Nadruk. Jaargang 1

[p. 79]

Rob Nieuwenhuys, Gerard Termorshuizen en tempo doeloe

Mijn moeder vertelde altijd een mooi verhaal. Toen ze hoogst zwanger was - maar dat zei ze nooit omdat dat niet netjes was, dus ze zei ‘toen ik jou droeg’ - ging ze eens naar een Australisch circus in Semarang. Mijn vader vroeg daar aan een jongetje in een satijnen pakje dat de programma's verkocht: ‘What's your name?’ En hij antwoordde: ‘My name is Robert’, waarop mijn moeder zei: ‘Als 't een jongen wordt, zal ie Robert heten.’

Aan het woord is Rob Nieuwenhuys die dit jaar zijn tachtigste verjaardag vierde en gezien wordt als de nestor van de Indische letterkunde. Niet alleen de situering van dit verhaal, maar ook de rollende r verraden zijn afkomst. Hij werd op 30 juni 1908 te Semarang in Nederlandsch-Indië geboren uit een Hollandse vader en een Indische moeder. Zijn Indische jeugd is beslissend geweest voor zijn leven en werk. Zo geeft hij een beeld van vooral zijn moeders familie in de roman Vergeelde portretten uit een Indisch familiealbum. En hoewel hij inmiddels zijn sporen verdiend heeft, bruist hij van energie en zou graag die kinderjaren nog eens beschrijven.

‘Toen ik nog heel klein was, werd ik opgevoed door de Javaanse vrouw Nènèk Tidjah. De eerste woorden die ik sprak waren Javaans. Pas toen ik zeven was en Nènèk Tidjah dood ging, kwam mijn moeder in mijn leven, die overigens ook zeer Indisch was.’ Daarvan vond Rob Nieuwenhuys een mooi voorbeeld, toen hij een paar jaar geleden zijn geboorte-advertentie zocht. ‘Op 1 juli stond in de krant: de heer en mevrouw Nieuwenhuys geven hierbij kennis van de geboorte van een zoon. Dat mooie verhaal over Robert was nergens te bekennen, maar plotseling begreep ik dat. Ik ben op een hari selasa (dinsdag) geboren, maar volgens de Javanen krijg je vijf dagen later je naam. Dus pas op zondag heette ik Robert.’ Hij vermoedt dat zijn moeder dat voor de bedienden deed, maar ze zal er toch zelf ook wel in geloofd hebben: ‘In ieder geval werd mijn nageboorte in een pot achter de deur begraven.’

Foto's

Zoals hij zelf zegt, groeide Rob Nieuwenhuys op ‘tussen twee vaderlanden’. Hij studeerde Nederlands in Leiden, maar keerde in 1935 terug naar Indië, waar hij onder andere als leraar werkte. Zijn ervaringen met drieënhalf jaar Japanse krijgsgevangenschap beschrijft hij in Een beetje oorlog. Vanaf 1952

[p. 80]

woont hij weer in Nederland en is opnieuw leraar Nederlands. Vervolgens is hij tot 1973 wetenschappelijk hoofdmedewerker bij het Koninklijk Nederlands Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde. Daar schreef hij het voortreffelijke handboek Oost-Indische Spiegel (1972), over wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven. Dit naslagwerk laat zich niet alleen als een roman lezen, maar bevat ook een schat aan wetenswaardigheden, hetgeen Rob Nieuwenhuys tot de goeroe van de Indische letterkunde maakte. Niettemin benadrukt hij in ieder interview dat het maken van dit standaardwerk hem niet bevredigde: ‘Het was plichtwerk. Du Perron zei: je bent de enige die 't zou kunnen, doe 't dan! Maar elke keer als ik een schrijver leuk begon te vinden, moest ik ophouden.’

Veel meer bevrediging gaven zijn fotoboeken over de periode 1870-1914, waarvan Tempo Doeloe, de meest geciteerde is. Ten onrechte, meent Rob Nieuwenhuys, want de twee daarop volgende, Baren en Oudgasten en Komen en blijven, zijn beter: ‘die heb ik met veel meer liefde - nou gebruik ik eindelijk eens het woord liefde! - geschreven. Foto's werken sterk op mijn verbeelding. Ik kijk ernaar, zie dingen die anderen helemaal niet zien en ze vervullen me langzamerhand van heimwee. Nee... geen heimwee, want ik zou niet in die tijd geleefd willen hebben. Het is meer zoals Susan Sontag zei: “Photographic art is a nostalgie art”. Foto's zijn nostalgisch en omdat al die mensen dood zijn, maken ze me melancholisch.’

Binnenkort verschijnt Met vreemde ogen, zijn laatste en volgens hemzelf mooiste fotoboek. Rob Nieuwenhuys: ‘De fotografen in die tijd waren Europeanen, die met vreemde ogen naar de Indonesische samenleving keken. In tegenstelling tot de Europeanen zullen de Indonesiërs zich in zo'n boek dan ook niet herkennen. Vergelijk het maar met deze gebeurtenis: Een Europeaan loopt langs een landweg in de udik (binnenland), waar een groep mensen aan het werk is. Natuurlijk valt zijn verschijning op, maar niemand kijkt. Hij loopt verder, vindt dat toch merkwaardig en kijkt om. Allen hebben het werk stilgelegd en staren naar hem. Dat spel van wel en niet zien, terugzien, kenmerkt mijn nieuwe fotoboek.’

Nu Met vreemde ogen klaar is, gaat Rob Nieuwenhuis, zoals hij de vorig jaar overleden uitgever Geert van Oorschot beloofd heeft, beginnen aan een roman over de moord op Born. Geheimzinnig vertelt hij: ‘Ik kan alleen maar zeggen dat het een prrráchtige moord is. Zeventien jaar heeft een Indonesische vrouw samengeleefd met een Indo-europese man en dan laat ze hem wurgen door vier gehuurde moordenaars.’ Even zwijgt hij, en dan mysterieus: ‘Wat is er gebeurd in die lange tijd...Het was een leven in niemandsland, ze hebben niet aan elkaars normen kunnen wennen. In dat vacuüm wordt die misdaad gepleegd.’

Daum

Zoals Rob Nieuwenhuys zijn woord gaf aan Eddie Du Perron en Geert van Oorschot, zo loste Gerard Termorshuizen onlangs ook een belofte in. Al in 1939 schreef Nieuwenhuys het uitvoerige artikel ‘Maurits, de romancier van

[p. 81]

tempo doeloe’, maar kondigde in de Oost-Indische Spiegel een breder opgezette studie over deze auteur aan. In juni 1988 was het zover, en hoe! Het werd een omvangrijke, bijzonder goed gedocumenteerde dissertatie, waarop Gerard Termorshuizen in Leiden cum laude promoveerde. In het voorwoord verklaart de auteur waarom het ruim zeshonderd pagina's tellende werk is opgedragen aan de nestor van de Indische letterkunde: ‘Mijn belangstelling voor de koloniale literatuur dank ik in belangrijke mate aan Rob Nieuwen- huys. Ook de stimulans tot deze studie, waaraan ik ruim tien jaar heb gewerkt, ging van hem uit.’

1878. De toen nog enige boekhandel en drukkerij G. Kolff & Co te Batavia, gelegen aan Pasar Pisang, in de nabijheid van Kali Besar. Hier werd het Bataviaasch Nieuwsblad gedrukt. In één vertrek had P.A. Daum zijn redactiebureau gevestigd. (Overgenomen uit: R. Nieuwenhuys, Baren en Oudgasten. Amsterdam: Querido, 1981).

De titel, P.A. Daum: journalist en romancier van tempo doeloe, dekt de lading uitstekend. De onder het pseudoniem Maurits schrijvende P.A. Daum (1850-1898) was vóór alles journalist. Hij leerde het vak in Nederland, waar hij tweeënhalf jaar bij Het Vaderland werkte. In december 1878 vertrok hij naar Semarang en werd redacteur van De Locomotief. Daarna kocht hij Het Indisch Vaderland, eveneens te Semarang gevestigd. Toen dat dagblad in 1885 een verschijningsverbod kreeg opgelegd vanwege een kritische stuk over de koloniale regering, richtte Daum Het Bataviaasch Nieuwsblad op. Hij stopte er al zijn energie in totdat hij ernstig ziek werd. Zijn repatriëring mocht niet

[p. 82]

meer baten. Hij overleed op 14 september 1898 te Laag-Soeren. Termorshuizen schetst niet alleen een beeld van de duizendpoot Daum, maar ook van de eigenaardigheden van de Indische journalistiek in het laatste kwart van de negentiende eeuw.

De koloniale samenleving in het voormalige Nederlandsch-Indië leren we ook goed kennen uit de romans van Daum, die overigens eerst als feuilleton in zijn dagbladen verschenen. Het was in die tijd zeker geen uitzondering dat het dagelijks leven in de gordel van smaragd ‘geëxploiteerd’ werd voor literaire doeleinden, of zoals Busken Huet het destijds formuleerde: ‘Indië is ook in het litterarische eene melkkoe.’ Maar Daum viel daarmee wel op. Hij schreef moderner, werd veel gelezen en was populair. In de eerste helft van de twintigste eeuw raakte hij echter min of meer vergeten. Totdat Du Perron en Ter Braak hem herontdekten. Termorshuizen daarover: ‘Zij waren het die, zich afzettend tegen gevestigde literaire criteria als “het schone” en “het hogere” en zich sterk makend voor schrijvers van “het gezonde verstand”, Daum-naast andere officieel vergetenen zoals Wouter Paap, Willem Elsschot en Nescio- de literatuur binnenvoerden. Op initiatief van Du Perron verscheen in 1936 een herduk van de roman Goena-goena’. In 1946 bezorgde Rob Nieuwenhuys een herduk van ‘Ups’ and ‘Downs’ in het Indische leven. Inmiddels zijn alle tien romans herdukt, bezorgd door Nieuwenhuys en het merendeel door Termorshuizen. In literair-historisch opzicht kreeg Daums oeuvre ook de nodige aandacht. Zo wordt zijn debuutroman, Uit de suiker in de tabak, nu gezien als de eerste naturalistische roman in Nederland. Het is daarbij van belang dat Daum al in een vroeg stadium het naturalisme van Emile Zola ontdekte en veel van zijn literaire denkbeelden aan hem te danken heeft. Termorshuizen ‘Het is hoogst opmerkelijk dat, terwijl Zola-adepten als Netscher en Van Deyssel hun het naturalisme propagerende artikelen nog moesten schrijven, een journalist in de koloniën het al [in 1881] bestond Zola's creatieve werk te spiegelen aan diens ideologische uitspraken [...].’ In zijn proefschrift analyseert Termorshuizen ook de andere romans en staat stil bij de literaire vorming van Daum voordat hij zijn verrassende eersteling publiceerde.

Termorshuizen is er in geslaagd zowel de journalist als de romancier Daum tot leven te wekken, en niet te vergeten de tijd waarin hij leefde: tempo doeloe. Dat moet een mooi verjaarspresent voor de nu tachtigjarige Rob Nieuwenhuys zijn geweest.

Dit artikel is gebaseerd op een interview dat Peter van Zonneveld had met Rob Nieuwenhuys tijdens het Haagse festival ‘Van de dingen die niet voorbijgaan’. De NCRV maakte daar opnamen, die te horen waren in Literama van 28 juni. Aansluitend werd aandacht besteed aan het proefschrift van Gerard Termorshuizen, P.A. Daum: Journalist en romancier van tempo doeloe. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 1988.