Naamkunde. Jaargang 31

[p. 39]

Friese Naamkunde^(*)

1. De speculatieve periode

In de oudste werken over de geschiedenis van Friesland wordt menigmaal stilgestaan bij de naam van de Friezen. Het gaat om werken van mensen als Okke van Scharl en Marten Hamkes⁽¹⁾, opvolgers en overschrijvers van dikwijls anonieme chroniqueurs veel meer om de (volks)-verhalen die aan de ‘edele’ naam van Fryslân vast zitten dan om de naam zelf. De geschiedschrijving heeft immers heel lang in de traditie van de rechtvaardiging van de eigen positie gestaan. Geschiedenis diende in Fryslân om te laten zien hoe oud, respectabel en klassiek het verhaal

(*) Het onderstaande artikel (in een Friestalige versie) werd in 1994 afgesloten als hoofdstuk in een te verschijnen Skiednis fan de Fryske taalkunde. Naar verwachting zal het boek eind 1999 het licht zien. Op enkele plekken is het onderstaande stuk sindsdien aangevuld met recentere gegevens.

(1) Okke van Scharl of Skarl, ook bekend als Ocko Scharlensis was een historieschrijver wiens kroniek - die ook een navolging zal zijn - in de 16de eeuw door andere historieschrijvers aangevuld en nagevolgd is. Een en ander is er de oorzaak van dat niet duidelijk is of bepaalde opvattingen over het komaf van Friese namen aan hem of aan voorgangers of navolgers toegeschreven moeten worden.
Marten Hamkes, Marten Hamckema of Martinus Hamconius, rond 1550 geboren in Follega, hoort ook tot een groep die wel die van de apocriefe historieschrijvers wordt genoemd. Er worden in zijn werk nog al wat folkloristische aspecten aangetroffen. In het kader van dit artikel wordt voor dit type geschiedschrijving het adjectief ‘spekulatief’ brûkt. Het is een aanduiding van Waterbolk, waarmee een type beschouwing wordt bedoeld, die boven het feitelijke of logisch bewijsbare uitgaat. In It Beaken 56 (1994), 124 spreekt Waterbolk overigens niet langer van spekulatief, maar gebruikt hij het woord ‘fantastisch’. Een dergelijke aanduiding kan licht tot misverstanden aanleiding geven.
Vgl. verder over deze en verwante historici, naast het 19de eeuwse boek met kritiek op de Friese geschiedschrijving van Bolhuis van Zeeburgh, met name de dissertatie van E.H. Waterbolk, Twee eeuwen Friese geschiedschrijving. Groningen, 1952.

[p. 40]

van het volk van de Friezen was⁽²⁾. Niets diende daartoe dan ook beter dan een romantisch verhaal over de eeuwenoude naam ‘Fries’ of ‘Fryslân’.

In de loop van de 17de eeuw namen de historieschrijvers langzamerhand wat meer afstand van de al te fantastische verhalen over de afkomst van de Friezen. Christiaan Schotanus publiceerde in 1664 zijn Beschryvinge van de heerlyckheydt van Frieslandt. De eerste zin van dat boek luidt: ‘De naem der Friesen is seer oudt end langhe voor de gheboorte Jesu Christi in gebruyck geweest’ (Schotanus, 1664, 3). Dan volgt een verhaal waaruit dan toch maar weer blijkt dat de Friezen eigenlijk op een lijn gezet kunnen worden met de Romeinen en de Grieken, de grote volkeren van onze westerse beschaving. Ook op andere plaatsen in het boek komt men dergelijke verwijzingen tegen. Schotanus' beschrijving van Fryslân is ook voor de naamkunde van belang omdat het een eerste omvattend contemporain overzicht geeft van Friese toponiemen (Vgl. over persoonsnamen bij Schotanus: Ebeling, 1996, 9). Niet zelden geeft Schotanus ook betrouwbare achtergrondinformatie over namen bijv. (over de vroegere Middelzee): ‘Nu ist nieu landt door een scheydinge (Suette inde Friesche taele) midden door afgepaelt.’ (Schotanus, 1664, 184a), maar in andere gevallen wint het mooie verhaal: ‘Beetgum, eertijdts Badegum, om dat de zee aen't kerckhof spoelde en men rondom

(2) Interessant blijft bijvoorbeeld het verhaaltje dat de Friezen uiteindelijk uit Tibet afkomstig zijn. Het hoogste gebergte van de wereld heeft immers een Friese naam. De Himalaya heet zo omdat de Friezen zeggen dat men er de ‘himel aaie’ kan (de hemel kan aaien). Zo is het me als jongen tenminste eens verteld. Hetzelfde verhaal was ook de volksverhalenverteller Roel Piters de Jong van Ouwsterhaule (1905-1990) trouwens bekend, zoals hij me aan het einde van de jaren zeventig vertelde. Het is dus waarschijnlijk dat het hier om een volksverhaal gaat dat wellicht terug gaat op een 19de eeuwse bron (i.c. mogelijk het 19de eeuwse pseudo Oudfriese Oera Linda boek). Dat is nog niet nader onderzocht (het verhaal ontbreekt trouwens in de beide bundels met volksverhalen van De Jong die door Poortinga zijn samengesteld. Zo is er wel meer (zie bijv. Waling Dykstra, Uit Friesland's Volksleven, Leeuwarden s.a./repr. Louwert, s.a., deel 1, blz. 8 over de naam Helvetia). Dichter bij huis - ouder en geijkt door de vermelding in het 15^de eeuwse Oudfriese handschrift Jus Municipale Frisonum - speelt de sage van de strijd tussen de Friese koning Redbad en Karel de Grote waarin naamsverklaringen van de niet met zekerheid te lokaliseren plaatsen Hochenzie, Wachenzie en Kaldadel in verwerkt zijn (zie: W.J. Buma e.o.. Westerlauwersches Recht I, 128. Göttingen 1977).

[p. 41]

in't water kon baden’ (Schotanus, 1664, 204b). In enkele gevallen besteedt Schotanus ook aandacht aan de tweetalige situatie ‘Cuynder int Friesch de Tzonger’ (Schotanus, 1664, 223a); ‘Men seght Sneeck Snits gelijck van de naest gelegene stadt Ylck, Ylts’ (Schotanus, 1664, 246). De combinatie kaart⁽³⁾ en beschrijving maakt het werk van Schotanus van grote waarde voor de Friese toponymie. De bekende S.A. Gabbema (1628-1688), ‘landshistorieschrijver’, was zich overigens wel terdege bewust van de problemen rond het verklaren van namen (zie: Rentenaar, 1996, 145)

In de loop van de 17de eeuw mag dan vooral door toedoen van Ubbo Emmius langzamerhand wel een wat serieuzere geschiedschrijving naar voren komen, de neiging tot de vrije verbeelding was toch wel erg groot en die zou tot ver in de 20ste eeuw duren. Het had zijn weerslag ook op de beschrijving van namen. Die was in het algemeen gericht op (soms veronderstelde) historische aspecten. De laatste historieschrijver van speculatieve signatuur is Foeke Sjoerds (1713-1770) geweest⁽⁴⁾. In de naamverklaringen die op verscheidene plaatsen in zijn Algemene Beschryvinge van Oud en Nieuw Friesland voorkomen zit veel volksetymologie of speculatieve etymologie zoals in de opmerkingen over de namen Dongeradeel, Utingeradeel, de schans bij Oldeberkoop en de Lauwers duidelijk maken. Als volksoverleveringen zijn heel wat van die oudere naamverhalen opgenomen in Uit Frieslands Volksleven (Dijkstra, 1895), het Frysk sêgeboek (Van der Molen, 1939), en meer van dergelijke publicaties⁽⁵⁾.

(3) Een overzicht van de voor de toponymie belangrijke kaarten - ook van de oudste met friestalige namen - moet hier helaas achterwege blijven (vgl.. Gildemacher, 1993, 51-52 en de daar vermelde literatuur).

(4) De Encyclopedie van Friesland is buitengewoon lovend voor Foeke Sjoerds en noemt hem een ‘voortreffelijk historicus’. Het mag dan misschien zo zijn dat hij wellicht wat minder letterlijk uit werk van zijn voorgangers uit de spekulatieve Friese geschiedschrijving heeft overgeschreven, veel heeft hij niet niet geleerd van Ubbo Emmius. De neiging om zelfbedachte naamverklaringen te geven is trouwens ook groot.

(5) Het is jammer dat Beetstra (1987) verwijzingen naar deze bronnen, maar ook naar naamsverklaringen in andere volksverhalenverzamelingen - met name in die van Poortinga - niet heeft opgenomen. Het zou interessant zijn om na te gaan waar bepaalde verklaringen in die goeddeels 19de eeuwse verhalen vandaan komen en wat de invloed is geweest van oudere schriftelijke bronnen. De belangrijkste daarbij zijn: Dykstra, 1895; Van der Molen, 1939; Van der Molen, 1979.

[p. 42]

Everwinus Wassenbergh (1742-1826), hoogleraar aan de hogeschool in Franeker, is eigenlijk de eerste die zich met Friese namen als ‘namen’ heeft bemoeid. In zijn Verhandeling houdt hij zich vooral met persoonsnamen bezig. Hij beschrijft hoe het in de loop van de tijden is gegaan is met het geven van namen. Omdat de Friezen een ‘bestendige verkleefdheid’ hadden aan het verleden, hebben ze die ‘sucht’ ook laten blijken door het bewaren van de oude ‘vaderlijke eigennaamen’ (Wassenbergh, 1774, 8). Juist daardoor zouden er in Fryslân in verhouding veel meer oude namen bewaard zijn dan elders⁽⁶⁾. Hij haalt Ubbo Emmius - ‘Obbe Emmen een man wiens gezag bij kundigen met regt zeer zwaar weegt’ - uitvoerig aan⁽⁷⁾ en geeft een vertaling, bijlage een, van Emmius' Kort berigt⁽⁸⁾. Interessant is de ‘verhandeling’ ook door de opgenomen lijsten met namen⁽⁹⁾. De Aantekeningen wegens de naamen van zommige steden en dorpen een het hedendaagsch Friesland welke van eigennaamen oorspronkelijk zijn (Wassenbergh, 1774, 73-84) zijn voor de 18de eeuw vernieuwend doordat Wassenbergh een persoonsnaam als element van een plaatsnaam ziet en (dus) ook andere delen van de naam as element beschouwt. Dat hij wel eens mis was zoals bij Ure-

(6) Ook uit vroegere perioden zijn wel naamlijsten bekend. Vgl. Suffridus Petrus, De scriptoribus Frisiae, Keulen, 1593 - zie: It Beaken, 56 (1994) nr 2/3. - en Johannes Segerus, Epitome onomastici Phrisici, Oldenburg, 1651.

(7) Dat is in Fryslân voor die tijd wel opmerkelijk (Vgl.. Encyclopedie van Friesland s.v. Geschiedschrijving) en het tekent Wassenbergh as wetenschapper.

(8) De oorspronkelijke tekst is te vinden in Emmius' Rerum Frisicarum Historia van 1616. Over dat boek en zijn bronnen bestaat veel literatuur (vgl. Kalma, 1955).

(9) Het gaat hierbij (in het tweede stuk van de Taalkundige bijdragen) om (2) een lijst van persoonsnamen ‘volgens de opgaave van Hundius, bij Leibnitz’; (3) ‘Lijst van eigennaamen welke de Friesen met andere gemeen hebben’; (4) ‘Groote lijst, zo van oude, als hedendaagsche echte Friesche mans- en vrouwennaamen’ - een door Wassenbergh blijkbaar zelf samengestelde lijst van namen voorkomend bij ‘Emmen, Winsemius, Schotanus, Gabbema, Gysbert Japiks en anderen’; (5) ‘Verzameling van echte Friesche Geslachtnaamen welke van eigennaamen oorspronkelijk’ - gebaseerd op het werk van Ubbo Emmius; (6) ‘Over de naamen sommiger steden en dorpen in het hedendaagsch Friesland welke van eigennaamen oorspronkelijk zijn’. Het derde stuk van de taalkundige bijdragen begint met ‘Bericht aangaande een oud handschrift betrekking hebbende op de eigennaamen der Friesen enz.’. Het gaat hier om een uitgave van een handschrift van Reyner Bogerman (Dokkum, ca. 1470 - Aken, na 1566).

[p. 43]

terp en Olterterp⁽¹⁰⁾, doet aan zijn verdienste voor de naamkunde niets af. Ook verder heeft Wassenbergh zich nog wel met namen bezig gehouden. Interessant is wat dat betreft zijn handschrift Taalkundige aantekeningen ter verklaring der benamingen van sommige steden en dorpen een Friesland (Prov. Biblioteek fan Fryslân hs. 1288).

(10) Beetstra, 1987, 144a, resp. 145c. Het gaat bij deze plaatsnamen om een vorming met het element ‘terp’ in de betekenis ‘dorp’ en niet Nederlands ‘terp’ zoals Wassenbergh naar voren brengt.

2. De periode van het verzamelen

Na Wassenbergh is het een poos zeer rustig geweest wat naamkundige studies betreft. Ook de bijdrage van Joost Halbertsma (1789-1869), die op tal van taalkundige en culturele terreinen actief was, is beperkt, maar mag niet over het hoofd worden gezien. Er is eigenlijk maar één duidelijk naamkundige studie van hem: Eigennaamen der Friezen vergeleken hoofdzakelijk met die der Oud-Saxen en Angelsaxen (Prov. Biblioteek fan Fryslân 222 hs). Jammer genoeg is aan dat handschrift nog nauwelijks aandacht besteed⁽¹¹⁾. Uit de brochure Friese eigennamen, voorstel aan het Friesch Genootschap (Halbertsma, 1852) spreekt de noodzaak om, verwijzend naar de verzameling van Wassenbergh en in navolging van wat in het buitenland wordt gedaan, een verzameling aan te leggen van de oudste vormen van Friese (persoons)namen - met vindplaatsen! - uit de Charterboeken (een 18de eeuwse bronnenuitgave), de Beneficiaalboeken (het kerkelijk bezit in 1543 beschrijvend) enz. Ook

(11) Het gaat hier om een foliohandschrift van ruim 40 bladzijden dat dezelfde structuur heeft als het bekende Lexicon Frisicum. Halbertsma gebruikt ook hier het Latijn als taal waarin de beschrijvingen worden gegeven. Hij schrijft niet alleen over namen, maar ook over elementen zoals o.a. hôf en doet verder reuze zijn best om Friese namen in verband te bringen met namen in oudere handschriften zoals met name de Beowulf. Zo brengt hij Finne en Fintsje in verband met Finn, Hijlke met Hijgelac enz.. Op blz. 13/14 schrijft hij ook over Baduhenna (waar een bekende slag tussen Friezen en Romeinen plaats vond) en verbindt het eerste bestanddeel Badu- met hetzelfde element in de Engelse plaatsnaam Badbury, een suggesie die waarde heeft (vgl. i.c. Ekwall, 1960, 21-22). Het is ook zeer interessant dat Halbertsma (o.w. bls. 31) al verband legt tussen de plaatsnamen Jorwerd en York die resp. uit ouder Everwerth en Eoforwic ontstaan zijn (verl. Miedema, 1966).

[p. 44]

wat scheldnamen⁽¹²⁾ van dorpen betreft is Halbertsma actief geweest (vgl. Kalma, 1969, 172-178). Halbertsma had trouwens een grote belangstelling voor de achtergrond van namen en de motivatie voor de keuze, net zoals voor de etymologie. Veel aandacht was er ook voor morfologische aspecten (vgl. Rentenaar, 1995, 60). Tot een samenvattende publicatie is het niet gekomen; het zijn dikwijls meer losse opmerkingen die in verhalen, in aantekeningen bij bepaalde stukken enz. Voorkomen⁽¹³⁾. In zijn lexicografisch werk krijgen tal van naamkundige aspecten meer aandacht. In het na zijn dood door een van zijn zonen uitgegeven Lexicon Frisicum A-Feer (Halbertsma, 1876) komen zowel appellativa als propria voor. Op de eerste bladzijde vinden we naast het lemma a, ée, met een beschouwing over dat waternaamtype, ook het lemma Abe, waaronder Halbertsma tal van naamvarianten bespreekt. Men kan van mening verschillen over de vraag of zoiets een goede lexicografische werkwijze is, men kan ook discussiëren of het verstandig is om namen op type bijelkaar te brengen⁽¹⁴⁾ en of de keuze dan wel goed wordt gemaakt, maar het geheel is in elk geval overzichtelijker dan Winklers aanpak, later aan het einde van de 19^de eeuw, in diens Friesche Naamlijst. Bovendien legt Halbertsma relaties met wellicht verwante vormen in andere talen en geeft hij in tal van gevallen een etymologie al is die dan niet gebaseerd op de door Rask en Grimm ontwikkelde historisch vergelijkende taalkunde die later in de eeuw zo belangrijk zou wor-

(12) Wat de ‘scheldnamen’ van Friese dorpen betreft, de meest recente verzameling is die van Breuker, 1984, 135-149. Zie t.a.v. Halbertsma evenwel ook De Navorscher 6(1856), 109-110 - waarin scheldnamen uit de bundel Leed en Wille van (broer) Eeltje Halbertsma worden aangehaald - en De Navorscher 7(1857), 171b waarin Halbertsma zelf schrijft over zijn ‘tweintichjierrige’ verzamelen van scheldnamen van dorpen en steden.

(13) Aardig is bijvoorbeeld het stukje bij de naam Tjerne en de mogelijke bedoeling die Gysbert Japiks bij die en andere namen gehad kan hebben. Zie m.b.t. andere namen bij Gysbert Japiks ook: Halbertsma, 1840, 134-135; 138-139; 161; 162; 223-225. Halbertsma is hiermee de eerste, die zich uitdrukkelijk bezig houdt met namen in literaire werken, Miedema zou literair werk later als aanleiding gebruiken voor een beschouwing (zie: Beetstra, 1978, 76-88) en ging in Fryske Nammen 6 (Århammar, 1986, 27-34) verder op de door Halbertsma aangegeven weg.

(14) Dezelfde wijze van beschrijven wordt bijvoorbeeld nog steeds gehanteerd in Prisma Voornamen, de jongste versie van het Woordenboek van de voornamen van J. van der Schaar (sj. de nieuwste druk een de serie Prisma woordenboeken van 1993).

[p. 45]

den. Het ontbreken van dergelijke informatie in de Friesche Naamlijst, die toch min of meer als een opvolger van het Lexicon Frisicum gezien mag worden, maakt dat Halbertsma's lexicografisch werk ook voor de naamkunde van groot belang blijft⁽¹⁵⁾. Het zou een goede zaak zijn wanneer Halbertsma's naamkundige nalatenschap eens onderzocht zou worden en (deels) gepubliceerd.

Na Halbertsma zijn er zo voor en na wel onderzoekers⁽¹⁶⁾ geweest die zich met name vanuit historisch perspektief met namen bezig gehouden hebben. Eerst Johan Winkler zou dat expliciet doen.

(15) Ook in het handschrift Lexicon Frisicum A en B (Prov. Biblioth. hs 225; 228) komen naamsverklaringen, naamsvarianten en andere naamkundige zaken geregeld voor. Het zou wat dat betreft mooi zijn wanneer de uitgave van de getypte tekst, zoals die als gelegenheidsuitgave van het Fryk Ynstitút van de Rijksuniversiteit Groningen sedert 1981 in bundeltjes van 50 bladzijden verschijnt, wordt voltooid.

(16) De belangrijkst daarvan is Mr. A.J. Andreae - vooral over Kollumerland en omstreken. Daarnaast zijn er anderen die vooral publiceren in de Vrije Fries (het jaarboek van het Friesch Genootschap, de vereniging die als de moeder van het Fries Museum beschouwd kan worden) en de Friesche Volksalmanak. Volkomen onbetrouwbaar, maar wel typerend voor de nog altijd romantische tijd en interessant als cultuurverschijnsel zijn de opvattingen van J. Hepkema in zijn populaire Eenvoudige Memories dat - als boek - in 1917 verscheen, maar eigenlijk in de vroeg 19^de-eeuwse tradities past.

2.1 Johan Winkler (1840-1916)

De productiefste verzamelaar en publicist van de late 19de eeuw was Johan Winkler. Zijn grootste belangstelling ging uit naar de persoonsnaam. In 1870 schreef hij al in de Navorscher over Friese namen in Frankrijk⁽¹⁷⁾; een groot aantal artikelen en artikeltjes zou volgen. Ook aan de Nederlandse naamkundige serie Nomina Geographica Neerlandica leverde hij een aantal bijdragen⁽¹⁸⁾. Veel publicaties zijn helaas herhalingen van eerder gedrukte verhandelingen⁽¹⁹⁾. Soms gebeurt dat zelfs let-

(17) De Navorscher 20(1870), 251-259. Vgl. het artikel van Droege in Dykstra, 1960, 413-418.

(18) Dat gebeurde vooral in de jaren tachtig en negentig. De belangrijkste bijdragen zijn: ‘Een en ander over de spelling der Friesche plaatsnamen’ in NGN 1(1885), 18-53; ‘Friesche Plaatsnamen. Oorsprong, beteekenis en spelling in verband met geslachtsnamen en mansvoornamen I’ in NGN I(1885), 161-177 en ‘II’ in NGN 2(1892) 160-181.

(19) Tot op heden ontbreekt een volledige bibliografie van Winklers publicaties. Men moet het doen met deelbeschrijvingen (zoals Kalma, 1955, 164-165) en het bibliografisch apparaat van de Provinsjale Biblioteek fan Fryslân. Winklers correspondentie (te vinden in het Meertensinstituut van de KNAW in Amsterdam) zou ook nog eens geïnventariseerd en toegankelijk gemaakt moeten worden.

[p. 46]

terlijk. De Nederlandsche Geslachtsnamen (Winkler, 1885) kan als een samenvatting van tal van eerdere publicaties worden beschouwd. Het is een eenzijdig boek dat evenwel als naamverzameling toch een bepaalde waarde heeft. Later werden een tal andere bijdragen in een bundel gepubliceerd (Winkler, 1900). De studie van de Nederlandse naamkunde en de Friese liep wat persoonsnamen betreft bij Winkler vrij gemakkelijk in elkaar over.

Zijn belangrijkste publicatie voor namen in Fryslân is de Friesche Naamlijst (Winkler, 1898). Het is een alfabetisch geordende lijst met alle mogelijke soorten eigennamen, die op Nieuwfriese vormen gelemmatiseerd zijn. Incidenteel staat er een etymologie bij en soms wordt bij een plaatsnaam naar een (mogelijk) verwante persoonsnaam verwezen of andersom⁽²⁰⁾. In bepaalde gevallen wordt een verwante naam uit Duitsland of Engeland aangehaald. De inleiding op de lijst vormt een artikel op zich, waarbij veel onderwerpen worden genoemd, maar niet overtuigend worden beschreven. Een ernstig punt van kritiek is dat Winkler hier geen enkele bron met name noemt⁽²¹⁾. Op deze en andere tekorten is al dikwijls gewezen (vgl. Miedema, 1961, 138).

Als belangrijkste bezwaar tegen het werk van Winkler in het algemeen moet dan ook worden ingebracht dat hij in zijn diverse verzamelingen en artikelen maar zelden de vindplaats of de bron van een naam opgeeft - ook wanneer er wel gelegenheid voor bestond - en als het om motivatie, achtergronden en etymologie gaat, teveel van moderne vormen en de hedendaagse verspreiding uitgaat en te weinig naar mogelijk verwante vormen buiten Fryslân ziet. Een en ander neemt trouwens niet weg dat Winkler veel verdiensten voor de Friese naamkunde heeft gehad.

(20) Dikwijls gebeurt dat chaotisch, zo geeft hij onder de mannennaam (!) Oldefert ook een etymologie van de vroegere gemeentenaam (Hemelumer) Oldeferd (en Noordwolde) die evenwel in het lemma van Hemelum/Himmelum (en andere lemmata) ontbreekt, op zich onjuist is en niets met een antroponiem heeft te maken.

(21) Hij schrijft dat zoiets niet mogelijk was ‘om de wille der ruimte, der gewenschte beknoptheid, en ook om andere redenen niet’. ‘De gebruiker (...) moet mijne eerlijkheid een deze zaak vertrouwend aannemen.’ (Winkler, 1898, XI).

[p. 47]

Hij heeft de belangstelling voor Friese namen in andere gebieden dan Fryslân zelf gewekt en zijn lijsten kunnen en moeten nog steeds voor bepaalde doelen - andere betrouwbare (persoons)naamverzamelingen ontbreken bijvoorbeeld nog - worden gebruikt.

2.2 Foeke Buitenrust Hettema (1862-1922)

Foeke Buitenrust Hettema is een van de belangrijkste publicisten op het naamkundeterrein aan het einde van de 19de eeuw. Anders dan zijn voorgangers en in tegenstelling tot tijdgenoot Winkler verzamelt hij materiaal en beschrijft dat - rekening houdend met de oudste vormen - op basis van een brede kennis van de germanistiek. Dat hij etymologisch wel eens mis was, doet aan die verdienste niets af. Al vanaf zijn eerste artikelen in 1886 hield hij zich met naamkunde op die historisch-vergelijkende wijze bezig. Het ging Buitenrust Hettema niet alleen om het verzamelen van namen en het geven van een etymologie, ook morfologische aspecten krijgen aandacht. In zijn dissertatie (Buitenrust Hettema, 1888) staat hij o.a. stil bij het toponymisch element -ns dat hij als een gepalataliseerde vorm van -inge zag, maar schreef hij ook over de relatie tussen de waternamen Tsjonger en Kúnder (die beide naar dezelfde rivier verwijzen). Met de riviernaam Lauwe(r)s zou hij zich uitgebreider bezig houden⁽²²⁾. Ook in tal van andere publicaties hield hij zich soms expliciet, maar dikwijls ook tussen neus en lippen door met namen bezig⁽²³⁾. Zijn belangrijkste publicatie op naamkundig terrein is Friesche plaatsnamen tegelijk een bijdrage tot de oude aardrijkskunde van Friesland (Buitenrust Hettema, 1899). Het is een voor de toponymie nog altijd monumentaal werk dat slechts voor een klein deel is verouderd⁽²⁴⁾. Het mag dan zo zijn dat het werk is gericht is op de geografische achtergronden van de naam, door de gedocumenteerde verzameling en de etymologische kanttekeningen is het een boek dat nog altijd bruikbaar is. Ook andere bekende onderzoekers uit dezelfde tijd, zoals de Groninger hoogleraar W.L. van Helten - over de persoonsnamen Jouke en Sjouke - en

(22) Zie o.a.. Nomina Geographica Neerlandica II (1892), 156-159. Vgl. Gildemacher, 1993, 321-324.

(23) Een volledig overzicht geeft Miedema (1961), jammer genoeg niet chronologisch of systematisch.

(24) Vgl. Sipma in: Spahr van der Hoek, 1956, 3-4; Miedema, 1961, 136.

[p. 48]

de Duitse hoogleraar Th. Siebs - o.a. over Fos(e)te - schreven incidenteel wel over namen, maar veel minder dan Buitenrust Hettema en Winkler deden⁽²⁵⁾.

In de eerste jaren van de 20ste eeuw nam het tal publicaties over naamkunde geleidelijk af. De belangstelling van de taalkundigen verlegde zich naar de etymologie van appellatieven en andere aspecten van de taalkunde.

(25) Vgl. voor de hier bedoelde publicaties (samenvatting en kommentaar): Miedema, 1961.

3. De moderne tijd

Vanaf het begin van de twintigste eeuw valt er eigenlijk al een onderscheid waar te nemen, maar na de Tweede Wereldoorlog - zeker in het eerste begin - kunnen er duidelijk twee stromingen worden onderscheiden: de wetenschappelijke en de meer ‘volksaardige’. W. de Vries, maar later ook H.T.J. Miedema en een tal anderen⁽²⁶⁾ staan meer in de universitaire traditie en publiceren met name buiten Fryslân, terwijl Postma, Spahr van der Hoek en sommige anderen op het terrein van namen veel meer populair-wetenschappelijk bezig zijn en hun forum vooral in Fryske Plaknammen (het naamkundig seriewerk van de Fryske Akademy sinds 1949) hadden. Sipma neemt - wat namen betreft - een soort van middenpositie in. In Fryske Nammen (de naam van dezelfde naamkundige serie vanaf 1978) echter komen die beide richtingen langzamerhand dichter bij elkaar.

(26) Zoals K. Fokkema (zie diens bibliografie in: H.D. Meijering e.o. eds. Studia Frisica. Groningen/Grins, 1969, 241-250) en W.J. Buma (zie diens bibliografie in: T. Hoekema e.o. eds. Flecht op 'e koai. Groningen/Grins, 1970, 380-384).

3.1 Wobbe de Vries (1863-1942)

Johan Winkler had overal in Nederland belangstelling gewekt voor Friese namen. Mede door Buitenrust Hettema had de Friese naamkunde zich verder ontwikkeld als naamkunde met betrekking tot Friese namen. Na een rustige periode, kwam er na de Eerste Wereldoorlog een opleving door de activiteiten van Wobbe de Vries. Hij richtte zich in zijn vooral

[p. 49]

morfologisch en etymologisch geörienteerde studies met name op Noordnederland. Het Fries kreeg daarbij expliciet aandacht⁽²⁷⁾. Naast een groot aantal artikelen in de serie Nomina Geographica Neerlandica⁽²⁸⁾ zijn een drietal boekwerken op het terrein van de naamkunde van belang. In 1945 verscheen Drentse Plaatsnamen en in 1946 Groninger Plaatsnamen. In beide boeken staat een grote hoeveelheid aan Friese namen, vooral geldt dat natuurlijk voor de beschrijving van de Groninger plaatsnamen. Het zijn belangrijke werken, ook voor de Friese naamkunde. Datzelfde geldt nog sterker voor Friese Persoonsnamen (De Vries, 1952). Het is een diepgravend werk met vergaande en soms ook vergezochte etymologieën. De structuur van het boek is niet zo helder, naast hoofdstukken gebaseerd op een morfologische indeling spelen ook ‘losse namen en naamdelen’ een belangrijke rol. Van belang is het boek ook omdat het namen uit de (eerste delen van de serie) Friesche Oorkonden verwerkt en M. Oosterhout er een uitgebreid register op heeft gemaakt. Doordat de naamkunde in Fryslân - in het organisatorische verband van het Nammekundich Wurkferbân - een andere weg ging, heeft het boek helaas niet de aandacht en de kritiek gekregen die het verdiende. Het Nammekundich Wurkferbân is een werkgemeenschap van professionals en ‘sneupers’ die in de organisatorische traditie van de Fryske Akademy (sinds 1938) past. De eerste bijeenkomsten waren in 1950, met ingang van 1999 leidt het als actieve werkgemeenschap een min of meer slapend bestaan.

Sipma's boek(je) (Sipma, 1952) over de Friese persoonsnamen was op het eerste gezicht meer populair, mar blijkt bij nader inzien maar weinig eenvoudiger. Net zoals De Vries waren er ook later nog wel een tal onderzoekers dat soms verbonden was met en soms volledig los van de activiteiten van het Nammekundich Wurkferbân wetenschappelijk actief was op het terrein van de Friese Naamkunde.

(27) In verscheidene publicaties hield hij zich zowel met Oud- as Nieuwfries bezig zoals in zijn Palatalizering van û in't Westerlauwers Fries uit 1931.

(28) Zie: NGN VII (1930) 76-95; VIII (1932) 14-54; IX (1934) 21-100; X (1936) 93-164; XI (1938) 75-140.

3.2 Pieter Sipma (1872-1961)

In november 1949 houdt Sipma (1950) een lezing op het tweede sym-

[p. 50]

posium van de Commissie voor Naamkunde in Amsterdam. Hij geeft een overzicht van de naamkunde zoals die in Fryslân op dat moment werd bedreven. Hij legt het accent op het toponiemenverzamelingsproject. Op grond van dat materiaal is er onderzoek gedaan naar de verspreiding van bepaalde naamtypen⁽²⁹⁾. Een tweede onderwerp vormt de studie van de plaatsnamen in het terpengebied, terwijl hij verder ook een accent legt op de toponymie van het oude Fryslân. Als hoofddoel - ook voor het werk van het toponymisch wurkferbân - noemt Sipma: Fryslân in zijn wezen te leren kennen. Over de activiteiten van Kalma zwijgt Sipma in de praktijk. Wellicht waren de bijdragen van (ds) Kalma hem vanuit filologisch en taalkundig oogpunt gezien onder de maat. Sipma heeft zich in een aantal kleinere en in twee grotere publicaties over namen uitgelaten⁽³⁰⁾.

In Fryske Nammekunde I gaf Sipma (1952) een overzicht van de persoonsnamenvooraad van Fryslân. Hij nam daarbij ook oudere publicaties en bronnen mee, zoals Jaekels lijst met oude Friese persoonsnamen van 1895. Sipma is trouwens lang met dat boek bezig geweest. Eerst was het zijn bedoeling het uit te brengen als het vierde deeltje van het grammaticawerk Ta it Frysk, maar dat gebeurde niet. Sipma begint met een hoofdstuk Nammen en neaming, ‘namen en benoemen’. Hij houdt zich meer bezig met het beschrijven van hoe het naamgevingsproces in het verleden plaatsvond, dan met de hedendaagse vraag over de persoonsnaam als naam, d.w.z. welke plaats (persoons)namen in het hedendaagse communicatieproces innemen. Het accent ligt verder op de beschrijving van bronnen⁽³¹⁾ en het noemen van een tal naamstudies en dan vooral op de etymologische aspecten van de oudste Friese namen. In een volgend hoofdstuk (VI) staat hij stil bij de z.g. Christelijke namen. In de beschrijving van de familienamen houdt Sipma zich met name bezig met meer morfologische aspecten, terwijl het boek wordt afgesloten met stukken die meer aandacht schenken aan veranderingsprocessen. Hoewel Sipma schrijft dat hij moeite heeft gedaan om het zo praktisch mogelijk

(29) De resultaten van dat onderzoek zijn het meest toegankelijk gepubliceerd in de Encyclopedie van Friesland (Brouwer, 1958, 105-118).

(30) Een globaal overzicht daarvan geeft Brouwer in Sipma, 1966, 6-8.

(31) Sipma noemt vooral historische bronnen waaruit namen kunnen worden verzameld (Vgl. Sipma, 1952, 18-24). Daarnaast noemt hij ook een aantal historische publicaties over namen in het algemeen en namen bij andere volken (Sipma, 1952, 25-35).

[p. 51]

te maken en het niet te ingewikkeld te doen zijn, maar algemeen verstaanbaar en leesbaar te houden, is het door zijn compactheid, de grote kennis van zaken en eruditie van de schrijver eerder een samenvatting dan een inleiding in de (Friese) antroponymie geworden. Het boek had een brug kunnen slaan tussen naamkunde op wetenschappelijke leest en de naamkunde van de sneupers. In het feit dat dit werk nooit op nieuw is gedrukt kan een aanwijzing worden gezien voor de omstandigheid dat het doel niet is bereikt. Hetzelfde geldt min of meer ook voor het tweede deeltje van Fryske Nammekunde (Sipma, 1966). Dat is echter door J.H. Brouwer na de dood van Sipma uitgegeven. Het was de bedoeling van Sipma geweest om min of meer dezelfde structuur te volgen als bij zijn boek over de persoonsnamen. Dat kwam er door Sipma's dood niet meer van. De invloed van Brouwer is duidelijk, de hoofdstukken die Sipma zo ongeveer klaar had zijn door hem ‘voor de druk bezorgd’. Het hoofdstuk over het oude Fryslân en dat over de waternamen zijn de beste. Dat over land- en bosnamen had ongetwijfeld nog een tweede bewerking zullen ondergaan, terwijl Sipma niet meer aan dorps-, buurtschaps- en huisnamen is toegekomen. Brouwer zag er vanaf om het werk af te maken. Het is jammer dat er (mede) daardoor tot nu toe nog steeds geen omvattende beschrijving van Friese plaatsnamen bestaat⁽³²⁾, tegelijkertijd is het goed dat het werk van Sipma is uitgegeven zoals het er lag. Wachten op het moment dat andere hoofdstukken van Sipma's plan klaar geweest zouden zijn, had er ook toe geleid dat alle andere hoofdstukken opnieuw geschreven hadden moeten worden⁽³³⁾. Het register (Sipma, 1972) dat op beide delen verscheen, geeft de mogelijkheid om na te slaan wat Sipma over een bepaalde naam heeft geschreven.

(32) Dat is wel gedaan voor de periode tot 1200. R.E. Künzel, D.P. Blok en J.M. Verhoeff gaven het Lexicon van nederlandse toponiemen tot 1200. Amsterdam, 1989² uit waarin de bewaard gebleven Friese plaatsnamen, met een beperkte etymologische toelichting van Blok, zijn opgenomen. Wat de Oudfriese plaatsnamen betreft, wachten de naamregisters in de vier delen Friesche Oorkonden en andere bronnenuitgaven op systematische bewerking (Vgl. It Beaken 52 (1990), 151-154).

(33) Het verschijnen van Schönfelds Veldnamen in 1949 en 1950, zijn Nederlandse Waternamen in 1955 en Moermans als lexikon opgezette Nederlandse Plaatsnamen van 1956 had gemaakt dat het hele boek van Sipma herschreven had moeten worden. Bij het Meertens instituut wordt op dit moment overigens gewerkt aan een nieuwe ‘Moerman’.

[p. 52]

3.3 Het Nammekundich wurkferbân van de Fryske Akademy en de publicaties.

3.3.1 Fryske Plaknammen

Bij J.J. Kalma (1907-1991) ontstond meteen na de Tweede Wereldoorlog belangstelling voor namen en hij deed wat onderzoek. Hij publiceerde enkele artikels en artikeltjes in De Pompeblêden, It Beaken en It Heitelân⁽³⁴⁾. De reacties brachten Kalma er toe om ‘in boekje oer Fryske plaknammen’ te laten verschijnen. Kalma stond duidelijk niet in de filologische traditie van Buitenrust Hettema, De Vries en Sipma, maar hing veel meer de kant over van Winkler en vooral die van historici en taalbewegingsmensen als Wumkes c.s.: schrijven ter verhoging van het Friese volk.

In 1949 verscheen de bedoelde bundel artikeltjes onder de titel Fryske Plaknammen, diel 1 (Kalma 1949a). Kalma bracht rijp en groen bijeen. In het woord vooraf spreekt hij de wens uit dat het niet al te zeer onder de maat van het wetenschappelijk ideaal van P. Sipma - met wie Kalma veel over het werk sprak - mag zijn. Bij de voorbereiding van de Encyclopedie van Friesland (Brouwer, 1958) zullen ze ook toen al hebben samengewerkt. Terwijl Sipma in staat was om (bijvoorbeeld) een goed overzichtsartikel te schrijven over Hoe de Friezen heten en waar zij wonen (Brouwer, 1958, 103-109) blijft het werk van Kalma zeer fragmentarisch. Zijn materiaalverzameling is bijna altijd beperkt, al is die op sommige terreinen nog nooit door anderen aangevuld. De wens om een etymologie te geven is dikwijls groter dan de mogelijkheid daartoe en het leggen van relaties tussen naamtypen ontbreekt. Geen wonder dat Sipma zich tijdens het bewind van Kalma amper met de publicatieserie bemoeit en alleen voor het derde deel twee bijdragen levert. Een en ander neemt niet weg dat het werk van Kalma nog steeds wel de moeite van het lezen waard is⁽³⁵⁾. Hoewel Kalma in het eerste deeltje zegt dat toponymie geen

(34) Een voorlopige bibliografie van Kalma - verzorgd door B. van der Veen) is opgenomen in de bundel Een fiemmannich bydragen ta de sechtichste jierdei fan ds. Kalma (Drachten, 1967). De besproken namen en naamtypen zijn te vinden in Beetstra, 1987.

(35) Miedema, 1961, 136 is echter te positief als hij de activiteiten van Kalma, in vergelijking met de publicaties van Buitenrust Hettema ‘fernijde Fryske plaknammestúdzje’ noemt.

[p. 53]

eenmanswerk is, is ook het tweede deeltje (Kalma 1949b) in de serie volledig van zijn hand. Opnieuw (Kalma, 1949b, 1) wordt gepleit voor een toponymisch ‘wurkferbân’, een werkgemeenschap zoals de Fryske Akademy die statutair kent. Dat komt er en Brouwer (1950, iii) schrijft in het derde deeltje dat de bijdragen van Kalma nu worden vergezeld door die van anderen. Nog acht andere schrijvers leveren een artikeltje. Spahr van der Hoek schrijft over het belang van het verzamelen van namen in het veld. In 1949 was er op initiatief van de Friesche Maatschappij van Landbouw mee gestart, in maart 1950 deden er al meer dan 120 mensen mee aan het project. Het doel wie om zoveel mogelijk namen op topografische kaarten aan te geven en om te kijken of oudere namen ook lokaliseerbaar zouden zijn. (Met dat materiaal - bij de Fryske Akademy bewaard - is trouwens nog maar heel weinig gedaan). Het tal auteurs is in het vierde deeltje (Kalma 1951) kleiner, maar van belang zijn de bijdragen van Brouwer over het nut van de toponymie voor de Friese filologie en een algemeen stuk van P.J. Meertens over persoonsnamen. De laatste maakt duidelijk dat men Friese namen niet geïsoleerd moet bestuderen. Of die opmerking effect sorteerde valt te betwijfelen, maar nodig was een dergelijke opmerking wel omdat Kalma (1949b) nog expliciet schreef dat hij niet teveel materiaal van buiten Fryslân zou geven ‘om plakrûmte út te sparjen’. Spahr van der Hoek gaat verder met zijn eerdere onderwerp in een artikel met het leggen van een mogelijke relatie tussen de vorm van een stuk land en de naam ervan. Spahr (van huis uit geograaf) zou ook later dikwijls de geografische relatie tussen een toponiem en het denotatum - de geografische plek die met de naam wordt aangeduid - proberen te leggen⁽³⁶⁾. In het vijfde deeltje (Kalma 1952) is de inbreng van Kalma klein. Een echt Kalma-artikel ontbreekt zelfs volledig. Had er in het vierde deel al iets gestaan over Ostfriesland, in het vijfde deel staan twee belangrijke stukken over Nordfriesland⁽³⁷⁾. Kalma's interesse had zich (weer eens) verlegd. Zijn bijdrage aan de

(36) Vgl.. J.J. Spahr van der Hoek en O. Postma, Geschiedenis van de Friesche Landbouw. 2 dln. Leeuwarden, 1952.

(37) De studie van namen in Nordfriesland en ook die in Ostfriesland blijven in dit artikel verder onbesproken, wat overigens niet betekent dat daar geen belangrijke publicaties over Friese namen zijn verschenen. In tegendeel. Zo geeft Brons in zijn boek uit 1877 over Oostfriese persoonsnamen een verzameling van 2400 ‘westfriesische’ namen die in Ostfriesland ontbreken.

[p. 54]

Friese toponymie was voorbij. In het zesde deel (Kalma 1953) staan belangwekkende artikels van W.J. Buma, G. Karsten, W. Laur en M. Schönfeld, allen wetenschappers. Anderen nemen nu zo langzamerhand de leiding in de Friese naamkunde van Kalma over.

In 1955 verschijnt pas het zevende deel (Spahr van der Hoek 1955). De nieuwe redactie is verheugd dat deel VII er tenslotte is. Er staan twee typen bijdragen in deze bundel, meer verklarende en meer beschrijvende. Er wordt ook geschreven dat men blij is dat ook nietfriestaligen een bijdrage leveren. Dat was trouwens niet nieuw, het gebeurde al vanaf deel IV. In het achtste deel (Spahr van der Hoek 1956) staan veel meer bijdragen met een bepaald monografisch karakter dan in eerdere delen. Oepke Santema⁽³⁸⁾ schrijft uitgebreid over de toponiemen van Oppenhuizen en Uitwellingerga. Hij geeft alfabetische lijsten van bepaalde namen en varianten ervan met een vindplaats en niet zelden een kadastrale aanduiding. Dat laatste is nieuw in Friese publicaties. In deel negen (Spahr van der Hoek, 1957) staat het vervolg van dat artikel, terwijl Santema in deel twaalf (Spahr van der Hoek, 1959) een vergelijkbaar stuk schrijft over Hommerts en Jutrijp. Anderen zouden Santema volgen. Zo werden van tal van dorpen naamverzamelingen gepubliceerd die echter nog al eens ongelijk zijn van kwaliteit. In positieve zin zijn de bijdragen van Jo Smit (Terschelling) en Beetstra (Workum en omstreken) van belang. Het mag opvallend worden genoemd dat met de toponiemen uit oudere historische bronnen in verhouding weinig wordt gedaan. Als het dan nog wel eens voorkomt, dan gebeurt dan min of meer in de marge. Alleen M. Oosterhout (Spahr van der Hoek 1956 en 1957) schrijft op basis van een corpus namen - rond de eeuwwisseling van de 15^de naar de 16^de eeuw - uit de Sneker Recesboeken (waar hij ook een namenregister op maakte) over toponiemen rond 1500. Morfologische aspecten krijgen weinig aandacht. Postma en Sipma discussiëren over adjectivische vormingen (Spahr van der Hoek, 1957) en dan heb je het wel zo ongeveer gehad. Het ‘aparte’ toponiem krijgt in alle delen de meeste aandacht.

(38) Santema heeft veel over namen gepubliceerd in een groot aantal kranten, tijdschriften en boekjes. Een overzicht geeft de bibliografie van B. van der Veen en de aanvulling daarop. Zie: K. de Vries, Oepke Santema 65. Drachten, 1969 en B. van der Veen, Oanfolling ta de bibliografy van Oepke Santema. Ljouwert, 1972.

[p. 55]

Voor de studie van losse toponiemen (zoals de vindplaatsen) zijn de registerdelen I-VIII (Spahr van der Hoek, 1956a) en IX-XV (Spahr van der Hoek, 1972) van belang.

3.3.2 Vernieuwing?

Na een rustiger periode wordt het Nammekundich Wurkferbân van de Fryske Akademy in de loop van 1975 weer actief. Miedema (1977) schrijft over de opleving van de naamkundestudie in Fryslân zowel in het Nederlands (in Naamkunde) als in het Engels (in Onoma) een overzichtsartikel. Hij ziet in Gysselings vraag van 1969 naar de toponymische continuïteit in het tijdvak tussen het wegtrekken van de Romeinen en de vroege Middeleeuwen de aanleiding voor de opleving van de naamkunde in de jaren na 1975. In dat jaar spraken hij en H. Halbertsma over terpnamen en terpen (zie: Naamkunde 7(1975), 169-202, resp. 203-235). Ph.H. Breuker - sinds 1976 medewerker van de Fryske Akademy - blies volgens Miedema de werkgemeenschap in 1977 nieuw leven in. Vooral de vraag of men op grond van namen een breuk in de continuïteit van de bewoning van Fryslân tussen 300 en 600 AD kon aantonen, speelde in eerste instantie een belangrijke rol. Een antwoord op die vraag in naamkundige zin kwam toen niet en is tot op dit moment nog steeds niet bevredigend gegeven, al is archeologisch vastgesteld dat er in elk geval niet sprake is geweest van een volledig verlaten van het voordien bewoonde gebied⁽³⁹⁾.

De serie Fryske Plaknammen werd vervangen door één met de titel Fryske Nammen. Er was in het vervolg ook aandacht voor andere namen dan toponiemen. Dat laatste lijkt aanvankelijk de enige vernieuwing.

Het eerste deeltje van Fryske nammen (Beetstra, 1978) lijkt trouwens nog in bijna alles op een uit de oude serie. Sommige artikelen zijn zelfs gewoon vervolgstukken van vroegere publicaties. Spahr van der Hoek geeft een overzicht van het verzamelen van toponiemen van dat moment. Kort, maar opmerkelijk, is een stukje van (de bekende Friestalige prozaïst) Rink van der Velde over volksnamen voor nieuwbouwwij-

(39) Het is trouwens wel opmerkelijk dat men van die vragen, laat staan van mogelijke antwoorden, niets in de publicaties terugvindt.

[p. 56]

ken. Er staan trouwens ook overbodige stukjes in dit deel⁽⁴⁰⁾.

Het tweede deel is de eerste grote naamkundige dorpsmonografie die in Fryslân verschenen is. Het gaat om die van het dorp Boazum (Littenseradiel) en is als doctoraalscriptie geschreven door Ph.H. Breuker (1978). Vanuit Fries perspectief gezien was de publicatie duidelijk vernieuwend. Bijna voor de eerste keer⁽⁴¹⁾ worden namen structureel bijeen gebracht en worden bepaalde vormen met jaartal, bronvermelding en lokalisatie opgegeven. In veel gevallen geeft dat voor naamsverklaring houvast. Bij het streven om van bepaalde namen een min of meer zekere etymologie te geven heeft echter de situatie dat der nog geen voldoende andere naamverzamelingen in Fryslân waren grote problemen gegeven. De etymologie van die ene naam staat dan vaak te geïsoleerd om overtuigend te zijn. Overigens, met dit deeltje kan terecht van vernieuwing worden gesproken. Niet eerder werden namen in samenhang onderzocht. Toch bleef het geheel toegankelijk voor een breed publiek. Het is dan ook geen wonder dat de opzet van deze monografie - afgezien van de etymologische aantekeningen - veel is nagevolgd.

Deel drie (Århammar, 1981) is opnieuw een verzamelbundel. Blom schrijft over namen van Hindelooper vissersschepen. Het belangrijkste stuk uit de bundel is de bijdrage van R.H. Bremmer jr. over toponymische sporen van Friezen in Engeland, doordat wordt getracht naamkunde en etnografie tot bepaalde hoogte met elkaar in verband te brengen. M. Bakker (1982) beschrijft in het vierde deel de toponymie van Akkrum en Nes (Boarnsterhim), terwijl het vijfde deel bestaat uit herdrukken van een groot aantal oude en vaak moeilijk te achterhalen artikelen van S.J. van der Molen (1985). Alle bezwaren en pluspunten die eigen zijn aan herdrukken komen ook hier naar voren⁽⁴²⁾. Fryske nam-

(40) Vooral moet daarbij worden gedacht aan een stukje van Hoatse de Jong over de naamgeving van zijn dochter en verder aan de nogal spekulatieve stukken over de naam Baduhenna (Vgl. daarover bijvoorbeeld ook de opmerkingen van een van de auteurs zelf in Lyts Frisia jg. 33 (1984), 48).

(41) Santema was hem voorgegaan met het beschrijven van de toponiemen uit een gebied dat hij de Suthermuthe noemde. (Zie: Jierboek Frysk Skipfeartmuseum 1969-1970, 52-81).

(42) Zie de bespreking van de bundel in Frysk en Frij van 9 november 1985. Het blijft echter jammer dat een bibliografie van Van der Molen - ook zijn volkskundige artikels hebben een zekere waarde - niet voorhanden is.

[p. 57]

men deel 6 (Århammar, 1986) is een boeiende uitgave, met name vanwege de bijdrage van Huisman over Friese exoniemen⁽⁴³⁾ - Friestalige varianten van namen voor plaatsen buiten Fryslân - en die van Ormeling welke zich bezig houdt met de cartografische weergave van Friese toponiemen. Door de situatie in Fryslân te vergelijken met die op andere plaatsen in Europa komt Ormeling tot een tal beargumenteerde aanbevelingen voor de weergave van plaatsnamen op kaarten, suggesties die trouwens (nog) niet zijn opgevolgd. Ormeling (1983) had zich trouwens in zijn dissertatie ook bezig gehouden met hetzelfde onderwerp en de houding in Nederland ten opzichte van Friese toponiemen.

Een van de belangrijkste delen die in de serie verscheen, is Beetstra's Toponimen en toponymyske eleminten yn Fryslân. Een analytyske bibliografy ca. 1835-1980. W.T. Beetstra (1987) heeft jarenlang boeken en tijdschriften doorgenomen en daarbij systematisch opgeschreven wat hij vond over (Friese) toponiemen. Het boek geeft op alfabetische volgorde een overzicht, in het Nieuwfries gelemmatiseerd, van beschreven toponiemen, waarbij staat aangegeven op welke plek zo'n bijdrage is te vinden. Het slot van het lemma wordt gevormd door een uiterst korte samenvatting van de verschillende opvattingen die over de naamsverklaring bestaan. Dat Beetstra er niet bij vermeldt uit welke publicaties specifieke opvattingen komen is vaak jammer, alle opgegeven bijdragen moeten daartoe worden nagezocht. Een verrijking wordt echter gevormd door een overzicht van toponymische elementen dat als een apart hoofdstuk is opgenomen. Wat lemmaopbouw betreft is het hoofdstuk gelijk aan die van het eerste deel van het boek. Wie iets wil weten over Friese toponiemen kan dit boek niet ongebruikt laten⁽⁴⁴⁾.

Het achtste deel (Århammar, 1989) is opnieuw een verzamelbundel. Gildemacher schrijft over de relatie taalgebruik en (voor)naamgeving, Rentenaar over vernoemingsnamen en Ebeling over ‘vreemde’ familienamen. Een naamverzameling van Wjelsryp (Littenseradiel), maar ook een schets van de agrarische mikrotoponymie van Noordfriese eilanden vormen een andere groep. Een belangrijk artikel is dat van

(43) Opmerkelijk is de (grote) kaart van Nederland die bij dit deeltje hoort. Op die kaart staan alle plaatsnamen in het Fries aangegeven.

(44) Vgl. de bespreking van R.H. Bremmer jr. in Nomina 14 (1992), 116-119. Toch is Kalma, 1955 (met name de blz. 172-220) nog niet geheel overbodig.

[p. 58]

P. Noomen over middeleeuwse namen op -hove en -hafe in Noordnederland en Noordduitsland, omdat een bepaald type naam hier in samenhang met historische informatie wordt besproken en voorlopige conclusies worden getrokken met betrekking tot de mogelijke pragmatische en semantische interpretaties van het (naamkundig) concept ‘hôf’ (hof).

Het negende deel van Fryske Nammen wordt gevormd door het proefschrift van K.F. Gildemacher (1993) Waternamen in Friesland. Het is een uitgebreide studie die een overzicht geeft van het waternamenbezit van (Friestalig) Fryslân tot en met de 16de eeuw en wat daar van is geworden, terwijl hij verder beschrijft in welk westgermaans kader de namen gezien kunnen worden⁽⁴⁵⁾. Eind 1994 verscheen het bij dit boek behorende registerdeel.

Met het tiende deel (Ebeling, 1996) kreeg de titel van de serie meer diepgang. Het bestaat uit een negental artikelen die alle over persoonsnamen gaan. Zowel voor- als achternamen komen aan de orde, terwijl ook de namen in de oudste bronnen, zowel als die bij de volkstelling van 1947 aandacht krijgen. Verder zijn er twee morfologische artikelen. Een over het bekende Friese persoonsnamensuffix -stra en een over de vorming van familienamen op Wangeroog.

Het voorlopig laatste deel is de tweede (gewijzigde) druk van Leeuwarder straatnamen. De oud-archiefmedewerker W. Dolk (1997) schreef een boek waarin alle straatnamen in Leeuwarden (van de oudste tot en met die van de laatste jaren) in een historische context worden besproken.

Alles overziende kan moeilijk worden volgehouden dat er met Fryske Nammen werkelijk van brede vernieuwing van de naamkunde in Fryslân kan worden gesproken. Er komt in de publicatieserie immers maar weinig synthese voor en de meeste deeltjes vormen een bundeling van geïsoleerde artikelen van zeer ongelijk niveau. Wel nieuw is de aandacht voor andere referentiecategoriën dan het toponiem en beslist ook nieuw is het zich bezig houden met grotere eenheden, zoals in de delen 2, 4 en met name ook 9 en 10. Ook het soms hogere wetenschappe-

(45) Zie naast een aantal krantenpublicaties, de besprekingen van het boek in Naamkunde 25(1993), 195-197 (van M. Schroor), Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 40(1994), 234-236 (van R. Rentenaar) en It Beaken 56(1994), 309-311 (van G. van Berkel).

[p. 59]

lijk karakter van de stukken is nieuw. Met name in de jongere publicaties (afgezien van 11) is ook de aandacht voor een breder perspectief duidelijk aanwezig. Om daarmee echter van een vernieuwende stroming te kunnen spreken, gaat te ver. Er mag dan een publicatiemogelijkheid zijn, een ‘school’ ontbreekt; ook het tal geïsoleerde publicaties en het gericht zijn op (een deel van) Fryslân is daarvoor nog te groot.

4. Friese naamkunde vanuit een breder perspectief

4.1. H.T.J. Miedema (geboren 1922)

Min of meer los van de (Friestalige) publicatieseries in Fryslân - al heeft Miedema ook daarin gepubliceerd - en veel meer in de traditie van Buitenrust Hettema en Wobbe de Vries is H.T.J. Miedema (geboren 1922) op het terrein van de naamkunde (en de dialectologie) actief geweest. De naamkundige publicaties van Miedema beginnen in de loop van de zestiger jaren, spoedig bestaat het overgrote deel van zijn publicaties uit vaak historisch gekleurde naamkundige studies. Centraal staat dikwijls een speciale naam of een bepaald naamtype (vgl. bijv. Miedema 1975 en 1975a) dat vooral vanuit historisch-taalkundig en etymologisch perspectief - soms in samenhang met een geografische distributie - wordt beschouwd. Het is van groot belang geweest dat Miedema veel met namen uit de Oudfriese oorkonden heeft gewerkt, een aspect van de Friese naamkunde dat elders geen of amper aandacht kreeg. Miedema heeft zich zowel met toponiemen als met antroponiemen bezig gehouden. Vooral voornamen genoten zijn belangstelling. De kwaliteit van de publicaties is echter wel van ongelijk niveau⁽⁴⁶⁾. Doordat Miedema ook een periode (1976-1988) lid was van van redactie van Naamkunde en veel in dat tijdschrift⁽⁴⁷⁾ publiceerde, kregen Friese namen verhoudings-

(46) Vgl. bijv. Miedema 1979 en 1982, artikels die vrijwel over het zelfde onderwerp gaan - al is de voertaal verschillend - en waar methodologisch de nodige kanttekeningen bij geplaatst kunnen worden en Miedema 1986 (een inventarisering) en 1989 (waar met een aantal namen als uitganspunt een bijdrage wordt geleverd aan de Friese taalgeschiedenis).

(47) Naamkunde (sinds 1968) is de opvolger van de Mededelingen van de Vereniging voor Naamkunde te Leuven en de Commissie voor Naamkunde te Amsterdam (van 1950 tot 1968) en de tijdschriften die daar weer aan vooraf gingen. Regelmatig komen daarin ook Friese namen ter sprake of kunnen relaties worden gelegd met aspekten van de naamkunde die ook voor Friese namen relevant zijn.

[p. 60]

gewijs veel aandacht in een bredere kring dan Fryslân. Vooral de activiteit als hoogleraar in Utrecht (1966-1984) is - mede door de steun van een collega voor het Oudgermaans, J. Huisman - niet alleen voor de naamkunde in Nederland, maar zeker ook voor die in Fryslân van groot belang geweest. Het is echter jammer dat Miedema niet een meer samenvattend werk over een bepaald naamkundig onderwerp heeft geschreven, zoals sommige van zijn voorgangers in de wetenschap (Buitenruust Hettema, De Vries, Sipma) wel klaar kregen. Misschien had hij ook minder aanleg voor de lange baan⁽⁴⁸⁾ dan voor het geconcentreerde artikel. Wat dat betreft past Miedema ook naadloos in de traditie van het Nammekundich Wurkferbân waarvan hij lid en voorzitter is geweest.

(48) Wat dat betreft heeft Hoekstra (Tydskrift voor Fryske Taalkunde 1(1985), 101-102) terecht gesignaleerd - in zijn kritiek op Miedema's publicaties van 1984 over Bolsward en Bolwarder namen in Oudfriese bronnen - dat het boekje een vooropgezet plan miste en daardoor brokkelig van structuur was geworden.

4.2 Andere onderzoekers

Zoals ook uit de jongste publicaties in de serie Fryske nammen blijkt hebben onderzoekers vanuit een breder perspectief dan dat van Fryslân over Friese namen geschreven. Fryslân mocht zich ook sinds de vijftiger jaren in brede belangstelling voor zijn namen verheugen. De naam van de Friezen zelf speelde daarbij een belangrijke rol⁽⁴⁹⁾. M. Schönfeld betrok in een groot tal publicaties over Nederlandse namen ook de Friese⁽⁵⁰⁾. Ook schreef hij artikelen over Friese namen op zichzelf. Andere Nederlandse onderzoekers besteedden soms ook speciale aandacht aan Friese namen. Vooral kan daarbij worden gedacht aan G. Karsten, J. Naarding, K. Heeroma, J. Huisman, D.P. Blok⁽⁵¹⁾, R. Rentenaar en nog een tal anderen⁽⁵²⁾.

(49) Vgl. G. Neumann in Reallexikon der Germanische Altertumskunde. Zweite Auflage Band 10, Lieferung 1/2. Berlin / New York, 1996:3-5.

(50) Een keer sloot hij die expliciet uit. Het aantal waternamen was in Fryslân zo groot dat hij die in Nederlandse Waternamen meestal niet besprak (Vgl. Gildemacher, 1993, 13).

(51) Vgl. zijn bibliografie in: J.B. Berns e.a. eds. Feestbundel, Hilversum, 1990, 384-393.

(52) De meeste van de wat oudere artikelen (d.w.z. tot 1980) van de genoemde auteurs zijn verwerkt in Beetstra, 1987.

[p. 61]

Er kunnen hier ook een enkele buitenlandse onderzoekers worden genoemd. In de eerste plaats gaat het daarbij om Hans Kuhn⁽⁵³⁾, die meer dan wie ook vol zat van de vraag naar de germanisering van Noordwesteuropa en de vraag nei de kontinuïteit van de bewoning van Fryslân. Namen speelden in zijn werk een centrale rol. Zijn lezing tijdens het Fries Filologencongres van 1966: Die ältesten Namenschichten Frieslands (Kuhn, 1967) is daarvan een expliciet voorbeeld. Ook Maurits Gysseling heeft veel over Friese namen geschreven. Ook bij hem stonden oudere vormen en taalkundig historische vragen centraal. Twee keer schreef hij over de oudste Friese namen. Uit 1969 dateert zijn lezing De oudste Friese toponymie (Gysseling, 1970); in de erebondel voor Miedema staat het vergelijkbare Speurtocht naar Frieslands oudste namen (Gysseling, 1984). Andere ‘groten’ zoals Adolf Bach en Hans Krahe bespreken Friese namen slechts terloops⁽⁵⁴⁾.

De laatste jaren verschijnen regelmatig historisch gerichte dorps-⁽⁵⁵⁾ en gemeentebeschrijvingen⁽⁵⁶⁾ waarbij ook wel aandacht wordt besteed aan namen. Het belang van die studies ligt op het terrein van de relatie tussen naam en denotatum. Als hulpwetenschap kan naamkunde ook goed worden gebruikt by etymologie⁽⁵⁷⁾. Het onderzoek naar die

(53) Vgl. de literatuuropgave bij Gildemacher, 1993, 140. Daar worden van andere buitenlandse onderzoekers ook publicaties opgegeven.

(54) Zoals eerder vermeld blijven publicaties m.b.t. namen van buiten de huidige Nederlandse provincie Fryslân buiten beschouwing ook al doet men daarmee auteurs als Laur, Timmermann en Von Rohden, Kramer en anderen eigenlijk onrecht aan en ook al zijn de resultaten van dat onderzoek voor Fryslân van groot belang. Dat is evenwel veel minder het geval met Westfriesland.

(55) Vooral die van K. Boelens over Nes (Dongeradeel), de drie boeken van J. Oostra, over Easterlittens, Jorwert en Drachten, die van J. Post over Rottevalle, die van T. Kingma over Beetgum en die over Doniaga van R. Postma zijn voortreffelijke voorbeelden.

(56) De gemeentebeschrijvingen zijn al vanaf de jaren dertig verschenen. Daarvan, met speciale aandacht voor namen, noem ik: Dantumadeel (Botke en later Teunissen), Baarderadeel en Barradeel (Sipma), Wymbritseradeel (Santema), Wonseradeel (Spahr van der Hoek), Menaldumadeel (Santema en Van der Meer) en Haskerland (Gildemacher).

(57) Gildemacher heeft daarvoor gepleit op een etymologiedag van het Taalkundich Wurkferbân van de Fryske Akademy in 1992. In Vlaanderen en Nederland wordt daaraan al meer aandacht besteed. Vgl. het artikel van Karel Roelandts: Etymologie en Naamkunde in: A. Moerdijk e.o. eds. 100 jaar etymologisch woordenboek van het Nederlands. 's Gravenhage, 1990.

[p. 62]

mogelijkheden staat in Fryslân nog maar in de kinderschoenen⁽⁵⁸⁾. Hetzelfde geldt ook voor archeologie⁽⁵⁹⁾, heemkunde en geschiedenis⁽⁶⁰⁾. De sinds 1951 verschenen verschillende drukken van List fan Fryske foarnammen zijn vooral van belang voor ouders die een naam voor hun kind zoeken⁽⁶¹⁾. De publicatie mag zich dan ook in een zekere populariteit verheugen. Ook op een breed publiek gericht was de (friestalige) serie Bûnte Liuwen. Lân en folk yn wurd en byld. Daarin schreef Brouwer (1963) een deeltje over Friese voor- en achternamen. Voor het antwoord op de vraag welke variant van een plaatsnaam de officiële is en voor een correcte spelling van de plaatsnamen in Fryslân (friestalig en/of nederlandstalig) is Plaknammen yn /Plaatsnamen in Fryslân (1997) van belang.

(58) Een voorbeeld daarvan is het artikel van Jarich Hoekstra: Sjerp en sjerp in: Tydskrift foar Fryske Taalkunde 2 (1986), 49-56.

(59) Een voorbeeld van die toepassing geeft G.J. de Langen in zijn dissertatie Middeleeuws Friesland. De economische ontwikkeling van het gewest Oostergo een de vroege en volle Middeleeuwen. Groningen, 1992.

(60) Vgl. tal van recente publicaties vooral van J.A. Mol, P.N. Noomen, K. Huisman en M. Schroor.

(61) De tweede druk van het werkje uit 1971 geeft 2029 namen voor jongens en 1954 voor meisjes.

5. Friese Naamkunde als naamkunde

De Friese onderzoekers hebben zich nooit druk gemaakt om theoretische aspecten van namen en naamgebruik. Een vraag wanneer men van een naam kan spreken en het niet meer over een appellatief kan hebben, is bijvoorbeeld altijd ‘intuïtief’ (dus niet) beantwoord. Het ‘taalgevoel’ van de native speaker (i.e. de schrijver van het artikel) lijkt daarbij de doorslag te geven. Het is bijna alsof men alles wat er in de wereld rond Fryslân gebeurde op naamkundig terrein maar liet liggen. Men volgde de meest gangbare opvattingen over namen impliciet zonder een bijdrage te leveren aan de discussie. Tussen de regels door kan dat in spraakkunsten en woordenlijsten worden geconstateerd. Gildemacher (1987) geeft een overzicht van de verscheidene opvattingen en beschrijft het probleem van de zogenaamde ‘samengestelde’ eigennaam aan de hand van aan-

[p. 63]

duidingen voor water in de bekende naamlijst van Winkler. Een vergelijkbare problematiek - welke elementen worden (ook) als naam gebruikt - beschrijft hij (Gildemacher, 1990) met betrekking tot Oudfriese appellatieven voor water.

Veel andere aspecten van de naamkunde - semantische, pragmatische en sociolinguistieke - komen in de Friestalige publicaties ook maar amper aan de orde. Natuurlijk, Miedema heeft veel onderwerpen bij de kop gehad - maar vooral taalkundig-historisch - en van belang is het onderzoek van Steenbeek (1987) over de relatie naam en dialect. Onderwerpen die met tweetaligheid⁽⁶²⁾ te maken hebben, zijn echter zelden beschreven en dat is jammer. Vanuit Fryslân had daarmee - net zoals op andere deelgebieden - een specifieke bijdrage geleverd kunnen worden aan wetenschappelijk onderzoek op dit terrein.

(62) Er zijn wel enkele artikelen die met tweetaligheid - ten aanzien van namen en naamgeving - heben te maken. Miedema bijvoorbeeld schreef in dat kader over toponiemen (Miedema, 1984; 1987a) en Gildemacher (1989) over voornamen.

6. Slot

Met het vertrek van Miedema uit Utrecht (in 1984), spoedig gevolgd door het afscheid van Huisman en na het vertrek van Århammar uit Groningen (1988), kwam er een einde aan de universitaire naamkunde ten aanzien van Friese namen. R.A. Ebeling, o.a. bestuurslid van het Nammekundich Wurkferbân en redacteur van Fryske Nammen is de enige die zich er (in Groningen) o.a. nog mee bezig kan houden⁽⁶³⁾. De Fryske Akademy heeft dan wel een medewerker die o.a. naamkunde tot zijn taken dient te rekenen, maar veel betekent het niet. J.A. Mol is immers in de eerste plaaats een mediaevist en bronnenuitgever, die met de publicatie van bijv. de serie van de Friese prekadastrale atlas een uiterst waardevolle bijdrage levert voor hulpwetenschappen van de naamkunde. Binnen de taalwetenschap - in brede zin - wordt voor naamkunde nauwe-

(63) Voor de Friese naamkunde is die aktiviteit trouwens van groot belang. Ebelings werk over de familienamen rond Leer (1984) heeft ook implicaties voor Fryslân en zijn belangrijke werk over de voor- en familienamen in Nederland (Ebeling, 1993) is ook voor Fryslân interessant (zie wat dat betreft de bespreking van het boek in: It Beaken 56(1994) 59-60).

[p. 64]

lijks ruimte⁽⁶⁴⁾ gemaakt en ook de toegepaste taalkunde⁽⁶⁵⁾ en de taalsociologie of de sociolinguistiek besteedt der geen aandacht aan.

Het is om meer dan een reden erg jammer dat de institutionele Friese naamkunde wetenschappelijk bezien vandaag de dag stil staat. Dat geldt in zekere zin trouwens ook voor de Nederlandse naamkunde en dat maakt het allemaal nog maar triester. Het vertrek van D.P. Blok (UvA), die ook altijd belangstelling had voor Friese namen, had ook in de randstad een einde gemaakt aan de universitaire wetenschap van de namen, het slot van een achteruitgang overigens die al in de eerste decennia van de twintigste eeuw in Nederland was ingezet⁽⁶⁶⁾. De deeltijdaanstelling van R. Rentenaar, medewerker Meertens instituut van de KNAW, als bijzonder hoogleraar kan dat gemis niet goed maken. Een en ander staat in schril contrast met de situatie in België (in relatie tot Nederland vooral Leuven, Antwerpen en Gent), Duitsland (in relatie tot Fryslân vooral Kiel), Groot Brittannië en op tal van naamkundige terreinen, niet in het minst ook t.a.v. de meer theoretische aspecten, de Skandinavische landen. Wil de Friese naamkunde niet verder achterop raken, dan moet er actie worden ondernomen. Het in stand houden van de publicatieserie⁽⁶⁷⁾, het maken van een onderzoeksplan en het steunen van wetenschappelijk onderzoek op het terein van de naamkunde en het leggen van relaties met het buitenland heeft daarbij een eerste prioriteit.

(64) Van belang voor de studie van de Oudfriese namen is de bibliografie van Bremmer (1992), 185. M.m. geldt dat ook voor de bibliografie van Hoekema (1979).

(65) In Nederland heeft F.J. Ormeling zich diepgaand bezig gehouden met de wijze van weergeven van plaatsnamen op kaarten. De vraag of de minderheid zijn variant op de kaart krijgt staat in zijn proefschrift (1983) centraal. Ormeling schreef ook over Fryslân, maar het is opmerkelijk dat er in Fryslân zelf niet meer is gedaan aan naamkundig onderzoek in tweetalige situaties. In 1989 hield Gildemacher een (niet een de proceedings gepubliceerde) lezing op het vierde International Congres on Minority Languages met de titel: One place two names: some notes on toponomastics in a bilingual community. Ook elders heeft hij zich met dit onderwerp bezig gehouden.

(66) Zie: R. Rentenaar, Namenforschung in den Niederlanden und in Flandern. In: Namenforschung. Ein Internationales Handbuch zur Onomastik. Berlin/New York, 1995:53.

(67) Per definitie gaat het daarbij niet alleen om een serie als Fryske Nammen. Ook bronnenpublicaties, al hebben die dan meestal ook een ander doel, zijn van belang. Een eerste overzicht van (oudere) bronnen voor naamkundig onderzoek geeft Gildemacher (1993, 131-133).

[p. 65]

6. Geselecteerde bibliografie

Århammar, N.R. (1981): Fryske nammen 3. Ljouwert.

Århammar, N.R. (1986): Fryske nammen 6. Ljouwert.

Århammar, N.R. (1989): Fryske nammen 8. Ljouwert.

Bakker, M. (1982): Toponymy van Nes en Akkrum. Ljouwert (= Fryske nammen 3).

Beetstra, W.T. (1978): Fryske nammen 1. Ljouwert.

Beetstra, W.T. (1987): Analytische Bibliografy. Ljouwert (= Fryske nammen 7).

Bremmer, R.H. jr. (1992): A bibliographical guide to Old Frisian Studies. Odense.

Breuker, Ph.H. (1978): Toponymy van Boazum. Ljouwert (= Fryske nammen 2).

Breuker, Ph.H. e.o. eds. (1984): Bydragen ta Pleatslike Skiednis I, 135-149, Ljouwert, 1984.

Brouwer, J.H. (1950): Fryske plaknammen III. Ljouwert.

Brouwer, J.H. red. (1958): Encyclopedie van Friesland. Amsterdam/Brussel.

Brouwer, J.H. (1963): Fryske foarnammen en skaeinammen. Ljouwert (= Bûnte Liuwen 5).

Buitenrust Hettema, F. (1888): Bijdragen tot het Oudfriesch Woordenboek. Leiden.

Buitenrust Hettema, F. (1899): Friese Plaatsnamen. Tegelijk een bijdrage tot de oude aardrijkskunde van Friesland. Leiden (= Nomina Geographica Neerlandica IV).

Dijkstra, F. (1962): Fryske plaknammen XIII. Ljouwert.

Dijkstra, F. (1965): Fryske plaknammen XIV. Ljouwert.

Dolk, W. (1997): Leeuwarder straatnamen. 2^de herziene druk. Ljouwert (=Fryske nammen 10).

Dykstra, K. ed. (1960): Fryske stúdzjes. Assen.

Dykstra, W. (1895): Uit Friesland's Volksleven. Leeuwarden, s.a. (1895). Repr. Leeuwarden, 1970.

Ebeling, R.A. (1993): Voor- en familienamen in Nederland [...]. Groningen / 's Gravenhage.

Ebeling, R.A. ed. (1996): Friezen. In bondel stúdzjes oer persoansnammen. Ljouwert (= Fryske nammen 10).

Ekwall, E. (1996): The concise Oxford Dictionary of English Place-Names. Oxford.

Gildemacher, K.F. (1987): ‘Wurd en namme yn guon 19de en ier 20ste-ieuske

[p. 66]

spraaklearen, wurdboeken en nammelisten’. In: Us Wurk 36, 112-124.

Gildemacher, K.F. (1989): ‘Namen en namen. Een lyts ûndersyk nei in tal aspekten fan de relaasje tusken taalgebrûk en nammejouwing’. In: Århammar, 1989, 8-22.

Gildemacher, K.F. (1990): ‘Some remarks on Old Frisian Appelatives meaning “fresh water” in a Geographical Sense’. In: R.H. Bremmer ed., Aspects of Old Frisian Philology. Amsterdam/Atlanta/Groningen.

Gildemacher, K.F. (1993): Waternamen in Friesland. Ljouwert (= Fryske nammen 9).

Gysseling, M. (1970): De oudste Friese toponymie. In: Philologia Frisica anno 1969. Groningen.

Gysseling M. (1984): ‘Speurtocht naar Frieslands oudste namen’. In: N.R. Århammar e.o. eds. Miscellanea Frisica, 243-247. Assen

Halbertsma, J.H. (1840): Letterkundige naoogst. Deventer.

Halbertsma. J.H. (1852): Friesche eigennamen, voorstel aan het Friesch genootschap. Deventer.

Halbertsma, J. ed. (1876): Lexicon Frisicum. A-Feer. 's Gravenhage.

Hoekema, T. (1979): List fan bydragen fan bilang voor het Frysk (1828-1950). Grins.

Jaekel, H (1895): Die Grafen Mittelfrieslands aus dem Geschlechte Ratbods. Gotha.

Kalma, J.J. (1949): Fryske plaknammen I. Ljouwert.

Kalma, J.J. (1949a): Fryske plaknammen II. Ljouwert.

Kalma, J.J. (1951): Fryske plaknammen IV. Ljouwert.

Kalma, J.J. (1952): Fryske plaknammen V. Ljouwert.

Kalma, J.J. (1953): Fryske plaknammen VI. Ljouwert.

Kalma, J.J. (1955): Repertorium Frieslands verleden. Leeuwarden.

Kuhn, H. (1968): ‘Die ältesten Namenschichten Frieslands’. In: Philologia Frisica anno 1966. Groningen.

Miedema, H.T.J. (1961): Paedwizers fan de Fryske filology. Ljouwert.

Miedema, H.T.J. (1966): Van York naar Jorwerd. Enkele problemen uit de Friese taalgeschiedenis. Groningen.

Miedema, H.T.J. (1975): ‘Wijckel en verwante bosnamen van esdorpen in Gaasterland en omgeving’. In: Naamkunde 7, 7-12.

Miedema, H.T.J. (1975a): ‘Typen van terpnamen vooral een de oude kern van Westergo’. In: Naamkunde 7, 169-202.

Miedema, H.T.J. (1977): ‘De opleving van de Friese Naamkunde sinds 1975’. In: Naamkunde 9, 277-283.

Miedema, H.T.J. (1978): ‘A revival of Frisian Name Studies.’ In: Onoma vol.

[p. 67]

21(1978), 639-641.

Miedema, H.T.J. (1979): ‘Frysk en frjemd by foarnammen yn Fryslân’. In: Philologia Frisica anno 1978. Leeuwarden.

Miedema, H.T.J. (1982): ‘Bijdragen tot de voornamengeografie van Friesland’. In: Naamkunde 14, 46-51.

Miedema, H.T.J. (1984): ‘Taalwisseling een de toponymy van Sneek en Bolsward omstreeks 1500’. In: Naamkunde 16-17, 222-228.

Miedema, H.T.J. (1986): ‘De Friese foarnammen yn Gysbert Japiks zijn dichtwurk’. In: Århammar, 1986, 27-34.

Miedema, H.T.J. (1987a): ‘Friese plaatsnamen, tweetaligheid, brekingen en andere problemen’. In: Naamkunde 19, 104-141.

Miedema, H.T.J. (1987): Fries en Nederlands. De Bilt.

Miedema, H.T.J. (1989): ‘Sytse, Wytse en de let-Aldfryske assibilearring yn nammen fan haadlingen en oare hegerein’. In: Århammar, 1989, 123-135.

Van der Molen, S.J. (1939): Frysk Sêgeboek. 4 dln. Assen, 1939-1943. Reprint in een band: Ljouwert, 1973.

Van der Molen, S.J. (1979): De efterste hûn seach om. Bûtenpost.

Van der Molen, S.J. (1985): Op eigen manneboet op nammen út. Ljouwert (= Fryske nammen 5).

Ormeling, F.J. (1983): Minority toponyms on maps. The rendering of linguistic minority toponyms on topographic maps of western Europe. Utrecht.

Plaknammen yn / Plaatsnamen in Fryslân. Ljouwert/Hilaard, 1997.

Rentenaar, R. (1995): ‘Die histoische Entwicklung der Namenforschung in den Niederlanden und in Flandern om Lichte der Zusammenarbeit.’ In: Namenkundliche Informationen 67/68 (1995), 58-70.

Rentenaar, R. (1996): ‘Freilich, das Studium der Eigennamen ist nicht leicht’. Over de opkomst van de naamkunde als wetenschap in de negentiende eeuw’. In: Naamkunde 28(1996), 137-155.

Schotanus, C. (1664): Beschryvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt tusschen 't Flie end de Lauwers (...). Franeker. Reprint: Leeuwarden/Amsterdam, 1978.

Sipma, P. (1950): ‘Toponymisch onderzoek in Friesland’. In: Mededelingen van de Vereniging voor Naamkunde enz. 26(1950), 29-38.

Sipma, P. (1952): Fryske Nammekunde I. Foar- en Skaeinammen. Drachten.

Sipma, P. (1966): Fryske Nammekunde II. Haedstikken út de Fryske toponymy. Drachten.

Sipma, P. (1972): Fryske Nammekunde III. Register op I en II. Ljouwert.

Spahr van der Hoek, J.J. (1955): Fryske plaknammen VII. Ljouwert.

Spahr van der Hoek, J.J. (1956): Fryske plaknammen VIII. Ljouwert.

[p. 68]

Spahr van der Hoek, J.J. (1956a): Register op Fryske plaknammen I-VIII. Ljouwert.

Spahr van der Hoek, J.J. (1957): Fryske plaknammen IX. Ljouwert.

Spahr van der Hoek, J.J. (1957a): Fryske plaknammen X. Ljouwert.

Spahr van der Hoek, J.J. (1958): Fryske plaknammen XI. Ljouwert.

Spahr van der Hoek, J.J. (1959): Fryske plaknammen XII. Ljouwert.

Spahr van der Hoek, J.J. (1969): Fryske plaknammen XV. Ljouwert.

Spahr van der Hoek, J.J. (1972): Fryske plaknammen XVI. Register op de dielen IX-XV. Ljouwert.

Steenbeek, R. (1987): ‘Nammen yn 'e dialektgeografy’. In: Co Frisca III, 79-113. Amsterdam/Kiel.

De Vries, W. (1945): Drentse plaatsnamen. Assen.

De Vries, W. (1946): Groninger plaatsnamen. Groningen.

De Vries, W. (1952): Friese Persoonsnamen. Assen.

Wassenbergh, E. (1774): Verhandeling over de Eigennaamen der Friesen. Met ses bijlagen daartoe betrekkelijk. Franeker. ook (gewijzigd) in: Taalkundige Bijdragen tot den Frieschen tongval, Leeuwarden, 1802).

Winkler, J. (1877): ‘Een en ander over Friesche eigennamen’. In: De Vrije Fries, 13, 149-204; 241-343; XIV, 111-154.

Winkler, J. (1885): De Nederlandsch Geslachtsnamen een oorsprong, geschiedenis en beteekenis. Haarlem. (reprints: Zaltbommel, 1971; Neerrijnen 1993).

Winkler, J. (1886): ‘Friesche Mans- en Vrouenamen een oorsprong en beteekenis’. In: Friesche Volksalmanak 1-34.

Winkler, J. (1892): ‘De namen der ingezetenen van Leeuwarden ten jare 1511’. In: Friesche Volksalmanak 211-242.

Winkler, J. (1897): ‘Friesche Namen’. In: Friesche Volksalmanak 1897, 48-78.

Winkler, J. (1898): Friesche Naamlijst (Onomasticon Frisicum). In: W. Dijkstra e.a. Friesch Woordenboek. Leeuwarden 1900-1911. Reprint, Amsterdam/Leeuwarden, 1971.

Winkler, J. (1900): Studiën in Nederlandsche Namenkunde. Haarlem (reprint Zaltbommel, 1970).

Karel F. Gildemacher

Leeuwarden Christelijke Hogeschool Noord-Nederland