoe hij hem tegenkantte door pogingen om zijn werk te smoren, zal ik later uitleggen. Wat er ook gebeurd zij, men vergeeft het hem gaarne, maar men verdraaie de zaak niet.

Toen Multatuli zich sedert een drietal dagen te Amsterdam bevond, liet Rochussen hem een betrekking naar de West voorstellen. Al wie den eersten bundel brieven gelezen heeft, zal zich niet verwonderen, dat hij weigerde; hadde hij een dusdanige plaats aanvaard, dan zou men met recht mogen verklaren, dat zijn verdediging des Javaans niet gemeend was. Ook dringt hij er op aan, door toedoen van zijn vrienden, de betrekking van Raad van Indië te bekomen.

In de eerste brieven van den tweeden bundel is er gestadig spraak van Raad van Indië en dat bewijst grootendeels het tweeledige doel van Multatuli. Als Resident (waarvan hij in br. 20 Nov. '59, B. I, p. 146, als project spreekt en dat ik onderstel een vergissing te zijn), als Resident kon hij zijn geldelijken toestand in orde brengen, niet den staat van zaken in Insulinde verbeteren. Als Raad van Indië integendeel kon hij èn zijn schulden aanzuiveren èn aan de knevelarijen in Oost-Indië een einde maken.

Inderdaad, de Gouverneur-Generaal van Indië, die den koning van Nederland vertegenwoordigt en dus diens rechten en verplichtingen heeft, wordt door den Raad van Indië bijgestaan.

Deze is uit een vice-president en vier leden samengesteld, die evenals de Gouverneur-Generaal door den koning benoemd zijn. Te allen tijde nu kan de Gouverneur het advies van den Raad

(1) Van wien in den eersten bundel reeds meermalen spraak geweest is.

(2) J. De Bull, de bekende auteur van zoo vele lieve novellen en gedichten. Huet kan hem slechts dit verwijten, met zulk een talent maar twee bundels - een proza en een poezie - te hebben voortgebracht. Hij was redacteur van De Amsterdamsche Courant. † 1888.

(3) Advocaat, representant van het Handelsblad.

[p. 43]

vragen; in bepaalde gevallen moet hij het doen, en in sommige regeeringszaken is overeenstemming tusschen den Gouverneur-Generaal en den Raad van Indië gevorderd⁽¹⁾. Daaruit maak ik op, dat Eduard Douwes Dekker de Javanen beschermen kon, van zoohaast Rochussen hem de verlangde plaats toestond.

‘Ik neem Raad van Indië aan,’ schreef Multatuli den 29 Nov. (br. IV) aan zijn vrouw, die hij drie dagen te voren was gaan bezoeken op de Buthe, ‘zoo neen, dan ben ik Multatuli. Ik zal zeggen als Luther: ‘Hier sta ik (alleen), God helpe mij!’ God beduidt hier mijn ik, mijn zijn, mijne ziel, de idealen mijner jeugd, mijn gevoel, mijn genie!

‘In weerwil van alles heb ik hoop en moed; ik voel mij sterk, ja, sterker dan ooit.’

‘Ik laat mij niet buigen;’ gaat vooraan, ‘noch door Fuhri (een der schuldeischers), noch door geldgebrek, noch door schijnbare schande, noch door Jan⁽²⁾. Als jij mij afvielt zou ik buigen, maar dat kan niet.’

Middelerwijl overlijdt de volksvertegenwoordiger Stolte, een conservatief; oogenblikkeljk denken Van Lennep en De Bull aan Multatuli om de plaats van genen te bekleeden. Maar een zekere Baud (br. V, 9 Dec.), die een paar maanden minister geweest was, heeft meer recht en meer kans; daarenboven zijn Van Lennep en De Bull aan hem verplicht. Langs dezen weg kan Multatuli dus zijn zaak niet vooruit helpen, maar om te toonen dat hij niet stil zit, schrijft hij, weer op aanraden zijner vrient den, twee overigens onbeduidende artikelen, die in den bundel zijn overgedrukt. In het eerste, dat hij aan de Amsterdamsche Courant stuurde, toont Multatuli geen afbreker te zijn, wanhij prijst Stolte, die een man van behoud was; in het tweede, tegelijk in de Amsterdamsche Courant en het Algemeen Handelsblad verschenen, maakt hij den lezer op den toestand in Indië opmerkzaam en zegt o.a.:

(1) Zie Nederlandsch Oost- en West-lndië, door D. Aitton, p. 52.

(2) Jan zette hem aan tot het aanvaarden van welk postje ook.

[p. 44]

‘Ik was Oost- Indisch ambtenaar, en heb, onbemiddeld, mijn ontslag gevraagd, omdat ik mij niet kon vereenigen met de wijze waarop Nederlandsch-Indië bestuurd werd. Mijne grieven waren niet personeel, integendeel. Ik had veel goeds genoten van de Indische regeering, 17 jaar lang gaf zij mij brood en eene deftige positie.

‘Mijne grieven waren gewetensredenen...

‘Ik heb naar de mate mijner kracht beproefd de oogen der regeering te openen en ben daarvoor berispt. Toen heb ik mijn ontslag gevraagd, niet omdat ik te prikkelbaar was om eene berisping te verdragen, maar omdat die berisping mij beletet mijnen plicht te doen⁽¹⁾....

‘Mijne liefde voor Indië komt uit het hart. Ik zou het liefhebben al ware cr haat bevolen.

‘Die telegram van Batavia, 23 Oct. (Groote vrees voor opstand. Alle europeanen gewapend) was mij een donderslag. In de eerste opwelling riep ik, niet wat anderen zeiden: is het mogelijk? Ik zeide: Nu reeds?’

Ondanks al de aangewende pogingen weigerde Rochussen het verlangde. Br. X, van 10 Dec. luidt: ‘Lieve beste! Rochussen heeft nu eindelijk geweigerd. Hij zegt: neen! en dat hij niet bang voor mij is, goed! Dat zullen wij zien.

‘Ik wacht Jan met smart. De Max Havelaar moet naar den koning, en als die niet helpt, dan drukken. En ik zal doen wat ik daar op het slot zeg.

(1) D^r Jan Te Winkel, in zijn merkwaardige studie: Bilderdijk, lotgenoot van Multatuli, zegt o.a.: ‘Multatuli heeft zich zelf niet opgeofferd aan een hooger beginsel: hij heeft zijn gezin opgeofferd aan de beroemdheid van zijn eigen ik?’ Kan er hier van beroemdheid spraak zijn, daar Multatuli zich met een baantje te Batavia zou vergenoegd hebben, had hij dit kunnen vinden? Of schreef hij zijn meesterwerk niet uit ellende? Te Winkel vervolgt: ‘De drijfveer van zijne daad was niet in de eerste plaats belangstelling in het lot van den Javaan; daartoe toch kende hij den toestand van de streek, waarover hij kort te voren het bestuur had gekregen, nog te weinig; de eigenlijke drijfveer was bij hem gekrenkte ijdelheid, die eene terechtwijzing niet kon verdragen.’ Zou te Winkel dit kalm artikel van 10 Dec. '59 wel gekend hebben?

[p. 45]

‘Ik ben niet bang. Bekommer u niet over die weigering van Rochussen. Bedenk dat ik even ver ben als toen ik mijn boek pas af had. Ik had toen immers geen idee om Raad van Indië te worden.’

Eenige uren nadien tracht hij, door een tweeden brief, zijn vrouw moed en hoop op de toekomst in te spreken.

‘Nu dag kind, wees niet neergeslagen. Ik heb moed. Denk om het slot van Max. Strijd is bezigheid die mij voegt: ik durf. Hoe nu ook de zaken loopen, er moet uit alles iets voortvloeien dat ongelijk beter is dan dat bittere wachten te Maastricht, Visé of toen gij op Kedong waart. De hoofdzaak is dat wij bij elkaêr komen. Daaraan hecht ik innig veel!’

Weldra zag Multatuli zijn verlangen verwezenlijkt. Een vijftal weken later reisde hij met zijn gezin naar Brussel; het akkoord, dat hij met Van Lennep getroffen had⁽¹⁾, liet hem toe rustig het verschijnen van zijn boek af te wachten.

*^**

Kalm sleet Multatuli de eerste helft van het jaar '60 te Brussel, zijn geliefkoosde, aan zoovele smartelijke herinneringen verbonden verblijfplaats. Thans is zijn toestand oneindig beter dan in den vorigen winter; aan zijn talent dankt hij de rustige tijden, die hij nu geniet. Rustiger evenwel waren die dagen geweest, had men zijn voorstel niet in den wind geslagen; ieder poging om op vreedzame wijze recht te bekomen was vruchteloos geweest, zoodat in Mei '60 de Max Havelaar het licht zag. Circa een maand nadien, den 14 Juni, reisde Multatuli alleen naar Rotterdam. Van dan af hebben we dus een nieuwe reeks brieven, de eerste van dit jaar. De eerste, want de brieven die Van Lennep en Multatuli toen gewisseld hebben, zijn tijdens het proces over het eigendomsrecht van den

(1) Nl. ƒ 200 in de maand, gedurende 6 maanden; 50 gld. zouden er van aan Multatuli's tantes gezonden worden, wie hij vroeger geld had ontleend. Zie B. II, p. 44 en 199, alsook br. XIV.

[p. 46]

Max Havelaar verloren geraakt, of later vernietigd geworden. Noch op het kantoor van M^r Faber, die Multatuli's zaak behandelde, noch in de nalatenschap van M^r Van Lennep is iets van die correspondentie weergevonden⁽¹⁾.

Uit de brieven uit Rotterdam gedagteekend (Br. XVIII, XIX, XX, respectievelijk van 16, 17, 18 Juni) blijkt dat de Max Havelaar furore maakte, en bij het lezend publiek, en in Dekker 's familie.

‘Het publiek is voor mij en zeer sterk. De boekenschrijvers durven niet zeggen wat ze meenen. Ik ben gerust in de toekomst; nog eens, het publiek is vóór mij.’

Pieter Douwes Dekker (Multatuli 's oudste broeder, predikant in den Helder) draagt het boek op zijn borst, de meisjes van Abrahamsz⁽²⁾ loopen er mee weg; ‘gij hebt, zoo deelt hij de woorden van een vriend aan Tine mede, gij hebt alle vrouwen op uw hand; mijne dochter heeft geschreid bij Saidjah's wachten onder dien boom.’

Maar uit die brieven blijkt ook dat de uitgever, ‘een fatsoenlijke’ dien Van Lennep gekozen had, zekere De Ruyter, alles behalve een flinke boekverkooper is. De klachten over dien slaapmuts zijn legio. Br. XX, 18 Juni: ‘Ik klaag bij Van Lennep steen en been over De Ruyter. 't Is een ware schande. Ik denk dat ik eensoort vervolg op Max zal schrijven en dat bij Nijgh uitgeven. Die zal er meer beweging mee maken. Nijgh zegt, De Ruyter had 1000 ex. naar Indië moeten zenden.’ Hij zond er 30!

Klagen evenwel hielp niets. Alles wat Multatuli doen kon was moedig de recensies van zijn boek in de Hollandsche tijd-

(1) Zie B. H, 61 en 62.

(2) Die niet Multatuli's eenige, toen reeds overleden zuster getrouwd was. Multatuli sleet bij dit gezin aangename uren. Hij, de poëet, raakte er verliefd op een der meisjes, Sietske; hij schildert ze zijn vrouw als een engel voor, en spreekt haar meermalen in de schoonste bewoordingen over dat huisgezin, ‘dat geheel anders is dan anderen’ (Br. XL, 15 Oct.).

[p. 47]

schriften afwachten. Deze waren over 't algemeen mooi, opbeurend.

De Economist schreef (hr. XXIII, 21 Juni): ‘Als je nog meer wil schrijven van Sjaalman, die niet wist hoe laat het was, als je blieft. Maar asjeblieft ook wat anders (cijfers). Je kunt dat heel goed, maar je moet niet eerst de menschen dronken maken.’ Verder heet het boek (br. XXIV, 25 Juni) ‘een diamant van stijl, van gevoel, van humor.’ Kortom, ‘het was een meesterwerk; het bevatte passages, die van nu af aan in niet een bloemlezing meer mochten ontbreken.’

Maar over 't algemeen scheidde men het boek van de zaak; men hoorde, maar verhoorde niet; men rilde, maar men bepaalde zich tot rillen⁽¹⁾; men scheen te denken, dat Multatuli zich en de zijnen ‘had blootgesteld aan armoede, vernedering en dood, om hun 'n prettig lektuurtje te verschaffen’⁽²⁾; ‘dat boek was mooi, verzekerde men, en als de schrijver eens weer zoo'n vertellinkje had....’⁽²⁾ maar men hielp hem niet in zijn edel streven. Ook is hij er deerlijk door teleurgesteld, er gansch melancholisch door gestemd. ‘Ik moet naar Frankrijk of Engeland en daar moeten zij opgewarmd worden’ schrijft hij, br. XXIV, 25 Juni; doch jubelt een week daarna bij het lezen van Veth's recensie in den Gids⁽³⁾:

(1) D^r Swart Abrahamsz, Eene Ziektegeschiedenis, bladz. 44.

(2) Aanteekeningen en ophelderingen bij den Max Havelaar. (Voll. W.D. I, p. 261).

(2) Aanteekeningen en ophelderingen bij den Max Havelaar. (Voll. W.D. I, p. 261).

(3) Veth schreef. o.a. ‘En wat bewijst nu het feit dat na Multatuli's ontslag, werkelijk een onderzoek in het regentschap Lebak plaats bad, dat de Regent een scherpe vermaning ontving en eenige menige hoofden werden afgezet?
1^o... 2^o... 3^o... 4^o dat Havelaar volkomen gelijk had.
En Veth was niet de eenige, die door den verheven waarheidszin en de genialiteit van Multatuli werd meegesleept. Want, onjuist is het, - het getuigt, zooals D^r R.A. Kollewijn (Bilderdijk's karakter - Gids, April '90) zeer te recht opmerkt, van eenige animositeit tegen den man van Lebak, - te verklaren: ‘dat er voor Multatuli's dood geen mannen van beteekenis waren dan Vosmaer en Veth, die zijn genie huldigden.’ (Te Winkel, Bilderdijk, lotgenoot van Multatuli, pag. 76.) En Van Lennep, Roorda van Eysinga, Busken Huet, om er maar in één adem een drietal bij te noemen? Zelfs D^r J. Van Violen, de auteur van Onkruid onder de Tarwe, laat hem in zijn Beknopte Geschiedenis der nieuwe letteren p. 505, alle recht wedervaren. ‘Uit Java kwam in 1858 (?), in den Max Havelaar van Douwes Dekker, een van de schitterendste kunstgaaf getuigende wegslepende strafrede in romanvorm, tegen de voortdurende berooving en verdrukking der Indische bevolking, die aller gemoed voor deze ontroerde.’

[p. 48]

‘Beste schat! De Gids is heden verschenen, die is prachtig, ik heb geen woorden om uit te drukken hoe mooi! Dat is een advocaat! Ik geef die recensie niet voor ƒ 1000! Die recensie is mij borg dat ik mijne zaak winnen zal. 't Is prachtig in een woord. En het boek en de zaak worden verheven boven de wolken, en op een manier die aantoont, dat ik niet alleen sta.’

Die recensie evenwel, welk innerlijk genoegen ze den heldhaftigen strijder ook verschafte, bracht hem geen brood. De zes maanden, gedurende dewelke Van Lennep hem 200 gld. moest uitbetalen, waren verloopen, en de omstandigheden hadden er toe bijgedragen, dat Multatuli en zijn vrouw geen cent bezaten.

Uit br. XXIX, XXX en XXXI blijkt dat Multatuli zich den 16 en 17 Juli te Spa bevond en zich daar aan het spel overgaf. Die handelwijze is voorzeker af te keuren, want ze was schuld dat hij, die den 16 Juli nog 1000 fr. bezat, slechts twee weken later (3 Oogst, br. XXXII) aan Jan schrijven moet: ‘Mijn vrouw heeft geen duit in huis!’, dat hij zich een tweede maal verplicht ziet voor geld te schrijven⁽¹⁾, opnieuw evenwel zonder zijn principe te verloochenen.

Gelukkiglijk komt een welbemiddeld Hollander, de heer Veenstra, hem ter hulp, door hem 1000 gld. voor te schieten, en hem zoo alle directe zorg voor den dag van morgen te ontnemen.

Nu was het hem mogelijk zich weer met zijn vrouw te vereenigen, wat ook zijn eerste plan was. Doch om de schuldenaar van Veenstra niet te blijven aanvaardt hij werk voor den Spec-

(1) Wel kon Jan aan Tine een bankje van 20 gld. sturen (in het begin van Oogst), doch den 14 derzelfde maand ziet hij zich gedwongen haar te schrijven: (br. XXXVI) ‘Ik zou zoo gaarne, waarde Eef, u en Eduward uit de peine redden, doch ik kan niet.’

[p. 49]

tator en den Tijdspiegel⁽¹⁾ en oordeelt hij zijn samenzijn met Tine allernadeeligst.

‘Lieve schat, schrijft hij haar, na haar de voorstellen van den Arnhemschen uitgever Thieme te hebben medegedeeld, lieve schat, nu heb ik u iets te zeggen wat mij zwaar valt. Ik begin te beseffen, dat ik niet thuis mag komen. Als ik u en de kinderen zie, begin ik weer als vroeger met u te praten en ik epancheer mij te veel.

‘Ik denk dat ik een kort besluit zal nemen en hier voor eene maand een kamer huren. Anders gezegd, u niet weer te zien, voor ik die ƒ 1000 van Veenstra heb ingehaald. 't Is hard, want ik had mij zoo innig verheugd over 't weerzien.

‘Lieve hart, zeg me of ge 't goed vindt dat ik mij hier aan 't werk zet? Ik wenschte een of twee maanden zoo te werken dat er nooit geen kwestie meer kan zijn van zulk verschrikkelijke geldverlegenheid als bijv, onlangs. Ik zie er kans toe, maar dan moet ik niet eerst naar huis. Ik weet hoe het dan gaat.’ (br. XLI, 28 Oogst?)

Tine's antwoord⁽²⁾ luidde bevestigend en even hartelijk als de vraag. Deze bevatte een doel, dat haar zeer ter harte ging, en daarenboven ze was in zoo'n echt lossen toon geschreven - in Multatuliaanschen stijl, dien de man van Lebak nu eenmaal niet aflegt - de brief in zijn geheel was zoo lief, getuigde van zooveel oplettendheid en genegenheid te haren aanzien, van zooveel oprechtheid tevens, dat zij niet weigerde.

Die brieven vooral (XLI tot LI) toonen aan dat de toenmalige verhouding tusschen Dek en Tine zeer innig, zeer teeder was⁽³⁾.

(1) Uit br. LI blijkt dat hij voor den Tijdspiegel 25 gld het vel kreeg.

(2) Uit br. XLII (de uitgeefster geeft als datum Dinsdag morgen (29 Oogst 1860?); ik ben overtuigd dat die datum verkeerd is): ‘Lieve hart, ik heb uw brief van gisteren morgen. Je bent een flinke meid.’ - ‘Lieve beste, over het niet samen zijn (voor 't oogenblik) ben ik met u eens.’

(3) De drie tot nu toe uitgegeven bundels Brieven leggen van zijn vurige liefde voor de vereeuwigde Tine getuigenis af. In B. I en II zien wij zijn verhouding tot Tine als gade en moeder, in B. III als bruid. Die brieven, die onmogelijk kunnen geschreven zijn met het doel later te worden openbaar gemaakt, dus die volstrekt te vertrouwen zijn, bewijzen ons dat de opdracht van den Max Havelaar Multatuli uit het gevoelvol hart is gevloeid. Ze luid te recht: ‘Aan de diep vereerde nagedachtenis van Everdine Huberte baronesse van Wijnbergen, der trouwe gade, der heldhaftige liefdevolle moeder, der edele vrouw’.

[p. 50]

Hij is om haar toilet, maar nog meer om hare gezondheid bekommerd.

Br. XLI (28 Oogst?): ‘Denk eens ernstig aan uw rug. Ik heb er zoo mee te doen. Als het schrijven u hindert voor uw rug, schrijf dan maar kort, maar anders veel. Uwe brieven kunnen nooit te lang zijn.’

In een volgenden brief (XLIV⁽¹⁾) deelt hij aan zijn Tineke de recensie mede van den Tijdspiegel, ‘een fameus mooie recensie, die nog meer dondert dan de Havelaar zelf’, en spreekt hij haar van 500 portretten van hem, die zij te Brussel moet laten vervaardigen, en waarmede hij iedereen wil havelaren⁽²⁾. Daarna vertelt hij haar zijn amourette met zijn nicht Sietske, de dochter van zijn zwager Abrahamsz, van wie hij uit Middelburg een allerliefsten brief ontvangen heeft.

‘Ik wilde hem u graag sturen, vervolgt hij, maar dan hen ik hem kwijt, en ik wou hem gaarne houden. 't Is een engel van een meisje, waarlijk, je zult het ook zeggen. Je beschuldigt mij altijd van poëtisch kleursel, maar ik ben toch benieuwd wat je van haar zult zeggen. Ze is inderdaad ongewoon. Ik geloof wel dat ze mij lief heeft maar natuurlijk kostschooljongejuffrouwachtig en vervelend fatsoenlijk.

‘Neen, vervelend niet. 't Is zeer lief. Ze maakt in haar brief de konditie, dat ik van u geen 1000^ste grein minder mag houden. Ook heeft ze die historie aan Catharina (haar zuster) verteld....

‘Ik ben overstelpt van.... ja, hoe moet ik het noemen? Amou-

(1) Deze is een der brieven zonder datum, die de uitgeefster naar den inhoud plaatste. Als dagteekening draagt hij: Vrijdag middag.

(2) Dit woord brengt mij te binnen, wat Huet schreef: ‘Dekker is zonder evenknie in het smeden van woorden, of verlengstukken van woorden, tot aanduiding eener gehecle reeks denkbeelden.’ Havelaren is even als beministerd, leeuwerigheid etc., een schilderachtige uitdrukking.

[p. 51]

rettes is het woord niet, maar zulke gekke relaties, te veel om vertellen. Maar 't heeft niets te beduiden.’

Dat had hij haar vroeger reeds geschreven, o.a. nog, dat er recht over zijn kamer een jonge, zoo het schijnt tegen haar zin getrouwde dame woont, die hem iederen morgen een kushandje toewerpt.

Het mededeelen van ‘al die gekke dingen’ toont aan dat er geen kwade bedoeling onder schuilde. ‘Ik heb je dol lief,’ verzekert hij haar, na een brief, waarin zij hem, guitig wellicht, om al die kinderachtigheden berispte, ‘hoe kan je zoo mal schrijven over 18 jaar. Je bent mijn Tine al was je 80. Foei!’

Wordt men in den eersten bundel aangegrepen door den echt tragischen toestand, waaronder de Max Havelaar het licht zag, de tweede bundel (de laatste brieven, over het proces, er buiten gelaten) is over 't algemeen poëtisch gekleurd. Het vreeslijk onweder is over, en het landschap, al drijft er hier en daar nog een wolkje aan het zwerk, is des te hekoorlijker, naarmate de bui schrikverwekkender was.

Multatuli had ook alle reden om opgeruimd te zijn, om zich gelukkig te gevoelen⁽¹⁾.

Br. XLV (zonder datum): Ik ben compleet l'homme du jour.’

Br. XLVII, 4 Sept. 60: ‘Ik ben op 't oogenblik de populairste man in Holland. Telkens wordt er in geschriften en dagbladen aangehaald ‘dat zegt Multatuli.’ ‘Wat zou Havelaar daarvan zeggen?’ enz.......

‘Ik ben een voorbeeld van gezondheid. Als ik op straat wat tegenkom, een kar of wagen, heb ik meer lust er over heen te springen dan uit den weg te gaan.

‘Mooi dat Edu zoo blij is met zijn stereoscoop en Non met haar speelgoed en zelfs Hortense. “Ieder was vergenoegd” zeg je, wat is dat aangenaam. Wij zijn toch goede menschen!’

(1) ‘Nooit is een doel zoo goed bereikt geworden,’ meende hij in die gelukkige stonden.

[p. 52]

Daarenboven is zijn geldelijke toestand opperbest en sluiten zich meer en meer landgenooten aan zijn zienswijze aan. Slechts de drukte hindert hem.

Br. LII, 12 Oct.: ‘Ik heb drokte, drokte, je weet het niet. 't Is daarom zoo goed dat je genoegen neemt in mijn korte briefjes, want waarachtig het zou me een drokte apart wezen je alles te schrijven.

‘Artikels voor den Tijdspiegel, ruzie met Van Lennep, correspondentie met de heelewereld, bezoeken van God weet wie.’

In die dagen werden Engelsche, Duitsche en Fransche vertalingen van Max Havelaar op touw gezet⁽¹⁾, daardoor bezoeken en uitgebreide brieven. Ook leesbeurten nam hij aan, weer om voort te kunnen leven en zijn doel samen ongestoord met vrouw en kind te bereiken.

Daarenboven de verkiezing te Tiel, waar zijn candidatuur doodeenvoudig als een protest moet aangezien worden.

Nadat die uiterst vervelende drukte een tijd lang had geduurd, nam ze langzamerhand af. De uitgeefster vermoedt dat, na aan Tine brief LXX, 8 Dec. '60 te hebben verzonden, Multatuli van haar geld zal ontvangen hebben om zijn rekening af te betalen, en dan zoo spoedig mogelijk naar Brussel zal vertrokken zijn, waar hij eenige weken is gebleven. ‘Zijn vol-

(1) Niet een naam van vertaler wordt genoemd. Br. XLIX, 17 Sept. 60: ‘Men is bij mij gekomen (hoogst beleefd) quasi om mijne toestemming te vragen. Ik zeide: als ik 't nu weiger? Dan doen we 't toch. Ons bezoek is alleen een bewijs van courtesy and respect for the author of this wonderful work and for Havelaars character.
‘Maar ze vroegen noten en aanteekeningen van mij. Die heb ik geweigerd tot nadat ik den koning zal gewaarschuwd hebben. Met dien brief aan den koning ben ik bezig.’
Br. XVI (27 Oct.? 60): ‘Gisteren een brief van Gent van een advocaat die het in 't Fransch vertaalt’.
Noot 3 der Aanteekeningen en Ophelderingen bij den Max Havelaar toont aan dat en Duitsche en Fransche vertaling (de eerste van Stromer, de tweede van Nieuwenhuis en Crisafulli) veel te wenschen overlaten, terwijl de Engelsche, door A. Nahuys, goed is. (Voll. W., D. I, p. 267.) De vraag stelt zich nu, of het die zijn, waarvan in die Brieven spraak is?

[p. 53]

gende brief aan Tine, zonder eenige dagteekening, zal naar berekening half Jan. '61 en wel uit Rotterdam geschreven zijn’⁽¹⁾ verklaart de verzamelaarster.

‘Daar evenwel die brieven grootendeels betrekking hebben op de zaak van de nationale inschrijving⁽²⁾ en verder op de verschijning der eerstvolgende werken van Multatuli, zoo komt het mij geschikter voor de reeks brieven aan Tine hier af te breken om ze later te vervolgen, en dit deel te besluiten met wat ik kan mededeelen omtrent het proces van den Havelaar⁽³⁾.’

Dit proces, dat Multatuli om het eigendomsrecht van zijn meesterwerk den heer Van Lennep aanhangig maakte, zal ik in een der volgende afleveringen van het Museum bespreken. Doch ik wil niet eindigen zonder hier openlijk aan de liefdevolle tweede vrouw van den genialen denker mijn dank te hebben betuigd voor den onwaardeerbaren⁽⁴⁾ dienst, dien ze door die uitgaaf aan onze Nederlandsche letterkunde heeft bewezen.

‘Dat een ijverige studie, zegt M.J. Koenen in Woordverklaring (blz. 91), van de werken van meesters als Multatuli en Huet aan den schrijftrant van velen onzer ten goede kan komen, behoeft geen betoog.’ En de brieven behooren tot die werken!

J. Pée.

(1) B. II, p. 195.

(2) In de bonte mengeling van voorvallen, plannen en gedachten, opmerkenswaardig in de brieven van de tweede helft '60, is er reeds spraak van een nationale inschrijving.

(3) B. II, p. 196-239.

(4) En ongewaardeerden! Getuige de onbezadigde brief, dien Eduard Douwes Dekker j^r, te Saronno, aan De Tribune schreef (N^r 16, 26 Feb. '91).