Naamkunde. Jaargang 36

[p. 179]

Betuwe en Hessen, Bataven en Chatten
Lauran Toorians

0. De Nederlandse geschiedenis begint met de Bataven. Dat is al zo sinds de Gouden Eeuw en is recent weer eens bevestigd door een grote expositie en een populair geschiedeniswerk.⁽¹⁾ Ook in de archeologie van Romeins Nederland nemen de Bataven een centrale plaats in, wat duidelijk wordt in een recente publicatie die de stand van zaken schetst van het archeologische onderzoek naar de Bataven.⁽²⁾ Ook vanuit de (historisch vergelijkende) taalkunde zijn de afgelopen jaren vragen gesteld bij deze periode (late ijzertijd en Romeinse tijd). Kernvraag was daarbij of er in Nederland ook een Keltische taal kan zijn gesproken.⁽³⁾

In het licht van deze ideeën, deels nieuw en deels hernomen, wil ik in dit artikel stilstaan bij de naam van de Bataven zelf, bij de daarmee steevast in verband gebrachte naam Betuwe, en bij de namen Chatti en Hessen van respectievelijk het volk en de streek in Duitsland waar de Bataven vandaan zouden zijn gekomen.

1. In 1995 betoogde Peter Schrijver in een artikel in de Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik dat de naam van de Cannenefates kan worden geanalyseerd als een compositum waarvan het eerste lid Keltisch is, en het tweede Germaans.⁽⁴⁾ Als eerste deel van deze samengestelde stamnaam reconstrueert hij Keltisch *kannīnā-) ‘look’, terwijl hij het tweede deel vergelijkt met Gotisch -faþs (< Germaans *faþi-) ‘meester’. ‘Lookmeesters’ mag op het eerste gezicht een vreemde naam zijn, maar Schrijver demonstreert aan de hand van diverse voorbeelden dat dit slechts schijn is. In feite is de naam niet wezenlijk anders dan bijvoorbeeld ‘taxusmensen’ (Eburonen; uit Gallisch eburos ‘taxus’) en er bestaan ook elders parallellen. Bovendien speelt look (en met name ook prei) een belangrijke rol in de beeldspraak in

(1) De expositie ‘Bataven. Verhalen van een verdwenen volk’ in Museum het Valkhof te Nijmegen was te zien van 18 september 2004 t/m 9 januari 2005. Hij werd begeleid door een gelijknamige publicatie onder redactie van Louis Swinkels. Bij uitgeverij Waanders verscheen begin 2005 de eerste van vijfentwintig afleveringen over ‘Beslissende momenten uit de Vaderlandse geschiedenis’ (De 25 dagen van Nederland), gewijd aan de Opstand der Bataven.

(2) Roymans 2004.

(3) Vooral Schrijver en Toorians, Zie literatuurlijst. Voor een algemene samenvatting zie Clerinx 2005:54-85.

(4) Schrijver 1995a; idem 2000:75-82; Toorians 2006.

[p. 180]

zowel de Keltische als de Germaanse literatuur uit de Middeleeuwen.⁽⁵⁾ Tot op heden is Schrijvers etymologie niet weersproken of weerlegd en zoals ik hier zal betogen is hij ook in een bredere context aantrekkelijk en aannemelijk. Als een terzijde is het nuttig erop te wijzen dat met deze etymologie de orthografische vorm Cannenefates (C-/Kannenefaten) als het meest ‘historisch correct’ kan worden beschouwd.

Tacitus (Hist. IV.15) zegt van de Cannenefaten dat zij met de Bataven overeenstemmen in afkomst, taal en dapperheid. Zij leefden in het kustgebied tussen het Helinium (de oude Maasmonding) en de monding van de Oude Rijn (bij Katwijk) en vormden zo de westelijke buren van de Bataven.⁽⁶⁾ Gezien de nauwe band tussen Cannenefaten en Bataven is het op zijn plaats om nog eens te kijken naar de naam van deze laatste groep, evenals naar die van de Chatti, waarvan beide groepen zouden zijn afgesplitst. Niet alleen Tacitus meldt dat de Bataven een afsplitsing zijn van de Chatten (Hist. IV.12), ook archeologisch is dit aangetoond.⁽⁷⁾ Aangezien er geen twijfel over lijkt te bestaan dat er een verband is tussen de naam van de Betuwe en die van de Bataven, bespreek ik deze twee namen hier samen.

2. Over de namen Betuwe en Bataven en over hun onderlinge samenhang is veel geschreven en de heersende gedachte in handboeken en naslagwerken is dat de streeknaam Betuwe werd ontleend aan de ‘stamnaam’ Batavi.⁽⁸⁾ Dat deze interpretatie niet zonder problemen is, wordt daarbij niet verzwegen, maar goede alternatieven lijken niet voorhanden. Toch wil ik deze gangbare interpretatie van de feiten ter discussie stellen en een alternatief voordragen.

Wat ik niet loslaat, is de gedachte dat de Batavi de bewoners zijn van de Betuwe, of - in klassieke termen - van het insula Batavorum (Tacitus, Ann. II.6; Hist. IV.12; V.23; Plinius, Nat. Hist. IV.101). Dit Latijnse (insula) Batavorum laat zich zonder enig probleem lezen als een vrije ‘vertaling’ van een Germaans *bat-agwiō waarvan we zullen zien dat het op zijn beurt probleemloos en door regelmatige klankontwikkeling leidt tot Betouw, een welbekende en goed geattesteerde, oudere benaming

(5) Look (allium) is een plantengeslacht dat behoort tot de lelieachtigen (tot welke laatste ook de tulpen behoren) en waarvan diverse soorten in Nederland inheems zijn.

(6) De meest recente informatie over de Cannenefaten is te vinden in De Jonge, Bazelmans & De Jager 2006. Voor de etymologie van Helinium: Schrijver 1995b:37-39, 2000:72-75.

(7) Voor een historisch overzicht: Hans Teitler, ‘Romeinen en Bataven: de literaire bronnen’ in Swinkels 2004:20-37. Archeologisch: Roymans 2004 (en ook Roymans 2001).

(8) Künzel e.a. 1988: s.v. ‘Betuwe’. Zie verder ook Schönfeld 1965: s.v. ‘Batavi’: De Vries 1962: s.v. ‘Betuwe’; en Gysseling 1960: s.v. ‘Batavi’ en ‘Betuwe’. Van Dale's Etymologisch woordenboek veronderstelt dat Betuwe is ‘ontstaan uit de naam in het lat. Insula Batavorum’ (Van Veen & Van der Sijs 1997).

[p. 181]

voor de Betuwe. Dat we moeten uitgaan van een Germaanse en niet van een Keltische (of andere) ‘oervorm’ is een veronderstelling die zijn bevestiging vindt in het feit dat juist deze vorm klankwettig en semantisch volledig past. Bovendien is geen concurrerende Keltische (of andere) etymologie voor Betuwe voorhanden.

Voor de etymologie van Betuwe wordt in de bestaande literatuur vaak verwezen naar de Gotische comparatief en superlatiefvormen batiza en batists ‘beter, best’, en ook naar het Gotische werkwoord gabatnan ‘voordelig, profijtelijk zijn, baten’. De betekenis van Betuwe wordt dan zoiets als ‘goed, profijtelijk gebied’. In de moderne Germaanse talen vertoont dit adjectief suppletie (‘goed’ vs. ‘beter, best’) en bestaat geen positieve, ongemarkeerde vorm (**bat, **bet of **beet zouden in aanmerking komen; er is wel het nomen baat). Het Middelhoogduits kent echter nog een adverbiaal baz ‘goed, beter’ naast het comparatief adjectief bezzer ‘beter’. Dat een positieve vorm (Gm. *bat-) in een eerdere taalfase zeer goed bestaan kan hebben, wordt gesuggereerd door Sanskrit bhad-rá- ‘gezegend, voorspoedig, fortuinlijk, gelukkig; goed, gezegend, vriendelijk etc.’, evenals door het geciteerde Gotische werkwoord gabatnan ‘baten’.⁽⁹⁾ Recent is beargumenteerd dat ook het Keltisch verwante vormen van dit Proto-Indo-Europese adjectief kent in bijvoorbeeld Middelwels bod (modern Wels bodd) ‘goedgezindheid, tevredenheid, genoegen, instemming’ en in Oudiers buide ‘goedgezindheid, dank(baarheid)’.⁽¹⁰⁾

Het tweede element in het compositum *bat-agwiō vormt geen probleem. Het is Germaans *agwiō ‘eiland, land omgeven door water’ dat onder meer voortleeft in modern Duits Aue ‘rivierweide’, in modern Nederlands ooi, ooij, oog ‘rivierweide, eiland’ (uitsluitend in plaatsnamen), (land)ouw ‘stuk (bouw)land’, en ei(land) (een leenwoord uit Oudfries ei-), in Oudengels īeg, ‘eiland’, en in Oudnoors ey ‘island’. Van de Nederlands vormen ontstond ouw uit de nominatiefvorm, ooi uit de casus obliqui (de overige naamvalsvormen).

Tot in de vroege twintigste eeuw verscheen de naam van de Betuwe veelal in de vorm Betouw. Pas recent werd deze vorm volledig vervangen door de huidige: Betuwe. Het -ouw in Betouw is rechtstreeks ontstaan uit Germaans *-agwiō (>*-ăwi > -ouw). De vervanging van deze vorm door Betuwe kon plaatsvinden nadat Nederlands ouw (< nom.) uit ouder (Germaans) *ăwi (‘type 1’) samenviel met uw/ouw uit Gm. *ū (‘type 2’).⁽¹¹⁾ Door dit samenvallen werd de etymologische onderscheiding opgeheven en werd mogelijk dat een woord van ‘type 1’ geruisloos overging naar

(9) Zie bijvoorbeeld Krahe 1957:82-83 (§57) voor reflexen in verschillende Oudgemaanse talen en de Sanskriet vorm. Zie ook Pokorny 1959:106, waar uitsluitend Germaanse en Sanskriet vormen worden gegeven voor Proto-Indo-Europees *bhád- (= *bhod-) ‘goed’. Ook voor het toponiem Batenburg wordt een vorm *bata- ‘goed’ voor mogelijk gehouden; Kunzel e.a. 1988: s.v. ‘Batenburg’.

(10) Schrijver 1995:260, met verwijzing naar Fowkes 1969:74-75.

(11) Voor de variatie ouw / uw zie Schönfeld 1970:62-64 (vooral Opm 3).

[p. 182]

‘type 2’. Zeker in een etymologisch niet langer doorzichtige naam als Betouw zal deze overstap geen probleem hebben gegeven. Daarbij kan een rol hebben gespeeld dat in (dialectische) woordparen als douw/duw, rouw/ruw en schouw/schuw steeds de tweede vorm meer aanzien genoot en doordrong tot de standaardtaal. In feite kan Betuwe daarmee worden beschouwd als een hypercorrecte vorm voor Betouw, dat wellicht eveneens werd ervaren als een dialectvorm die sociaal inferieur zou zijn, of in elk geval minder correct.

Onverklaard blijft in deze etymologie de e in Betouw (Betuwe). Deze staat echter niet op zichzelf en we zien de verandering a > e ook in een aantal plaatsnamen, waar hij lijkt te hebben plaatsgevonden in de twaalfde en de dertiende eeuw.⁽¹²⁾ Belangrijke voorbeelden zijn Nijmegen (< Novio-magus) en Deventer (< Dauentre (9e e., cop. 11th c.) vel.sim). Voor deze klankverandering zijn dus goede parallellen voorhanden en het ontbreken van een (fonetische) verklaring is een algemeen probleem binnen de historische grammatica van het Nederlands en niet een specifiek probleem in de etymologie van Betuwe.

Wat door deze etymologie ook wordt ondersteund, is de veronderstelling dat de vaak aangehaalde overeenkomst met de naam Veluwe op toeval berust. Er bestaat weliswaar een vorm Velouwe die enkele malen voorkomt in zeventiende- en achttiende-eeuwse bronnen en in de familienaam Van de Velouw(e), maar deze vorm is veel minder frequent en mogelijk juist ontstaan onder invloed van Betouw. Aangezien Veluwe ook diverse malen voorkomt als veldnaam, zouden we bij een etymologisch correct **velouw mogen aannemen dat deze vorm toch tenminste in enkele gevallen zou hebben overleefd, wat voorzover mij bekend niet het geval is.⁽¹³⁾

De conclusie is daarmee dat toen een groep stamleden zich afsplitsten van de Chatti en zich vestigde in het Nederlandse rivierengebied, deze mensen hun nieuwe woonplaats de naam bat-agwiō ‘goed, fortuinlijk eiland’ gaven en vervolgens hun eigen groepsnaam hiervan afleidden. De Bataven heten dus naar de ‘Betuwe’ en niet omgekeerd. Het proces is parallel aan dat waarmee bijvoorbeeld de Australiërs zich naar Australië noemen, of de Canadezen naar Canada. Tevens kunnen we veronder-

(12) Van Osta 2000:159 n. 14, met verwijzing naar Schönfeld 1970:95-97. Een verwijzing naar Schrijver 1999 zou hier eveneens op zijn plaats zijn, maar het late optreden van deze klankverandering in de plaatsnamen is problematisch. De hier aangehouden datering berust op het moment waarop de verandering zichtbaar wordt in de orthografie van de plaatsnamen. Aangezien in het algemeen spelling vaak oudere vormen bewaart, en er bovendien in het Latijnse alfabet geen teken beschikbaar was voor [ae], de klank waar het daadwerkelijk om ging (en in de lokale uitspraak van bijvoorbeeld Deventer nog steeds gaat), kan de feitelijke verandering zich al eerder hebben voltrokken.

(13) Hierover ook, maar met een andere interpretatie, Van Osta 2000 en de reactie daarop van Quak 2002.

[p. 183]

stellen dat bij de Cannenefaten de ‘meesters’ (*faþi-) de nieuwkomers waren, die gingen heersen over de inheemse ‘lookmensen’ (? **kannīnones).⁽¹⁴⁾

3. Ook bij Tongeren in Belgisch-Limburg komt het toponiem Betuwe voor, tegenwoordig in de vormen (Kasteel) van Beto en Betoveld, direct ten (noord)westen van de stad. In zijn behandeling van de toponymie van Tongeren beschrijft Stevens dat het gaat om broekland langs de Jeker dat ‘tot voor de Franse Revolutie met de benaming Gansbetue (1307), Ganseb(e)eten of Gansbetho (werd) aangeduid’.⁽¹⁵⁾ Stevens verbindt het element gans- in deze naam met Middelnederlands gansen, gensen ‘genezen, helen’ (ook ‘reinigen’, LT) en neemt aan dat het ‘betrekking heeft op de zich daar bevindende geneeskrachtige bronnen’.

Jan de Vries kent in Belgisch-Limburg zowel een Betho als een Betuwe die zich in deze vorm geen van beide op de topografische kaart laten lokaliseren.⁽¹⁶⁾ Vermoedelijk vergiste De Vries zich en hebben beide namen betrekking op het genoemde Beto(veld) bij Tongeren. Van Betho zegt hij dat het ‘in 1267 Butue en in 1305 Betuvis’ heette en hij vergelijkt het met Betuwe (Gelderland). Voor het Betuwe in Belgisch-Limburg vermeldt hij: ‘naam van een gehucht bij Tongeren, waarvan de oudste vormen zijn Bethen, Bethem 1267-1330, Bethouwe 1412-1450, Betho 1657-1691, Bethoven 1582-1700 (waarnaar de naam van de componist Ludwig van Beethoven genoemd is).’ Ter verklaring denkt De Vries in dit geval aan de persoonsnaam Bado, Bato, wat in het licht van het voorgaande nogal vreemd is.⁽¹⁷⁾

4. Uit het voorgaande volgt dat de groep waaruit Bataven en Cannenefaten voortsproten (we zouden eventueel van Proto-Bataven kunnen spreken) bij aankomst uit Hessen een Germaanse taal sprak. De Bataven lijken immers zelf de naam aan hun nieuwe woongebied te hebben gegeven en dat zullen zij hebben gedaan in hun eigen taal. Ook de hier voorgestelde interpretatie van de Cannenefates als Germaanstalige ‘meesters’ over inheemse, Keltischtalige ‘lookmensen’ wijst in die rich-

(14) Archeologisch bestaat er voor de Late IJzertijd geen wezenlijk onderscheid tussen de bewoning ten zuiden en ten noorden van de Oude Rijn, zodat mogelijk ook de bevolking in het noordelijke(r) kustgebied tot deze ‘lookmensen’ behoorde. In dat geval is het wellicht alsnog mogelijk de naam Kennemer(land, -duinen) met deze groep in verband te brengen. De vorm Kinnin (eind 9e e. cop 11e e. (ad 882)) sluit bij deze interpretatie goed aan, de vormen Kinhem vel.sim. (9e en 10e e.) kunnen worden gezien als reïnterpretatie of als haplologie-vormen van *kennin-hem.

(15) Stevens 1988:12.

(16) De Vries 1962.

(17) Zowel de naam Betuwe als Veluwe komt ook elders in het Nederlandse taalgebied voor. Voor een uitgebreide verzameling zie bijvoorbeeld Edelman 1958 en Huisman 1958. Het zal duidelijk zijn dat ik het met de interpretaties van deze beide auteurs niet eens ben.

[p. 184]

ting. Verder kan worden gewezen op de fonetische aanpassing van Keltisch *magusenos naar inheems-Latijn (Hercules) Magusanus en andere voorbeelden van gegermaniseerd Keltisch.⁽¹⁸⁾ De inheemse vorm van de naam, Magusano-, kan worden omschreven als ‘gegermaniseerd Keltisch’ of Keltisch met een Germaans accent. Ander voorbeelden van dit resultaat van taalcontact zijn zichtbaar in de namen (Dea) Sandraudiga en (Dea) Seneucaega/Zennewijnen.⁽¹⁹⁾ Andere namen van groepen en individuen in Nederland in deze periode zijn - voorzover zij voor ons zijn te duiden - Keltisch en niet Germaans.

Waarschijnlijk sprak dan ook de inheemse bevolking waartussen deze nieuwkomers uit Hessen zich als nieuwe elite vestigden een Keltische taal die al snel - en met een accent - door de nieuwkomers zal zijn overgenomen. Toen de Bataven eenmaal hun prominente rol als leveranciers van hulptroepen voor het Romeinse leger hadden verworven, deed met de romanisering ook het Latijn zijn intrede en ontwikkelde zich een vorm van Latijn (Romaans) met een Keltisch element.⁽²⁰⁾ Er zijn aanwijzingen dat dit Gallo-Romaans (en wellicht ook het Keltisch zelf) zich nog geruime tijd na de Romeinse periode heeft kunnen handhaven in wat nu het Nederlandse taalgebied is.⁽²¹⁾

5. Over de etymologie van Chatti wordt al ongeveer anderhalve eeuw gedebatteerd, en ook de vraag of deze naam voortleeft in de moderne landnaam Hessen is nog steeds niet tot ieders tevredenheid beantwoord.⁽²²⁾ Op basis van het voorgaande en met gebruikmaking van het fenomeen van ‘gegermaniseerd Keltisch’ zoals dat in de context van de Bataven aanwijsbaar is, wil ook ik hier een poging wagen. Het scenario is als volgt: oorspronkelijk is Chatti een Keltische naam, maar op het moment dat de dragers van deze groepsnaam opduiken in de bronnen, zijn zij Germaanstalig. De naam Hessen is een voortzetting van de oorspronkelijke naam.

De naam Chatti verschijnt in de klassieke bronnen in een aantal verschillende vormen waarin de interne consonant (cluster) verschijnt als tt, tth of th.⁽²³⁾ Germanisten hebben dit meestal geïnterpreteerd als tt of als þþ. In het Keltisch is het echter pre-

(18) Toorians 2003. Algemener ook Toorians 2000, 2001, 2005a. In een wat breder verband Schrijver 1999, 2002 en 2004.

(19) Toorians 1995, 2002, 2007.

(20) Voor archeologische aanwijzingen voor deze latinisering: Derks & Roymans 2002. Taalkundig in Toorians 2005, 2007.

(21) Schrijver 1999, 2002, 2004; Toorians 2001, 2004, 2005, 2007.

(22) Het recentst hierover, en naar mijn mening onbevredigend, Rübekeil 2002:13-175; zie ook mijn recensie van dit werk in Nowele 45 (2004) 83-88. Rübekeil bouwt voort op de interpretatie van de naam als *chaþþi- ‘die Behaarten’ zoals voorgesteld door Birkhan (1967).

(23) Schönfeld 1965: s.v. ‘Chatti’ (pp. 130-131).

[p. 185]

cies deze orthografische variatie in epigrafische en klassieke bronnen die wordt beschouwd als de representatie van het affricaat ts, een klank in het Gallisch waarvoor het Latijn geen schrijfteken kende. In monumentale inscripties vinden we voor dit Gallische affricaat soms de zogenaamde Tau Gallicum of ‘gestreepte D’ (D) geschreven, in graffiti in Latijns cursief vinden we ook wel een ‘dubbele, doorgestreepte s’.⁽²⁴⁾ Een vergelijkbare klank kwam ook voor in het Proto-Germaans.

Al in 1879 stelde Karl Müllenhoff voor om de naam van de Chatti te vergelijken met Wels cas ‘hatelijk, gehaat’, en enkele anderen volgden hem in die suggestie.⁽²⁵⁾ Omdat echter de aard van de interne consonant ter discussie bleef staan en men bovendien de voorkeur gaf aan een Germaanse etymologie, werd deze door Müllenhoff uitgezette lijn niet verder vervolgd. Dat is precies wat ik hier wel beoog te doen.

Wanneer we aannemen dat Chatti een gegermaniseerde vorm is van wat in het Gallisch *katsi zou zijn geweest, moeten we concluderen dat dit precies de vorm is die ook wordt gereconstrueerd als Proto-Keltische voorganger van Wels cas, Bretons en Cornisch kas ‘hatelijk, gehaat’, en van Middeliers cais ‘haat; liefde’.⁽²⁶⁾ Het woord is verwant met Grieks κῆδος ‘zorg, bedroefdheid’.⁽²⁷⁾ Het wat vreemde feit dat het Ierse woord zowel ‘haat’ als ‘liefde’ betekent, suggereert een oorspronkelijke betekenis in de trant van ‘hevige emotie’. Daar alle verwante vormen in het Grieks en in het Sanskrit eveneens verwijzen naar noties als de zorg voor vreemdelingen of aangetrouwde verwanten (of voor doden), lijkt ook daar een algemene verwijzing naar ontzag en eerbied voor het vreemde aanwezig. Voor een stamnaam Chatti zou dit kunnen leiden tot een interpretatie als ‘zij die door sterke emotionele banden zijn verbonden’ of ook wel ‘diegenen met liefdevolle zorg voor de groepsgenoten en met haat tegenover buitenstaanders’. Het is lastig dit nader te preciseren en bovendien weten we natuurlijk niet of de naam nog betekenisvol was voor de dragers ervan op het moment dat zij rond het midden van de eerste eeuw voor Christus opduiken in onze bronnen.

Zowel in het Keltisch als in het Germaans ontwikkelde dit affricaat *ts (< *d/t-ti) zich tot -ss- en met latere Umlaut is de naam Hessen dan ook een volstrekt reguliere ontwikkeling uit ouder *katsi.

6. Op basis van (onder meer) muntvondsten in het Nederlandse rivierengebied en in Hessen is de komst van de (Proto-)Bataven gedateerd tussen 50 en 40 voor

(24) Lambert 1994:44. Voor de ‘double s barré’: Lambert 1998-2000:63.

(25) Müllenhoff 1879. Voor deze en andere vroege interpretaties, zie Schönfeld 1965: s.v. Chatti; G. Neumann in Reallexikon der Germanischen Altertumskunde IV (1981) 377-378; Rübekeil 2002:19-20 (en passim).

(26) Vendryes, Bachellery & Lambert 1987: s.v. ‘cais’.

(27) Voor (mogelijke) verwanten, zie Pokorny 1959:517.

[p. 186]

Christus.⁽²⁸⁾ We moeten dan ook aannemen dat de bevolking van Hessen (de Chatti) vóór het midden van de eerste eeuw voor Christus haar Keltische taal inruilde voor een Germaanse. Het was die Germaanse taal die deze mensen vervolgens meebrachten naar het Nederlandse rivierengebied. Deze veronderstelling strookt met het archeologische materiaal zoals dat in Hessen uit de vroegere ijzertijd bekend is en dat vrij algemeen als ‘Keltisch’ wordt geïnterpreteerd, maar dat uiteraard geen uitspraak toelaat over de taal van de mensen die dit materiaal nalieten.⁽²⁹⁾ In dit scenario is ook niet onaannemelijk dat rond 50 voor Christus de naam Chatti niet langer werd begrepen (anders dan als de naam van deze bevolkingsgroep), wat zal hebben bijgedragen aan de onzekerheid over de ‘juiste’ schrijfwijze. De naam raakte - ondanks dat hij zelden in vroegmiddeleeuwse bronnen opduikt - niet vergeten en ontwikkelde zich klankwettig tot Hessen.

Zoals we hierboven zagen, werd de Germaanse taal die deze groep immigranten uit Hessen meebracht, geen omgangstaal in het Nederlandse rivierengebied. Blijkbaar was de groep nieuwkomers hiervoor niet groot genoeg (ook in de materiële cultuur zien archeologen een hoge mate van continuïteit in de overgang van late ijzertijd naar Romeinse tijd). Andere factoren die hierbij mogelijk een rol hebben gespeeld, zijn:

1.	Keltisch werd geassocieerd met groepen die nu (na Caesars campagnes) onder Romeinse invloed verkeerden. Dit is wat de Bataven (en Cannenefaten) van huis lijkt te hebben gelokt. Het is niet ondenkbaar dat een interne verdeeldheid tussen ‘pro-Romeinse’ en ‘anti-Romeinse’ facties een grond vormde voor de ‘interne ruzies’ (seditio domestica, Tacitus, Hist. IV. 12, Germ. 29) bij de Chatten, en dat het de Romeinsgezinden waren die wegtrokken om als Bataven de geschiedenis in te gaan.
2.	Mogelijk herinnerden zij zich hun Keltischtalige verleden en gold het daardoor niet als vreemd om de eigen Germaanse taal op te geven voor een Keltische.
3.	Het prestige van Keltisch was hoger dan dat van Germaans (dit valt moeilijk te meten, maar alle bekende vroege leenwoorden gingen van Keltisch naar Germaans en niet omgekeerd).

Het beeld voor de taalgeschiedenis dat hieruit naar voren komt, is gedifferentieerd en complex. Van de inheemse bevolking neem ik aan dat die (in elk geval in Zuiden Midden-Nederland) overwegend Keltischtalig was. Overgeleverde stamnamen, persoonsnamen, namen van goden en godinnen en enkele plaatsnamen wijzen hierop. De Bataven vestigen zich als een numeriek relatief kleine elite in dit gebied. Zij komen uit Hessen, dat op dat moment Germaanstalig is, maar lijken zich qua taal al

(28) Roymans 2001:134: ‘The starting date of Batavian coin production can be set towards the end of the Gaulish War or in the 40s BC. This suggests an early date for the arrival of the Batavi and supports the hypothesis that their migration is rooted in Caesarian frontier policy.’ Zie ook Roymans 2004 (passim en samenvattend op p. 251).

(29) Zie bijvoorbeeld de tentoonstellingscatalogus Baitinger, & Pinsker (eds) 2002.

[p. 187]

snel aan hun nieuwe, Keltischtalige omgeving aan te passen. Het Germaanse ‘accent’ in namen als Magusanus en Sandraudiga wijst daarop, evenals het voorkomen van Keltische namen onder leden van de Bataafse elite (zoals bijvoorbeeld Julius Briganticus, een oomzegger van Julius Civilis). Door hun nauwe verbondenheid met het Romeinse gezag vindt parallel hieraan een sterke latinisering plaats, waarschijnlijk in eerste instantie van de Bataafse elite en de Bataven die als soldaat dienst deden in het Romeinse leger, maar vervolgens ook onder bredere lagen van de inheemse bevolking in het gebied direct ten zuiden van de limes. Mogelijk handhaafde het Keltisch zich nog enige tijd (de vraag is natuurlijk hoe lang) in meer ‘afgelegen’ gebieden, terwijl in de sterker geromaniseerde gebieden een vorm van Latijn (Romaans) met een Keltisch ‘accent’ de omgangstaal werd.⁽³⁰⁾

Dat de Bataafse elite in het Nederlandse rivierengebied de eigen (Germaanse) taal opgaf voor het Keltisch van hun onderdanen, mag in moderne ogen vreemd lijken, maar is beslist niet zonder precedent. Vergelijkbare voorbeelden van ‘allochtone’ elites die hun eigen taal opgeven voor die van hun onderdanen zijn de Franken in het Romaanse Frankrijk, de Noormannen in Normandië en Sicilië en - verder weg - de Manchu in China. Wat het leert is, dat taal weliswaar een niet onbelangrijk aspect van ‘ethnische identiteit’ is, maar beslist niet het doorslaggevende.

(30) Voor dit algemene beeld ook Schrijver 1999, 2002, 2004. Verder ook Toorians 2005, 2007.

Literatuur

Baitinger, Holger, & Bernhard Pinsker (eds), Das Rätsel der Kelten vom Glauberg. Glaube - Mythos - Wirklichkeit. Stuttgart 2002.

Birkhan, Helmut, ‘Das gallische namenselement *cassi- und die germanischkeltische Kontaktzone’ in: W. Meid (ed.), Beiträge zur Indogermanistik und Keltologie (Fs. Julius Pokorny zum 80. Geburtstag). Innsbrucker Beiträge zur Kulturwissenschaft 13 (Innsbruck 1967) 115-145.

Clerinx, Herman, Kelten en de Lage Landen. Vechten om het beste deel. Leuven 2005.

Derks, Ton, & Nico Roymans, ‘Seal-boxes and the spread of Latin literacy in the Rhine delta’ in: Alison E. Cooley (ed.), Becoming Roman, Writing Latin? Literacy and epigraphy in the Roman West. Journal of Roman Archaeology, Supplement Series 48 (Portsmouth, Rhode Island 2002) 87-134.

Edelman, C.H., & A.W. Edelman-Vlam, ‘Veluwe en Betuwe, in het bijzonder als veldnaam in het rivierengebied’ in: [Edelman & Huisman], De namen Betuwe en Veluwe. Lezingen gehouden voor de Naamkunde-Commissie der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen op 15 juni 1957 te Tiel door prof. dr. C.H. Edelman, mede namens mevr.dr. A.W. Edelman-Vlam, en prof. dr. J.A. Huisman (Amsterdam 1958) 1-8.

Fowkes, Robert A., ‘Some Cymric etymologies’, Studia Celtica 4 (1969) 74-79.

[p. 188]

Gysseling, Maurits, Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226). Bouwstoffen en studiën voor de geschiedenis en de lexicografie van het Nederlands VI. 1-2. S.l. 1960.

Huisman, J.A., ‘De namen Betuwe en Veluwe’ in: [Edelman & Huisman], De namen Betuwe en Veluwe. Lezingen gehouden voor de Naamkunde-Commissie der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen op 15 juni 1957 te Tiel door prof. dr. C.H. Edelman, mede namens mevr,dr. A.W. Edelman-Vlam, en prof. dr. J.A. Huisman (Amsterdam 1958) 9-22.

Jonge, Wilco de, Jos Bazelmans & Dick de Jager (eds), Forum Hadriani. Van Romeinse stad tot monument. Utrecht 2006.

Krahe, Hans, Germanische Sprachwissenschaft II. Formenlehre. Sammlung Göschen 780. Berlijn 1957.

Künzel, R.E., D.P. Blok & J.M. Verhoeff, Lexicon van nederlandse toponiemen tot 1200. Publikaties van het P.J. Meertens-Instituut 8. Amsterdam 1988.

Lambert, Pierre-Yves, La langue gauloise. Description linguistique, commentaire d'inscriptions choisies. Parijs 1994.

Lambert, Pierre-Yves, ‘La tuile gauloise de Châteaubleau (Seine-et-Marne)’, Études Celtiques 34 (1998-2000) 57-115.

Loey, A. van, Schönfelds Historische grammatica van het Nederlands, Klankleer, vormleer, woordvorming. Zutphen 1970, achtste druk.

Müllenhoff, Karl, ‘Irmin und seine Brüder’, Zeitschrift für deutsches Altertum 23 (1879) 1-23.

Osta, Ward Van, ‘Hoe vaal was de Veluwe?’, Naamkunde 32 (2000) 155-180.

Pokorny, Julius, Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch. 2 delen. Bern & München 1959-1969.

Quak, Arend, ‘Vee-louwe “veepoel” en andere poelen?’, Naamkunde 34 (2002) 73-80.

Roymans, Nico, ‘The Lower Rhine triquetrum coinages and the ethnogenesis of the Batavi’ in: Thomas Grünewald (ed.), Germania inferior. Besiedlung, Gesellschaft und Wirtschaft an der Grenze der römisch-germansichen Welt (Berlin & New York 2001) 93-145.

Roymans, Nico, Ethnic Identity and Imperial Power. The Batavians in the early Roman Empire. Amsterdam Archaeological Studies 10. Amsterdam 2004.

Rübekeil, Ludwig, Diachrone Studien zur Kontaktzone zwischen Kelten und Germanen. Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-Historische Klasse, Sitzungsberichte 699. Wenen 2002.

Schönfeld, M., Wörterbuch des altgermanischen Personen- und Völkernamen. Nach der Überlieferung des klassischen Altertums bearbeitet. Heidelberg, ^21965.

Schönfeld 1970, zie A. van Loey.

Schrijver, Peter, Studies in British Celtic Historical Phonology. Leiden studies in Indo-European 5. Amsterdam & Atlanta 1995.

[p. 189]

Schrijver, Peter, ‘De etymologie van de naam Cannenefaten’, Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 41 (1995a) 13-22.

Schrijver, Peter, ‘Welsh Heledd, hêl, Cornish *heyl, “Latin” Helinium, Dutch Hel-, zeelt’, Nowele 26 (1995b) 31-42.

Schrijver, Peter, ‘The Celtic contribution to the development of the North Sea Germanic vowel system, with special reference to Coastal Dutch’, Nowele 35 (1999) 3-47.

Schrijver, Peter, ‘Keltisch of niet: twee namen en een verdacht accent’ in: Rijcklof Hofman, Bernadette Smelik & Lauran Toorians (red.), Kelten in Nederland (Utrecht 2000) 69-87 (75-82).

Schrijver, Peter, ‘The rise and fall of British Latin: Evidence from English and Brittonic’ in: Markku Filppula, Juhani Klemola & Heli Pitkänen (eds), The Celtic Roots of English. Studies in Languages 37 (Joensuu 2002) 87-110.

Schrijver, Peter, ‘Der Tod des Festlandkeltischen und die Geburt des Französischen, Niederländischen und Hochdeutschen’ in: Peter Schrijver & Peter-Arnold Mumm (eds), Sprachtod und Sprachgeburt. Münchner Forschungen zur historischen Sprachwissenschaft 2 (Bremen 2004) 1-20.

Stevens, A., ‘De oudste plaatsnamen van de gemeente Tongeren’ in: Johan Helsen e.s. (red.), 2000 jaar Tongeren, 15 voor Chr. tot 1985 (Hasselt 1988) 10-20.

Swinkels, Louis (red.), De Bataven. Verhalen van een verdwenen volk. Amsterdam & Nijmegen 2004.

Toorians, Lauran, ‘From a “red post” to Sandraudiga and Zundert’, Oudheidkundige Mededelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden 75 (1995) 131-136.

Toorians, Lauran, Keltisch en Germaans in de Nederlanden. Taal in Nederland en België gedurende de late ijzertijd en de Romeinse periode. Mémoires de la Société Belge d'Études Celtiques 13. Brussel 2000.

Toorians, Lauran, ‘Kelten aan de Nederlandse kust. Noordzeegermaans begon met Noordzeekeltisch’, Spiegel historiael 36 (2001) 112-117, 146.

Toorians, Lauran, ‘Keltisch *kagjo-; kaai, kade, Cadzand, Seneucaega en Zennewijnen’, Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 56 (2002) 17-22.

Toorians, Lauran, ‘Magusanus and the “Old Lad”: a case of germanicised Celtic’, Nowele 42 (2003) 13-28.

Toorians, Lauran, ‘Een Keltische etymologie voor Orthen: Civitas de Ortduno tussen Uxellodūnon en Orthen’, Noordbrabants Historisch Jaarboek 21 (2004) 78-95.

Toorians, Lauran, ‘De etymologie van Dorestat, Keltisch en Germaans’, Jaarboek Oud Utrecht 2005, 41-53.

Toorians, Lauran, ‘Low Countries, Celts in the’ in John T. Koch (ed.), Celtic Culture. A Historical Encyclopedia (Santa Barbara CA: ABC-Clio 2005a). Volume 3, 1192-1198.

Toorians, Lauran, ‘De Cananefaten in taalkundig perspectief’ in: De Jonge, Bazelmans & De Jager 2006.

[p. 190]

Toorians, Lauran, ‘Van Seneucaega tot Zennewijnen: de talen van de Bataven’ in: Nico Roymans, Ton Derks & Stijn Heeren (eds), Een Bataafse gemeenschap in de wereld van het Romeinse rijk. Opgravingen te Tiel-Passewaaij (Utrecht 2007) 137-144.

Veen, P.A.F., & N. van der Sijs, Etymologisch woordenboek. De herkomst van onze woorden. Utrecht & Amsterdam 1997.

Vendryes, J., E. Bachellery & P.-Y. Lambert (eds), Lexique etymologique de l'Irlandais ancien - C. Dublin & Parijs 1987.

Vries, J. de, Woordenboek der Noord- en Zuidnederlandse plaatsnamen. Utrecht & Antwerpen 1962.