Naamkunde. Jaargang 19

[p. 148]

De tegenstelling tussen toponiemen op -GEM en -KOM

Het is bij mijn weten J. Lindemans geweest die als eerste in een voetnoot van zijn standaardartikel over de heem-namen⁽¹⁾ gewezen heeft op de geografische tegenstelling tussen de namen op -gem en die op -kom. De provincie Antwerpen en het westen van de provincie Brabant vertonen met geheel West- en Oost-Vlaanderen het suffix -gem (Waregem, Diegem, Oelegem, Izegem enz.), terwijl het oosten en het noorden daarvoor -kum of -kom hebben (Bevekom, Ellikom, Erlekom, Rekem, Gellikum enz.). De westgrens van de -kem-namen situeert Lindemans tussen de lijnen Herentals-Mechelen-Brussel en Aarschot-Leuven aan de hand van toponiemen als Betekom, Puttekom (Haacht), Humelgem (Steenokkerzeel; dialect: Umelkom!), Nossegem (dialect: Noskom!), Bevekom. De isofoon blijft herkenbaar in nu Romaans taalgebied: Henegouws Enghien, Ghislenghien, Oedeghien tegenover Waals-Brabants Beauvechain (Bevekom), Gottechain, Guertechin. In de provincie Antwerpen is de isofoon in het geheel niet meer na te gaan doordat kom/gem-namen er in het oosten volledig ontbreken. Het meest oostelijke ingaheem-toponiem, Millegem onder Mol (1292 Millenghem) is alleen al door zijn geïsoleerde ligging verdacht. Overigens wijst de huidige dialectuitspraak uit dat het in feite een ingen-naam betreft⁽²⁾.

In Nederland blijken de vormen met k algemeen te zijn, ook al wordt officieel vaak ch gespeld: Gellikum, Berlicum, Bennekom, Beusichem (Beuzekom), Doetinchem (Deutekum), Woudrichem (Woerkum), Gorinchem (Gorkum), Kedichem (Kekum), Zuilichem (1330 Zulekem⁽³⁾. Bij gebrek aan dialectmateriaal kan ik de Hollandse plaatsnamen Rinnegum en Hillegom niet beoordelen. Ook in de Zuidlimburgse toponiemen Guigoven (980 Guodengohouo) en Egoven (1213 Edinchouen)⁽⁴⁾ lijkt [γ] voor te komen i.p.v. [k].

(1) J. Lindemans, Toponymische verschijnselen geografisch bewerkt (Nomina Geographica Flandrica, Studiën V, 1) (Brussel 1940), p. 10.

(2) Profiel van Mol (zonder auteur) (Mol 1971), p. 155.

(3) Nomina Geographica Neerlandica 1892 (II), p. 150.

(4) M. Gysseling, Toponymisch Woordenboek (2 dln.), Brussel 1960. Alle andere oude attestaties in dit artikel zijn uit deze bron geciteerd.

[p. 149]

Op de oorzaken van de tegenstelling is tot nu nooit uitvoerig ingegaan. J. Lindemans houdt het erbij dat ‘in het oostelijk gedeelte van ons taalgebied, de uitgang -ingem verscherpte tot -inkem’⁽⁵⁾. A. Van Loey ziet de verklaring in het feit dat ng in Limburg en Brabant tot nk is verscherpt door de aanwezigheid van een volgende h die in het Vlaams reeds vroegtijdig zou zijn verdwenen⁽⁶⁾.

Het probleem is echter dat ook in het Vlaams de verbinding ing + h niet steeds tot een spirantische [γ] heeft geleid. Met name bij de goed vergelijkbare namen op -hove is het zelfs de regel dat ook in volle gem-gebied verscherping van ing tot ink is ingetreden:

1116	Atingohoua > 1221 Atichoue > Etikhove (O.-Vl.)
1120	Bauinghoua > 1206 Bauincoue > Bavikhove (W.-Vl.)
1143	G^heuerdighouo > Gijverinkhove (W.-Vl.)
1096	Pollinghehoue > Pollinkhove (W.-Vl.)
1101	Pollingahoua > 1218 Polinchoue > Polincove (St-Omer)
1105	Herlengoua > 1139 Herlenchof > Herlinkhove (W.-Vl.)
1164	Folcringuehoua > 1222 Volcrinchoue > Volkerinkhove (Duinkerke)

De manier waarop in het Vlaams verscherping in samenstellingen optreedt, onderscheidt zich dus in geen enkel opzicht van de algemeen Nederlandse evolutie zoals we die waarnemen in namen als Lankum (ca. 1130 Lanchem; Noorderwijk), Leffrinkhoeke (Duinkerke), Binkhoek (1187 Bingoch; Wormhout) en in versteende appellativa als jonkheer, sprinkhaan enz.⁽⁷⁾.

De vraag is dan ook hoe het komt dat de Vlaamse gem-namen, die ook op oude samenstellingen teruggaan, zich aan de verscherping hebben kunnen onttrekken, en waarom die ‘onregelmatigheid’ niet bij de komnamen is waar te nemen.

Het Vlaamse verschijnsel vertoont gelijkenis met de in de dialecten nog bekende tegenstelling tussen het woord [kø.nink] en zijn afgeleide vorm [kø.niγin] met spirantische [γ]. Het verschijnsel waarbij de gutturale nasaal [η] in onbeklemtoonde lettergrepen de neiging vertoont weg te vallen na voorafgaande [n], is reeds Middelnederlands (penninc: peneghe,

(5) Lindemans, l.c.

(6) A. van Loey, Middelnederlandse Spraakkunst, II: Klankleer (Groningen-Antwerpen 1965), § 106. Aldus ook F. Claes, Plaatsnamen op -kom (Oost-Brabant XIV, 1977), p. 29-30. Ik dank V. Claes voor deze laatste verwijzing.

(7) A. Van Loey, Schönfelds historische grammatica van het Nederlands (Zutphen 1970), § 49.

[p. 150]

scellinc: scelleghe, coninc: coneghinne) en waarschijnlijk ook Oudnederlands⁽⁸⁾. Het betreft steeds geflecteerde vormen of afleidingen, echter geen samenstellingen. Die vaststelling leidt tot de wat bevreemdende conclusie dat de Vlaamse gem-namen zijn ontstaan op een ogenblik dat ze niet meer als samenstellingen werden begrepen, terwijl de kom-namen hun verscherping net te danken zouden hebben aan het feit dat ze nog wel als geleed werden aangevoeld.

Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat het determinatum -heim in het kom-gebied als soortnaam bekend bleef, waardoor de samenstelling doorzichtig bleef, terwijl het in het gem-gebied reeds vlug als soortnaam zou zijn verdwenen en verschrompelde tot een loutere lettergreep of tot een soort vage suffixoïde⁽⁹⁾. Die kunstgreep, die voortbouwt op een veronderstelling die zelf nog bewezen moet worden, wordt evenwel overbodig bij een nauwkeurig chronologisch en geografisch onderzoek van het oudste namenmateriaal.

Aldus blijkt dat het uit Vlaamse toponiemen welbekende type namen op -ingaheem in het oosten en het noorden van ons taalgebied vóór het jaar 1000 vrijwel niet voorkwam. Reeds van bij de vroegste overlevering blijkt namelijk het suffix voor de genitief meervoud te ontbreken:

750-800 Gottincheim, Fardincheim, Tippencheim (Friesland; bron: Fulda)

838 Ductinghem (Deutekum)

9e eeuw: Hegginghem, Luddinghem, Eddinghem, Buosinhem, Rufinghem, Pillinghem. Blectinghem, UUatdinchem, Galinghem (alle in Z.-Holl. of Gelderl. en afkomstig uit één bron: Utrecht)

10e eeuw: Lendinghem, Cuninghem, Giminghem, Kaninghem, Daginghem enz. (alle uit Oost-Overijsel of de buurt van Aurich; bron: Werden)

974-83 Tottingheim (Tetekeum, Münster)

ca. 1000 Gallinghem (Gellikum), UUalderinghem (Woudrichem) enz.

De enige uitzondering is het in enkele Liudger-oorkonden voorkomende Bidningahem (d.d. 796 en 806) = Bidingahem (805) (gelokaliseerd bij Doornspijk-Hattem). In 793 wordt de plaats ook Bidningahusum genoemd, wat eventueel de a-genitief in de eerder genoemde attestaties verklaart. Bij andere dan heim-toponiemen blijkt het ing-suffix namelijk

(8) Het is ook reeds Oudhoogduits. Vgl. W. Braune/W. Mitzka, Althochdeutsche Grammatik (Tübingen 1959), p. 118. Voor het Middelnederlands: van Loey 1965, p. 96.

(9) Zo is in 1864 de Westvlaamse dorpsnaam Veldegem kunstmatig gecreëerd naar analogie van de vele omringende gem-namen. Zie J. Mansion, De voornaamste bestanddeelen der Vlaamsche plaatsnamen (Brussel 1935), p. 61.

[p. 151]

wel eens in de genitief meervoud te zijn gebruikt: 750-800 Wictulfingafurt (Wieringen?), Adingamora (Texel), 9e eeuw Suattingabvrim (Utrecht?), 10e eeuw Frilingothorpe (Aurich)⁽¹⁰⁾. Bij ing + heim-namen blijkt het genitief-meervoudsuffix alleszins na ca. 800 niet (meer) voor te komen, zodat reeds van bij het begin verscherping van ing tot ink moest intreden⁽¹¹⁾.

In het gebied met gem-namen was dit type toponiemen onbekend en zijn uitsluitend namen met genitiefsuffix overgeleverd (-ingaheem). De uitzonderingen van ca. 868 Turbodingheim (Turbingen, Boulogne) en UUalbodingheim (Wabinghen, Boul.) zijn ook al om het on-Vlaamse ei-vocalisme in -heim verdacht. Beide vormen stammen uit één bron, de Miracula Sancti Wandregisili (St-Wandrille). De Antwerpse uitzonderingen Thisingheim (d.d. 868; naast 866 Tisingabeim; Diesegem-Mortsel) en Wimilincheimo (d.d. 726; Wommelgem) komen uit corrupte tradities van resp. Lobbes en Echternach. Praktisch alle andere gevallen van vóór het jaar 1000 zijn eveneens afkomstig uit één bron, het Liber Traditionum van de St.-Pietersabdij van Gent, dat volgens Koch vervaardigd werd in de jaren 1035-6 door abt Wichard⁽¹²⁾: ca. 930 Madlingem (Maldegem), 9e eeuw Hatingem (Aaigem), 983 Ansoldengim (Anzegem), 965 Idengim (Idegem), ca. 900 Meingem (Meigem), 982 Busingim (Boezegem), 970 Siringem (Zieregem), 988 Betlingem (Bettegem) enz.⁽¹³⁾.

In de 10e eeuw is de standaardvorm van de Vlaamse ingahem-namen die op ingehem, met tot sjwa verdofte a⁽¹⁴⁾: 966 Ledringehem, 976

(10) Andere namen zonder genitiefsuffix zijn: 796 Blidgeringmad (Doornspijk), 10e eeuw Tiudingtiochi, Hrotgering tiochi (Aurich). Het lijkt wel alsof deze ing-namen niet als persoonsnamen zijn opgevat, maar als wat dan wel? Mogelijk is de oplossing te zoeken in de reeds door W. de Vries (Kortere naast langere plaatsnamen, Nom. Geogr. Neerl. VII (1930), p. 85-94) gedane vaststelling dat in het noordoosten -hem kon wegvallen. Zo vindt men Dokkum naast Dockinga, Bunninkhem naast Bunnik, Emmynchem naast Emne enz. Zou men een toponiem als Blidgeringmad dan moeten interpreteren als hedendaags Bertem-Bos, Antwerpen-Linkeroever? Voor oudere voorbeelden zie J. van Loon, De betekenis van toponymische samenstellingen (Naamkunde 1981, p. 131-187), p. 179.

(11) In Friese plaatsnamen werd [g] blijkbaar gemouilleerd: Anjum, Pinjum, Dedjum.

(12) Aldus A.C.F. Koch in M. Gysseling/A.C.F. Koch, Diplomata Belgica ante Annum Millesium Centesium scripta (2 dln.) (Brussel 1950), p. 120.

(13) Merkwaardig bij deze laatste naam is de vorm Bettekem uit 1002 eveneens uit het Liber Traditionum. De vorm zegt iets meer ofwel over de dialectherkomst van abt Wichard, ofwel over de toenmalige (en naderhand dus gewijzigde?) dialectuitspraak van deze naam.

(14) Zie daarover: J. Van Loon, De genitief meervoud in het Oudnederlands, te verschijnen in Taal en Tongval 1987 in een bundel opstellen over dialectmorfologie onder redactie van A. Goeman en J. Taeldeman.

[p. 152]

Bauingehem enz. Vanaf ca. 1100 komt die vorm nog vrijwel uitsluitend voor in Frans-Vlaanderen en zuidwestelijk Vlaanderen. Hij heeft er tot op heden zijn sporen nagelaten in namen op -ingem, die elders in Zuid-Nederland onbekend zijn: Leulinghen, Leubringhen, Wulveringem, Alveringem enz.

In Oost-Vlaanderen ontwikkelde de vorm -ingehem zich in de 11e eeuw tot -ingem en praktisch gelijktijdig met verdoffing tot -engem. In de 12e eeuw vindt men voor het eerst, maar zeer sporadisch vormen waar de n uitvalt⁽¹⁵⁾: 1136 Bissegem, 1105 Euerchehem, 1105 Eccherchem, 1142-49 Hildreghem, 1148 Cobegem.

Slechts in de 11e eeuw werd met de evolutie tot -ingem in Vlaanderen een woordpatroon gangbaar, dat in spelling volkomen identiek was aan het type dat van oudsher in het kom-gebied aanwezig was. Het is echter precies dat grote chronologische verschil dat er verantwoordelijk voor was dat de Vlaamse ingem-namen in de 11e eeuw niet meer als samenstellingen zijn gevoeld, waardoor ze dezelfde weg opgingen als de afleiding koningin > konigin.

Hoe daarbij een spirantische [γ] is ontstaan, is nog een hoofdstukje apart. Het is namelijk in het geheel niet vanzelfsprekend dat de consonantgroep [ng] bij verdwijnen van de nasaal evolueert naar een spirantische [γ]. Er zijn aanwijzingen dat de gutturaal aanvankelijk occlusief is gebleven en mogelijk zelfs een geminaat was. Men vergelijke daartoe spellingen als 1025 Emiggarothum (Immingerode), 1089 Hadiggaland (Meetkerke), 1003 Bunniggerotha (Bonnekrooi, Broechem), 1138 Bulliggasela (Bollezele), 1137 Wluriggehem (Wulveringem). De huidige gem-namen ontstonden op het ogenblik dat de occlusieve geminaat van het Vroegmiddelnederlands tot spirans [γ] evolueerde, in hoofdtonige lettergrepen in de 14e eeuw,⁽¹⁶⁾ in onbeklemtoonde mogelijk iets vroeger.

Naar het zich laat aanzien, gebeurde de spirantisering niet overal gelijktijdig, maar breidde ze zich uit van west naar oost. In Zuid-Oost-Limburg en enkele delen van Overijsel komt op dit ogenblik namelijk nog steeds explosieve [g] voor in woorden als brugge, rugge, rogge, mugge, met apocope bruk, ruk enz.⁽¹⁷⁾. In het Middelnederlands wordt deze explosief wel eens met k weergegeven: Venlo 1385 hecken

(15) Enkele zeer vroege gevallen niet te na gesproken: 966 Euergehen, 1087 Ernigaham.

(16) A. van Loey 1965, § 112. Over de oorzaken zie J. van Loon, Historische fonologie van het Nederlands (Leuven 1986), p. 135.

(17) A. Weijnen, Nederlandse dialectkunde (Assen 1966), p. 244-5.

[p. 153]

(= heggen)⁽¹⁸⁾, 1145 Bukenholt (Buggenhout), Zutphen 1300-50 lickinde erue enz.⁽¹⁹⁾. Overblijfselen daarvan zijn nog te vinden in de dialectuitspraak [kakəvin] en [membarkə] voor de dorpen Kaggevinne (Diest) en Membruggen (Tongeren). Het is bijgevolg theoretisch denkbaar dat enkele kom-namen rechtstreeks uit gegemineerde [gg] zouden ontstaan zijn, b.v. Bevingem > Beviggem > Bevikem > Bevekom. Het bewijs daarvoor zou geleverd zijn, indien men in het gebied waar nu nog intervocalische [g] wordt gevonden, d.i. ten oosten van de lijn Genk-Mopertingen-Vroenhoven-Zussen⁽²⁰⁾ [g]- i.p.v. k-namen zou aantreffen. Voor zover ik heb nagegaan is dat echter niet het geval: Rekem (1143 Radenchen), Uikhoven (1298 Udenchouen)⁽²¹⁾. In vrijwel alle gevallen zal k bijgevolg wel tot stand zijn gekomen door auslautverscherping in nog als samenstelling gevoelde toponiemen. Zulks impliceert dat de verscherping reeds zeer oud moet zijn. Ook daarvoor zijn de bewijsplaatsen in Gysselings Woordenboek legio: 10e eeuw Loningheri > ca. 1150 Liunekere (Lonneker), 1155 Kisenghem > 1157 Kisenkim (Kiezegem, uitspr. Kiezekom), 997 Hittinchusen (Hedikhuizen), 1164 Bevinchem (Bevekom). De door Lindemans ontdekte isofoon tussen -gem en -kom in de driehoek Mechelen-Leuven-Brussel moet bijgevolg reeds eerbiedwaardig oud zijn⁽²²⁾. Het is voorlopig niet uit te maken hoe fundamenteel ze was. Gaat ze terug op een oorspronkelijk verschil tussen ingahem- en inghem-namen, met of zonder een suffix voor de genitief meervoud, of op het feit dat dit suffix in het kom-gebied veel vroeger werd gesyncopeerd dan in het gem-areaal?

Ten slotte moet nog verklaard worden waarom in het homogene Vlaamse gem-gebied toch namen met auslautverscherping voorkomen als Gijverinkhove, Herlinkhove, Etikhove, Hallinkrode, Bonnekrooi enz.⁽²³⁾. De auslautverscherping is hier kunnen gebeuren doordat deze namen veel recenter zijn gevormd dan de gem-namen en nog in de 12e eeuw als

(18) S. Van der Meer, Venloer Stadttexte (Nijmegen 1949), p. 265.

(19) Andere bewijsplaatsen: Van Loey 1965, p. 105; Van Loon 1986, p. 135; Van Loey 1964, § 84.

(20) J.G.H. Tans, Isoglossen rond Maastricht (Maastricht 1938), p. 197 (geciteerd naar Van der Meer).

(21) De laatste vorm in Mansion 1935, p. 160.

(22) Lag die grens vroeger meer ten westen, zoals de vorm Bettekem uit 1002 (zie noot 13) eventueel suggereert?

(23) Ook onder de Vlaamse heem-namen komen twee merkwaardige gevallen met k voor: Vinkem (Veurne; 1128 Veinghem) en Beuvrequen (Boulogne; 1040 Bouorkem). Het is mij in het geheel niet duidelijk waarom Vinkem een ander consonantisme vertoont dan het Oostvlaamse Zingem.

[p. 154]

samenstellingen werden aangevoeld. Dat in tegenstelling tot de gem-namen, waarvan we alleen al op grond van de 10e-eeuwse verdoffing van ingahem tot ingehem mogen aannemen dat ze alle van vóór 900 dateren⁽²⁴⁾. Andere aanwijzingen voor het recentere karakter van de k-namen in Vlaanderen zijn: hun laattijdig verschijnen in de bronnen (de oudste is Bunniggerotha in 1003) en het feit dat het ing-suffix er niet tot -eng- is verdoft, wat bij de gem-namen reeds de regel is in de 12e eeuw (cf. supra).

Antwerpen

J. van Loon

(24) Van Loon 1987.