Naamkunde. Jaargang 16

[p. 63]

Middelnederlands santori(e)/santoer: een oosterse naam voor een oosters muziekinstrument

Louet oen in den santoer ende in der herpen. Louet oen in bonghen. louet oen in snaren ende in organen.
(Geert Grootes vertaling van Ps. 150, 3-4, Hs. Den Haag 133 E 21).

Een van de gebieden, waarop de hier geloofde jubilaris de weg heeft gewezen, is de etymologie. Daarbij moest hij, hoe kan het anders, de grenzen van de Nederlandse en de Germaanse taalkunde, ja de taalkunde zelf in haar intern-linguïstische benaderingswijze ver overschrijden. In die geest wil ook deze bijdrage geschreven zijn.

I. Gysseling bezorgde in de tweede reeks van zijn Corpus van Middelnederlandse Teksten een uitgave van de Wachtendon(c)kse Psalmen, waarvan het Oudnederlandse deel volgens hem (p. 57) uit de 10de eeuw stamt en waarin het Latijnse lemma ‘psalterium’ als naam van een muziekinstrument door psaltare wordt vertaald (Ps. 56,9)⁽¹⁾. Dit woord komt ook in het Middelnederlands voor in de vormen psalter/salter, pselter/selter, maar vooral, na de normale klankontwikkeling (als in ald > old > oud), als souter(e)/soutre, zouter/zoutre⁽²⁾; het noordoostelijke Middelnederlands is in het stadium solter blijven steken, net als het Middelnederduits. Maar in het Mnl. wordt daarmee het bijbelse Boek der Psalmen (vaak als incipit, explicit en/of opschrifttitel), een psalmboek (als gebedenboek) of soms één psalm bedoeld, echter zogoed als nooit een muziekinstrument, waarvoor het Mnl. een andere reeks vormen, bijna alle eindigend op -i(e), gebruikt. Enerzijds vermelden de lexikografische werken en studies uit andere bronnen dan bijbelen psalmvertalingen psalterie/salterie/salteri, sauterie⁽³⁾, maar vooral

(1) Zie over dit woord en zijn verwanten in de periode vóór 1050 L. De Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen en Glossen, I, Gent 1979, § 55, p. 53 v., met verdere literatuur.

(2) Zie Mnl. Wb. 6, 760v. en 7, 1611 v., waar ook een vorm sauter vermeld is, echter zonder voorbeeld of bron. Wij vonden wel sauterspel (Ps. 56,9) in de gedrukte Leuvense Bijbel van Nicolaas van Winghe uit 1548.

(3) Salteri alleen in salterimakighe (Mnl. Wb. 7, 113); over een vermeend souterie resp. sautorie zie hieronder noot 55.

[p. 64]

vormen met -n- als santorie, sanctorie/sanctorye, santerie/santherye, santelie, sancteri, waarbij nog het hieronder te verklaren compositum santoripipe⁽⁴⁾. Het Mnl. Wb. 7, 112 v. voegt daar anderzijds uit psalmvertalingen nog sanctori aan toe, benevens twee -i(e)-loze vormen, die als santoer en sanctoer te lezen zijn⁽⁵⁾.

Zelf vonden wij in uitgegeven en onuitgegeven bijbel- en psalmvertalingen bovendien (naast santorie, sanctorie, sanctori, santerie, santoer, sanctoer, alsmede sauterie) weer -n- vormen: santorij, santoere; sancktorie; sancterie. Ten slotte noteert F.A. Snellaert, t.a.p. (zie noot 4), p. xvii een mnl. vorm santol (wellicht hieruit overgenomen door C. Sachs, RL² 442 ‘Psalterium’), helaas zonder bronvermelding⁽⁶⁾.

In aanmerking komen volgende bijbelplaatsen (volgens de Vulgaat):

(1)	1 Sm	10,5	(11)	Ps	32,2	(22)	Dn	3,5
(2)	1 Par	13,8	(12)		48,5	(23)		7
(3)		16,5	(13)		56,9	(24)		10
(4)		25,1	(14)		80,3	(25)		15
(5)		25,6	(15)		91,4	(26)	Am	6,5
(6)	2 Par	5,12	(16)		107,3	(27)	4 Esr	10,22

(4) Zie Mnl. Wb. 7, 112 v. s.v. salterie (alwaar 1 Kron. 10,5 te lezen is als 16,5) en salteriepipe; 2,486 s.v. duwen trans. b; 4, 2537v. s.v. nopen 5 en noper; A.C. Oudemans, Bijdrage tot een Middel- en Oudnederlandsch Woordenboek 6, Arnhem 1878, 29 s.v. noper; WNT 14,97 s.v. santorie II; A.F. Orbaan, Bescheiden in Italië omtrent Nederlandsche Kunstenaars en Geleerden, dl. 1, 's-Gravenhage 1911, p. 284, fol. 70r (geciteerd door J. Gessler in Leuvense Bijdragen 33, 1941, p. 55); F.A. Snellaert, Inleiding in J.F. Willems (ed.), Oude Vlaemsche liederen ten deele met de melodiën, Gent 1848, p. xvii uit Pseudo-Houwaert, Den handel der Amoureusheyt, Rotterdam 1621, 3e boek, le spel, fol. R 5 r^o; in feite een spel van ‘Mars en Venus’ van Jan Smeken, † 1517. - In twee door het Mnl. Wb. 7, 112 geëxcerpeerde bronnen vonden we nog: 1. mitter santelien in W.S. Unger, Bronnen tot de geschiedenis van Middelburg in den landsheerlijken tijd, dl. 2, 's-Gravenhage 1926, p. 165 (a. 1366, paasstijl 1365); deze uitgave noteert trouwens steeds deze vorm, nergens het door het Mnl. Wb. aangenomen corrupte santeken; 2. santheryen in Kronyk van Vlaenderen van 580 tot 1467, dl. 2, Gent 1840 (Mij. der Vlaemsche Bibliophilen), p. 109 (voor a. 1440).

(5) De daar aangenomen vormen santoor en sanctoor dienen verworpen te worden. Men leze in Hs. Leiden 46 B bij Ps. 150,3 santoer (zie W. Moll, Geert Groote's Dietsche vertalingen, beschreven en toegelicht = Verh. der Kon. Ak. v. Wet., afd. Letterk., dl. 13, Amsterdam 1880, p. 69 en de hieronder genoemde jongere uitgave van Heymans, p. 287); in Hs. KB Den Haag 73 G 4, fol. 153 v^o bij Ps. 149,3 santoer; verder leze men in Hs. Münster Paulin. 419 (783) bij Ps. 150,4 sanctoer ‘chordae’ (zie de hieronder genoemde uitgave van N. Van Wijk, p. 47 in apparatu; de oudere van Moll, p. 70 heeft sanctoor en de verkeerde signatuur 411). - Met bijzondere dank aan mevr. H.F. Peeters (KB Den Haag).

(6) Een derde l-vorm naast santelie en santol is sautel uit een 14de-eeuws mnl. glossarium: zie L. Diefenfach, Glossarium latino-germanicum mediae et infimae aetatis, Frankfurt a.M. 1857, p. 469c.

[p. 65]

(7)	2 Par	9,11	(17)	Ps	143,9	(28)	1 Par	15,16
(8)		20,28	(18)		149,3	(29)		20
(9)		29,25	(19)		150,3	(30)		28
(10)	2 Esr	12,27	(20)	Sir	40,21	(31)	1 Mcc	13,51
			(21)	Jr	52,18

Vindplaatsen 1 tot 27 hebben psalterium, de overige vier nablum.

Hieronder volgen de geraadpleegde bronnen met achter de vormen de nummers der bijbelplaatsen; de jaartallen hebben betrekking op de ontstaanstijd of op de oudst gekende druk; UBG = Universiteitsbibliotheek te Gent.

a.	Bijbels (al dan niet volledig) ‘Bijbel van 1360’, gedeeltelijk uitg. door C.C. De Bruin, CSSN, Series Maior, Tomus I: Vetus Testamentum, 3 dln., Leiden 1977 v.; Hs. London, British Library, Add. 15.310-15.311: sanctorie 1, santorie 20 (tegenover psalterie 21, sauterie 22-25). UBG Hs. 16 (S.-G. 429): sanctorie 1, 22-25. UBG Hs. 632 (S.-G. 430): sanctorie 11-15; santorie 16, sanctori 17; sanctoer 18,19 (later toegevoegd psalmboek) Delftse Bijbel van 1477^(7): UBG R. 61/1: sanctorie 1,3,4,6-10,20,22-25,30,31; santorij 26 (tegenover psalterie 2,5,21). UBG R. 51/2: idem, maar niet 2-5,10,30. UBG R. 63: idem als R. 61/1, doch slechts 20,21,26,31. Gedeeltelijk uitg. door C.C. De Bruin, t.a.p.: idem als UBG R. 61/1, maar neemt 1 en 31 niet in de Delftse versie op. Oostwestfaalse ‘Keulse Bijbel’ van ca. 1478 (unde-versie), ed. G. Ising, Die niederdeutschen Bibelfrühdrucke, 6 dln., Berlin 1961-1976: sanctorie 31^(8). Bijbel van Hans van Ruremunde (Antwerpen 1525): sanctorie 1,3,4,6-10,20,26,31. Liesveldtbijbel (Antwerpen 1526): sanctorie 31. Vorstermanbijbel (Antwerpen 1528): sanctorie 31.
b.	Psalters Hs. Brussel KB 21625 (cat. 606), nauw verwant met de ‘Bijbel van 1360’; ed. C.C. De Bruin, t.a.p., Pars II: santerie 11,12,14,18,19; santorie 15-17. Getijdenboek van Geert Groote, ed. N. Van Wijk, Leiden 1940, p. 46: Hs. Den Haag 133 E 21 (Overijsels): santoer 18,19^(9); p. 47: Hs. Münster Paulin. 419 (783): sanctoer Ps. 150,4 ‘chordae’ (zie hierboven noot 5).

(7) Vgl. voor de ingewikkelde situatie van de Gentse, ten dele handschriftelijke exemplaren A. Derolez, ‘Een merkwaardig exemplaar van de Delftse Bijbel’ in Feestbundel W. Hellinga, Amsterdam 1980, p. 135-150. Met dank aan de auteur.

(8) Vgl. nog G. Ising, Zur Wortgeographie spätmittelalterlicher deutscher Schriftdialekte, 2 dln., Berlin 1968, vooral dl. 1, p. 126 (vgl. ook p. 17 en 29-31), die erop wijst dat deze bijbel van de Delftse afhankelijk is; dit is overigens de enige vindplaats buiten het Nederlandse taalgebied.

(9) Vgl. ook B. Van Den Berg, ‘Geert Grote's Psalmvertaling’, TNTL 61, 1942, p. 259-314, vooral p. 305.

[p. 66]

Psalters der Moderne Devotie, ed. J.G. Heymans, CSSN, Series Minor 5/2, Leiden 1978: Hs. Den Haag KB 133 D 26: sanctori 11; sanctorie 12-17; sanctoer 18,19. Hs. Den Haag KB 133 G 29: sanctorie 11,12-18 en ps. 150,4 ‘chordae’. Hs. Leiden BPL 46 B: santorie 13-17; santoer 18 (ook 19, reeds vermeld in Mnl. Wb., vgl. hierboven noot 5; tegenover in den psalterio 11,12)^(9). UBG Hs. 621 (S.-G. 613)^(10): sanctori 11,12,14,17; sanctorie 13,15,16. UBG Hs. 1355, psalter van 1483 uit Velden, Ned.-Limburg: sanctorie 11-13, 15-19. UBG R. 534, psalter van 1491 uit Zwolle: sanctorie 11,13; santorie 12,15-17; santoere 14; santoer 18,19. UBG Hs. 1736, jonger psalter uit de groep Leningrad (zie hieronder): sancterie 11; sancktorie 14; sanctorie 15-18 en ps. 150,4 ‘chordae’ (tegenover psalterie 12,13). (Vgl. daarentegen J.G. Heymans, Psalterium Leningradiense = CSSN, Series Minor 5/1, Leiden 1973: Hs. Leningrad XX J LXIII: salterie 11-12, 14-17, 19; psalterie 13,18 Hs. Brussel 2802: salterie 11-17, 19; psalterie 18).

Het zou te ver voeren, indien we hier op de filiatie van de bijbels en psalters zouden ingaan⁽¹¹⁾, maar het is duidelijk dat bepaalde interpretamenten als precies san(c)torie etc. bijna 3 eeuwen lang, van 1360 tot 1528, tot het traditionele woordgoed der bijbelvertalingen hebben behoord⁽¹²⁾. Toch zullen we verder (sub III) zien, dat ze al die tijd wel in de ‘profane’ taal hebben geleefd. De verschillende varianten in één bron zijn van hun kant niet per se toe te schrijven aan de willekeur, maar vaak veeleer aan de verscheidenheid van de middeleeuwse vertalers en kopiisten; dit is bijv. het geval met vindplaats 26 in de Delftse Bijbel (vgl. noten 7 en 11).

Nemen we thans alle -n-vormen samen, dan krijgen we volgend tabellarisch overzicht; de getallen onder de lemmata geven aan: eerst het aantal reeds gepubliceerde vindplaatsen in niet-bijbelse bronnen (inkl. de varianten en de twee waarover sprake in noot 4)⁽¹³⁾; vervolgens het totale aantal bijbelse

(9) Vgl. ook B. Van Den Berg, ‘Geert Grote's Psalmvertaling’, TNTL 61, 1942, p. 259-314, vooral p. 305.

(10) De tekst van dit hs. vertoont gelijkenis met die van Hs. Den Haag KB 133 D 26.

(11) Vgl. noot 8 en de inleidingen op de genoemde uitgaven van het CSSN (Corpus Sacrae Scripturae Medii aevi); verder C.H. Ebbinge Wubben, Over Middelnederlandsche vertalingen van het Oude Testament, 's-Gravenhage 1903; C.C. De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers, Leiden 1937; DEZ., De Delftse Bijbel in het licht der historie. Inleiding bij de heruitgave A.D. 1977, Amsterdam/Alphen a.d. Rijn 1977; DEZ., ‘Bijdrage tot de geschiedenis der Middelnederlandse Psalmvertalingen’ in Bundel opstellen aangeboden aan C.G.N. De Vooys, Groningen-Batavia 1940, p. 46-74; K.E. Schöndorf, Die Tradition der deutschen Psalmenübersetzung, Köln/Graz 1967, vooral p. 88-112.

(12) Daarom ook is het hier besproken woord niet opgenomen in C.C. De Bruin, ‘Voorkeurwoorden van de vertaler van 1360’ in Lexicologie. Opstellen voor F. de Tollenaere, Groningen 1977, p. 57-69.

(13) Daar de overgeleverde vindplaatsen van de Delftse Bijbel in de verschillende Gentse exemplaren, de editie van De Bruin en het citaat in het Mnl. Wb. (vgl. noot 4) alle overeenstemmen, hebben we ze hier als enkele plaatsen gerekend. Dubbel gerekend is de variante santerie in twee hss. van Des Coninx Summe (ed. D.C. Tinbergen, Leiden z.j., p. 324).

[p. 67]

vindplaatsen; ten slotte de som hiervan, zijnde in totaal 145^(13a). Het spreekt echter vanzelf, dat een onderzoek van alle bewaarde Nederlandse bijbelhandschriften nog heel wat meer materiaal zou opleveren.

			Met -i(e)		Zonder -i(e)	Met -e
		-ie/-ye	-i	-ij
a.	Zonder -c-
		santorie	santori	santorij	santoer	santoere
		(5 + 15 = 20)	(1 + 0 = 1)	(0 + 1 = 1)	(0 + 7 = 7)	(0 + 1 = 1)
		santerie
		(2 + 5 = 7)
		santherye
		(2 + 0 = 2)
		santelie			santol
		(4 + 0 = 4)			(Snellaert)
b.	Met -c-
		sanctorie	sanctori		sanctoer
		(9 + 76 = 85)	(0 + 8 = 8)		(0 + 5 = 5)
		sanctorye
		(1 + 0 = 1)
		sancktorie
		(0 + 1 = 1)
		sancterie	sancteri
		(0 + 1 = 1)	(1 + 0 = 1)

II. 1. Tot nog toe hebben de lexikografen en, voor zover ze er een noot aan wijden, de uitgevers de n-vormen beschouwd als ontstaan uit salterie, zonder echter te verwijzen naar mogelijke parallellen voor een dergelijke overgang. Normaal is vóór d/t, zoals gezegd, de evolutie salter(ie) > solter(ie) > souter(ie) (waarbij evenwel solterie niet geattesteerd is). Bovendien geeft salterie geen aanleiding tot dissimilatie, zoals bijv. in *weltelen > wentelen (waarin l-l > n-l). In dit verband valt aan een omslachtige ontwikkeling salterie > *saltelie > santelie > santerie nauwelijks te denken, aangezien de dan cruciale vorm *saltelie helemaal niet en santelie slechts in één (zij het wel de oudste profane!) bron voorkomt, t.w. de Rekeningen van Middelburg (zie noot 4), die veeleer

(13a) Hierbij zijn evenmin gerekend 3 vindplaatsen voor plaats 19, die in het met voorzichtigheid te behandelen boekje van J. Paquay, De Souter in de Bijbelvertaling van 1360, Lummen 1933, p. 27 worden gegeven: Hs. Brussel 108 in sanctorien (Bijbel van 1360); Brussel 589 in den santorien en 797 in den sanctorie (beide Getijdenboeken van G. Groote). Zie de kritiek van C.C. De Bruin in Bundel De Vooys, p. 52 v.

[p. 68]

een populaire overgang of uitgangsaanpassing -erie > -elie laten vermoeden.

Enkele andere gevallen van wisseling tussen l en n in het Mnl., Mnd., tot in de Nieuwnederduitse dialekten toe, kunnen evenmin als vergelijkingsbasis dienen, daar hier hetzij heel andere klankomgevingen voorkomen (nergens nog -al- vóór t), hetzij een verschillende etymologie (hier kan nog het gelijkbetekenend woordpaar nl. halter - dt. Hantel vermeld worden), een volksetymologie of nog een ander taalverschijnsel in het spel is⁽¹⁴⁾. Ten slotte zijn ook de vormen (p)salter, solter en selter niet geëvolueerd tot *(p)santer, *sonter resp. *senter. Al met al is een mnl. klankovergang l > n in ons woord niet hard te maken.

2. Een verschrijving -n- voor -u- is, gelet op het grote aantal vindplaatsen in zeer diverse bronnen, uitgesloten; veeleer kan in het sporadische sauterie het omgekeerde het geval zijn, hoewel deze vorm ook volledig klankwettig te verklaren is (zie ook sub III en noot 58).

3. In ons woord valt op, dat de anlaut steeds san- vertoont, nooit *psan-, waartegenover wel (p)salterie. Tegelijk en vooral springt in het oog, dat de allermeeste vindplaatsen een ‘zware’ volle vokaal -o-/-oe- bevatten, waarnaast geen *(p)saltori(e) of *(p)saltoer voorkomt. Het wekt verwondering, waarom bij een woord, dat van psalterium (gr.ψαλτήριον) heet te zijn afgeleid, het suffix -ori(e) en niet -eri(e) luidt, zoals in mysterie (reeds mnl. misterie), bakterie, ministerie. Bovendien is de -ori(e)-vorm nog op een andere wijze afwijkend: lat. psalterium is immers in het Germaans met aksentverlegging naar voren als psalteri overgenomen en vervolgens (rechtstreeks of soms via suffixwijziging in -ari: vgl. noot 1) tot -er(e) geëvolueerd, vandaar mnl. (p)salter, soutre (zoals cellarium > kellari > kellere > kelder); daarbij trad ook vaak het mannelijke naast het oorspronkelijke neutrale genus. Wat meer is, ook sommige woorden op lat. -orium ondergingen dit lot: zo dormitorium >

(14) Vgl. voor het Mnl. vooral W.L. Van Helten, Middelnederlandsche Spraakkunst, Groningen 1887, § 103 (p. 163 v.); ook A. Van Loey, Middelnederlandse Spraakkunst, II. Klankleer, ⁷Groningen 1976, § 105f opm. 2; A. Lasch, Mittelniederdeutsche Grammatik, ²Tübingen 1974, § 258 (verder § 229 v. en 251); H. Niebaum ‘ase - arre - at “als, wie, wenn etc.” oder die Crux des Wörterbuchbearbeiters mit den Partikeln’, Niederdeutsches Wort 15, 1975, p. 98-108, vooral p. 100 met noot 21. Anders te beoordelen dan mnd. en nnd. ans < als (voegw.) is anz < als ze in enkele Vlaamse dialekten: zie Fr. Vanacker, ‘Over enkele meervoudsvormen van voegwoorden’, Taal en Tongval 1, 1949, p. 32-45, 77-93, 108-112, vooral p. 35-38 en kaart I.

[p. 69]

mnl. dormter, refectorium > mnl. nnl. refter; waarom dan geen *santer⁽¹⁵⁾? Dit laat reeds vermoeden dat santori(e) een jongere formatie of ontlening is.

4. Nu vertoont het grootste deel van de -n-vormen nog een -c- (1 × -ck-) in de spelling. Men is onwillekeurig geneigd, aan lat. sanctus en afleidingen te denken. Sanctori(e) zou principieel een ontlening kunnen zijn van een lat. *sanctorium, dat echter in het geheel niet wordt aangetroffen, noch in klassieke noch in middeleeuwse tijd⁽¹⁶⁾. Wel kende deze taal in laatstgenoemde periode sanctuarium ‘dicitur etiam de... libris in quibus sancta referuntur’⁽¹⁷⁾ en sanctorale ‘1. boek met heiligenlevens; 2. liturgisch boek met het eigen der heiligen’⁽¹⁸⁾. Doch het eerste levert als leenwoord in het Mnl. san(c)tuar(i)e op⁽¹⁹⁾, weliswaar in de courantere betekenis ‘heiligdom, tempel’; het tweede is in het Mnl. niet geattesteerd, en wordt voor het Nieuwnederlands (sanctoraal) uitsluitend vermeld in één woordenboek⁽²⁰⁾. Wel vinden we sanctoral resp. santoral(e) in vooral de tweede betekenis terug in het hedendaagse Fr., It., Sp., Catalaans (en Mallorquí), Port. en Galicisch.

Maar de mnl. san(c)torie-vormen kennen nu eenmaal het te verwachten suffix -ael niet, en bovendien duidt Romaans sanctoral etc. een boek aan, geen muziekinstrument; het woord sanctorale had in de Nederlanden dus veeleer kunnen doen denken aan souter in zijn betekenis ‘gebedenboek’ (vgl. hierboven sub I). Onze konklusie luidt dan ook dat bij sanctorie niet meer dan een (gewijde!) volksetymologische aanpassing kan zijn gebeurd aan sanctorale of gewoon aan sanctus: het instrument werd dan misschien opgevat als een heilig werktuig, bestemd om er de Heilige Israëls mee te loven. Dit zou meteen inhouden, dat de sanctorie-vormen, ondanks hun groter aantal vindplaatsen, secundair

(15) Over mnl. sauterie, eng. psaltery vgl. hieronder noot 58.

(16) Ik dank Mevr. O. Weijers voor haar mededeling, dat sanctorium niet voorkomt in het fichesmateriaal van het Woordenboek van het Middeleeuws Latijn der Noordelijke Nederlanden.

(17) A. Forcellini, Lexicon totius latinitatis IV, herdruk Padua 1965, p. 215; vgl. ook Ducange, Glossarium mediae et infimae latinitatis VII, herdruk Parijs 1938, p. 300 (sub 8).

(18) Ducange, t.a.p., p. 300; A. Blaise, Dictionnaire latin-français des auteurs du moyen-âge, Turnhout 1975, p. 818.

(19) Zie Mnl. Wb. 7, 148v., ook in verscheidene van de bovengenoemde bronnen: zie bijv. de Delftse Bijbel op 2 Par. 5, 5.11 en 29,21, alsook, in de betekenis ‘tabernakel’, in De Parabelen van Cyrillus (ed. C.M. Lelij, Amsterdam 1930, p. 65).

(20) C. Coppens, Beknopt Woordenboek (Practisch Handboek van het liturgisch Latijn, 2e dl.), Turnhout z.j. (1943), p. 207.

[p. 70]

zijn t.o.v. die zonder -c(k)-. De omgekeerde ontwikkeling -nct- > -nt- is weliswaar mogelijk (vgl. mnl. sanct > frekwenter sant ‘heilige’), maar brengt ons etymologisch geen stap verder.

Er lijkt ons trouwens voor -n > -nk nog een zuiver fonetische verklaring mogelijk, nl. velarizering van nt > nkt zoals in onverstanckt voor onverstand. De bloeitijd daarvan lag weliswaar pas in de 17de eeuw, maar er is reeds een voorbeeld in het Mnl.⁽²¹⁾. Daar dit verschijnsel van populaire aard is, kan dit erop wijzen, dat ook het woord sanctorie (en de zaak?) goed bekend was, vgl. trouwens wat hierboven sub II.1 over de vorm op -elie is gezegd.

Beide fenomenen - volksetymologische aanpassing en fonetische overgang - kunnen hier natuurlijk hand in hand zijn gegaan, zoals trouwens ook in het homoniem mnl. sanctorie naast centorie (san-/sen-) ‘duizendguldenkruid’ uit lat. centaurea (thans nog nl. santorie, centaurie)⁽²²⁾. Beide homoniemen hebben echter primair een -c-loze vorm.

III. De definitieve weg uit de impasse heeft reeds in 1864 ene Th. Kirghbijl ten dam, een der eerste uitgevers van een tekst met sanctorie- vindplaats, getoond door de lapidaire voetnoot: ‘Santur is een turksch hakkebord’⁽²³⁾, wat door alle latere filologen blijkbaar al te exotisch werd bevonden en daarom niet eens meer vermeld. Inderdaad komt ons woord alleen nog voor in Arabisch santūr, Perzisch santūr, Turks santur en verdere varianten in andere oosterse talen als het Koerdisch, Armeens, Afghaans, Kasjmirs en Hindi; hierbij komen nog Nieuwgrieks ραντούρι, Georgisch santuri en Sloveens šenterija⁽²⁴⁾. (Zie voor dit en het volgende

(21) Vgl. A. Van Loey, Schönfelds Historische Grammatica van het Nederlands, ⁷Zutphen z.j. (1964), § 84. Kan het in dezelfde § opm. 4 vermelde Oudgentse geldindas, indien hypercorrect voor *geldingas ‘vaarzen’ niet verklaard worden als een nog oudere illustratie?

(22) Zie Verdam, Middelnederlandsch Handwoordenboek. Supplement door J.J. Van Der Voort Van Der Kleij, Leiden/Antwerpen 1983 s.v. centorie; Stallaerts Glossarium van verouderde rechtstermen, kunstwoorden etc. voortgezet door F. Debrabandere, dl. 3, Handzame 1977, kol. 249. Vgl. nog WNT 14,97 s.v. santorie I en De Nieuwe Taalgids 2, 243.

(23) (Anagram voor) J.A. Alberdingk Thijm, ‘De Fabelen van den H. Cyrillus in het Nederlandsch’, De Dietsche Warande 6, 1864, p. 81-103 en 193-230, hier p. 201.

(24) Ook Swahili santuri/senturi, volgens C. Sachs, RL² 331 b ‘Spieldose’, volgens H. Höfmann, Suaheli-Deutsches Wörterbuch, Leipzig 1963, p. 267 een leenwoord uit het Arabisch met de betekenissen: ‘A. Santuri (Musikinstr., ähnl. einer Zither); B. übertr. Grammophon, Drehorgel, Harmonium’.

[p. 71]

de belangrijke dissertatie van D. Kettlewell, The Dulcimer, hier p. 38 v.; ook uitvoerig samengevat in NGD 5, 695 b-707, hier 696 a). Deze vormen hebben inderdaad betrekking op een hakkebord (eng. dulcimer), een instrument van de familie der citers (zithers), dat meestal met twee houten stokjes of hamertjes wordt aangeslagen, of tenminste daartoe mogelijkheid biedt⁽²⁵⁾; okkasioneel wordt het, zoals we hieronder zullen zien, ook getokkeld met de vingers of met een of meer plectra.

De naam zelf blijkt vrijwel tot de Ottomaanse wereld en invloedssfeer (Iran, India, Griekenland) te zijn beperkt; hij wordt algemeen beschouwd als een ontlening aan Aramees pesantērīn⁽²⁶⁾ (dat precies in de Aramese Daniël 3,5.7.10.15 voorkomt!), een woord met omstreden betekenis⁽²⁷⁾, dat op zijn beurt van gr. ψαλτήριον ‘driehoekige harp’ is afgeleid⁽²⁸⁾. Tussen dit laatste en Arabisch etc. sanṭūr ‘hakkebord’ ligt dus een onbekende betekenisschakel. Was pesanṭērīn dan toch reeds een hakkebord? Hiervoor pleit enerzijds Ivriet psantēr ‘piano’ (de waardige afstammeling van het eerstgenoemde!) en anderzijds ook het feit, dat de Hebreeën wellicht ook een, zij het getokkelde, citersoort (asor, psalterium decachordum; Ps. 32,2. 91,4. 143,9) kenden, die zij van de Feniciërs hadden overgenomen⁽²⁹⁾; zo'n instrument heet in de moderne organologie psalterium. Pesanṭērīn, dat in het boek Daniël trouwens in een heidens orkest wordt ondergebracht, zou dan op zijn minst eveneens een citersoort kunnen zijn geweest.

(25) Voor het Albanees neemt C. Sachs, RL² 330b samtur ‘Hackbrett’ aan, S.E. Mann, An Historical Albanian-English Dictionary, London-New York-Toronto 1948 santúr ‘kind of lute or guitar’; volgens beiden uit het Turks. De grote muziekencyclopedieën en Kettl. nemen echter deze varianten niet op en vermelden in Albanië geen hakkebord.

(26) Anders alleen A. Sendrey, Musik in Alt-Israel, Leipzig z.j., p. 278 (uit het Engels vertaald), die er trouwens een ‘hackbrettartiges Instrument’ naar vermeend Assyrisch voorbeeld (cfr. infra) in ziet. Zie Kettl. 39 en 408.

(27) Zoals trouwens alle in de bijbel genoemde muziekinstrumentennamen; zie naast A. Sendrey, t.a.p., p. 248-272 en 277-279 ook C. Sachs, HiM 106-133; E. Werner in NGD 9,620; Encyclopaedia Judaica, dl. 12, Jerusalem 1971, 563-566; H. Avenary in MGG 7,227 en 231; Biblisch-Historisches Wörterbuch, hrsg. von B. Reicke u.L. Rost, 4 dln., Göttingen 1962-1979 (G. Wallis 2,647 v. Harfe en 1258-1262 Musik; C.v. Gablenz 3, 1529 Psalter 8).

(28) Dit laatste is dus met andere betekenis in het Grieks teruggekeerd als ραντούρι zoals ook καυων over Arabisch qānūn naar Nieuwgrieks κανόΝι, dim. κανονάκι (over dit instrument cfr. infra).

(29) Zo G. Sachs, HiM 121 v., hierin bijgevallen door J.H. Van Der Meer, MGG 14, 1358 en H.-H. Dräger, MGG 10,1714; met enige reserve M. Remnant in NGD 15,385.

[p. 72]

Over de oorsprong van het hakkebord tast men overigens in het duister. Assyrische oorsprong wordt thans niet meer aangenomen (Kettl. 406 v.); de eerste afbeelding ervan vindt men pas op een ivoren boekband, wellicht voor koningin Melisenda van Jeruzalem tussen 1131 en 1144 gemaakt door een kunstenaar, die oosterse met westerse inspiratie verbond en die het koning David (de psalmist!) in handen geeft⁽³⁰⁾. Driehonderd jaar lang hoort men er niets meer over, maar vanaf de eerste helft van de 15de eeuw beginnen de ikonografische en geschreven bronnen rijkelijk te vloeien in West-Europa, niet het minst in de Nederlanden (Boone; Denis 139-149). Kettlewells instructieve kaart (zie NGD 5, 702) illustreert trouwens de verdere migratie van het instrument vanuit het Duitse (en Nederlandse) taalgebied naar vrijwel alle andere gebieden in Europa en zelfs overzee.
In die optiek zou het huidige type ook in Centraal- en Oost-Europa (en in de Balkan?) - waar het in verbeterde vorm vooral in Hongarije, Roemenië en bij de daar levende Zigeuners nog steeds een der meeslependste instrumenten is - uit het Westen afkomstig zijn, niet een erfenis uit Byzantium of van de Ottomaanse tijd⁽³¹⁾. In het huidige Turkije zou zelfs sedert 1850 naast een inheemse santur turkí een santur fransiz van Europese afkomst hebben bestaan, terwijl het hakkebord er thans in onbruik is geraakt⁽³²⁾. Voor de islamitische wereld heeft vooral H.G. Farmer aangetoond, dat het instrument pas in de 17de eeuw ondubbelzinnig aanwijsbaar is, en wel in Turkije, van waaruit het verspreid werd naar Iran - waar het thans een voorname plaats bekleedt -, naar India en blijkbaar ook naar de overige gebieden van het Ottomaanse imperium, waar het echter vooral door Joden en Grieken zou zijn bespeeld⁽³³⁾.
Van een hakkebord in Noordwest-Afrika en vandaar in Spanje is echter nooit sprake geweest, ook thans in de Maghreb niet⁽³⁴⁾. Daarmee stemt overeen, dat

(30) Brit. Mus. Egerton 1139; zie Kettl. 64 v. en NGD 5,701; uitvoerige beschrijving en verdere lit. bij H. Steger, David Rex et Propheta, Nürnberg 1961, p. 216 v. (Denkmal 40; zie ook p. 55, 285 a en Tafel 22); DEZ., Philologia Musica, München 1971, p. 23 en noot 143. Steger vermoedt voorzichtig een psalterium, weliswaar bespeeld met ‘zwei länglichen Stäbchen oder Schlägeln’, maar reeds C. Sachs, RL² 173a sprak van een hakkebord.

(31) Vgl. ook J.H. Van Der Meer in MGG 14, 1360 onderaan, die wel een migratie in de 14de eeuw via de Balkan naar Duitsland aanneemt (t.a.p., 1341 en 1359), net als C. Sachs, RL² 173b en H.-H. Dräger-W. Wünsch in MGG 5, 1210. Vgl. nog Kettl. in NGD 5,707 a en onze noot 36.

(32) Kettl. 329a en NGD 5, 707 a; C. Sachs, HiM 285; H.G. Farmer, GD⁵ 7, 405 a; volgens J.H. Van Der Meer in MGG 14, 1361 is de santur turkí hetzelfde hakkebord als het grote Hongaarse pedaalcimbalom.

(33) H.G. Farmer, GD⁵ 7,404 v.; Kettl. 193-195.410-413.416.420.

(34) Zo wel Sachs, HiM 285 en met hem H.-H. Dräger-W. Wünsch, t.a.p. In HiM 326 en HB 135 vindt Sachs echter op een reliëf in Santiago de Compostela geen hakkebord, maar een psalterium. Enige verwondering wekken de alleenstaande uitspraken van W.G. Gilbert in AME 6,214 s.v. Marokko (hier zou voorkomen ‘de met slagstokjes geslagen citer van het type qānūn’) en N. Dufourcq e.a., Larousse de la Musique (2 dln., Parijs 1957), 2,231 s.v. qânoûn en 346 s.v. sentoûr, volgens wie deze beide instrumenten vaak worden vervangen door een mandoline, waarop dan de naam sintir wordt overgedragen. Hakkebordspelende Turken in de Maghreb (zie Kettl. 195 en vgl. 332.420) kunnen westwaarts enkel tot in Algerije hebben gewoond. In die zin moet ook wel H.G. Farmer in GD⁵ 5, 506 b s.v. Maghribī music verstaan worden.

[p. 73]

de naam santur(i) in het voor Arabische (ook muzikale, cfr. infra!) invloed zo ontvankelijke Iberische schiereiland niet terug te vinden is, ook niet in de middeleeuwen. Langs die weg is wel het reeds vermelde, nauw verwante psalterium (in moderne zin) gekomen, waaraan de tokkeltechniek eigen is. Het heet qānūn (vgl. noot 28) in de islamitische landen, van waaruit naam en zaak sedert de 12de eeuw in Europa, het eerst in Spanje, ontleend werden: sp. caño/canno, it. canone, fr. canon, middelhoogduits metzkanône⁽³⁵⁾, waarop echter ook de benamingen sp. en it. salterio, fr. psaltérion, nl. en duits psalterium, eng. psaltery werden toegepast (zo nog in de moderne organologie).

Dat de laatste reeks namen ook voor het hakkebord werden gebezigd, vooral in de Romaanse landen maar een enkele keer ook in de Nederlanden, is wellicht mede toe te schrijven aan deze alternatieve tokkeltechniek, die vooral in de late Renaissance en de Barok opgeld deed; ook in Duitsland en bij de Zigeuners in Hongarije kende men toen het tokkelen op het hakkebord, net als in Engeland, waar nog steeds de beide speelwijzen voorkomen; alleen was in Engeland psaltery nooit de term voor een aangeslagen instrument⁽³⁶⁾. In het huidige Roemenië slaat men soms met de ene hand, terwijl men met de andere tokkelt. Zo is het ten slotte te begrijpen, waarom men in Syrië de qānūn met de term santūr benoemt⁽³⁷⁾. Kettl. 411 meent zelfs dat in de islam vóór de 17de eeuw niet van een hakkebord (in de moderne uitrusting, meestal met kammen, eng. bridges, die de snaren verdelen) kan worden gesproken, maar van een ‘aangeslagen psalterium’; m.m. zou dit ook van de vroegste, inderdaad kamloze instrumenten in Europa kunnen gelden⁽³⁸⁾.

(35) Vgl. bijv. C. Sachs, RL ²71.306v., HB 137 en HiM 284.326; voorts MGG 10,1713 en 14,1359; NGD 3,693 en 15,385; H. Hickmann 131; V. Denis 126; zie ook de nieuwe klassificatie van snaarinstrumenten van Kettl. 421 (en vgl. nog 437-439). Mhd. kanôn alleen bij Sachs en in NGD 3; metzkanône < it. mezzocanone is een halfpsalter.

(36) Kettl. 86.92.98.101.400.403 en NGD 5,695b. 698.701 b. 703a. 704b. Voor de Zigeuners zie B. Sárosi, Zigeunermusik, Zürich/Freiburg i. Br. 1977, p. 56, die overigens het hakkebord in West-Europa volledig los van de Zigeuners ziet, terwijl dezen het .pas sedert de 16de eeuw zouden hebben bespeeld; Sachs, RL² 137b en H.-H. Dräger-W. Wünsch in MGG 5,1210 noemden dit volk samen met de Slaven de importeurs van het instrument vanuit het Oosten. Vgl. noot 31.

(37) Kettl. in NGD 5, 696 (en vgl. Kettl. 83v., 331 en 413) spreekt nog over ‘elsewhere’ zonder dit te specificeren. Vgl. nog onze noot 34.

(38) Wij laten hier verder andere verschillen tussen beide instrumenten buiten beschouwing: zie het overzicht van de diverse hakkebordtypes bij Kettl. 387-393. Vgl. voorts onze volgende noot.

[p. 74]

Wat vertellen nu de mnl. vindplaatsen over de speeltechniek? De vertalingen van bijbelplaatsen zeggen in dat verband uiteraard niets, ook niet syntagmata als inde santorie van tiencorden (Ps. 91,4 Brussel 21625) of in der sanctorie van tien snaren (Ps. 143,9 Den Haag 133 D 26), die klakkeloos in psalterio decachordo weergeven. Over de precieze betekenis van het antieke en bijbelse psalterium en nablum hadden de middeleeuwse vertalers trouwens weinig of geen besef. Wel konden Vlaamse brevieren verlucht worden met miniaturen, die een hakkebord voorstelden (zie Boone 204 en afb. 3; NGD 5, 703, afb. 12). Enkele plaatsen leveren gelukkig een ‘Tonerzeugungsverb’ over: duwen, nopen en slaen. Het eerste (metten duwen van vingeren inder sanctorie en dat duwen van der sanctorye, beide in het Winterstuk van het Passionaal) is zonder twijfel ‘tokkelen’. Nopen (waarbij het nomen agentis noper, beide in het Zomerstuk) heeft als grondbetekenis ‘onzacht aanraken’, voorts ‘stoten, duwen’, en wordt o.m. gezegd van een snare (Mnl. Wb. s.v. nopen 1,3 en 5); of hier met het Mnl. Wb. per se ‘tokkelen’ moet worden begrepen, en niet ‘aanslaan’, lijkt ons onzeker.

Ten derde zijn er de Parabelen van Cyrillus (vgl. noten 19 en 23) met die slagen aen die sanctorie (lat. in psalterio plectrum), volgens het Mnl. Wb. 7, 1188 s.v. slach 14 het enige voorbeeld voor ‘het staafje waarmee de citherspeler de snaren tokkelt’. Men zou evenwel geneigd zijn, hier veeleer aan een hamertje te denken, ware het niet dat Kettl. 98 (ook 13,61,92 en 97) er attent op maakt, dat nl. slaen, fr. frapper ook van allerlei snaarinstrumenten kan worden gezegd; voor het Middel- en (Vroeg)nieuwhoogduitse slahen resp. schlagen kwam W. Relleke tot dezelfde bevinding - het voorzetsel an geeft in deze taal een aanraking of aanslag van terzijde, niet van boven aan - en volgens A. Sendrey zijn er gelijkaardige voorbeelden in de Joodse Midrasj⁽³⁹⁾, volgens Kettl. 417 ook in Ierland.

Dit alles kan erop wijzen, dat mnl. santori(e) een psalterium (type qānūn) was, maar het is geenszins uitgesloten, dat het tevens een getokkeld hakkebord aanduidde. Het laatste kan ook met een halsriem

(39) W. Relleke, Ein Instrument spielen, Heidelberg 1980, p. 324-326, voor het voorz. p. 301 v. 326v. 366; A. Sendrey, t.a.p., p. 254. Daarentegen zag C. Sachs, RL² 173a in Oudengels slegel ‘plectrum’ een bewijs ervoor, dat wij ‘im Hackbrett vielmehr diejenige Form des Psalteriums zu sehen (haben), die die älteste Spielart treu bewahrt’, t.w. het aanslaan; Kettl. 415 stelt daarentegen een evolutie van getokkelde, kamloze psalteria tot van kammen voorziene, aangeslagen of getokkelde hakkeborden voor (zie ook voor de oudste voorbeelden p. 79 met kaart; voor plectrum p. 59).

[p. 75]

gedragen zijn geweest door de ‘menistreylen, die vor tsacrament ghenghen’ op 12 juni 1365 (paasstijl 1364) in Middelburg (zie noot 4); deze ‘meesters’ en ‘constenaren van der santelien’ kunnen dan worden vergeleken met een stappende allegorische figuur uit Holbeins Totentanz ca. 1525 (Kettl. 86), die op zijn hakkebord tokkelt, maar evenzeer met Hongaarse Zigeuners uit de 18de en 19de eeuw⁽⁴⁰⁾ en Roemenen van vandaag, die o.a. in bruidstoeten stappend hun kiscimbalom resp. tambal mic (kis en mic ‘klein’) aanslaan. Met een dergelijke ‘courroie, passée au cou’ hield trouwens de laatst gesignaleerde, met ‘baguettes’ werkende hakkebordvirtuoos in de Lage Landen, Jaekske met zijn hakkebert (Brussel, ca. 1850; zie Boone 209; Kettl. 301 v.) zijn instrument vast. Overigens was precies de slagtechniek in de Nederlanden, het Duitse Rijk en verder oostwaarts ‘almost universal’ (Kettl. 403), zodat met santori(e) ook een aangeslagen hakkebord kan zijn benoemd.

In Romaanse gebieden als de Pyreneeën en Venetië bestaat resp. bestond sedert de 14de eeuw een eveneens met een schouderriem gedragen citersoort, waarbij de linkerhand met een stokje de snaren aanslaat, terwijl de rechter een eenhandfluit (fr. galoubet) vasthoudt: de tambourin du Béarn of de Gascogne (thans nog in het Baskenland gespeeld, in Aragon onder de naam salterio, elders in Spanje als salmo: zie NGD 18,551-553), venet. altobasso; maar ook in Duitsland schijnt het instrument bekend te zijn geweest⁽⁴¹⁾ en Kettl. 8b geeft een hem door Boone bezorgde middeleeuwse afbeelding van een snarentrom (tambourin à cordes) uit een huis in Brugge, ditmaal zonder fluit maar met twee slaghoutjes. Moeten we dan ook in laatmnl. santoripipe niet veeleer zo'n eenhandfluit (zoals die bij ons sedert de 14de, maar vooral in de 15de eeuw bekend was: zie Denis 232-237) zien dan een orgelpijp, zoals het Mnl. Wb. 7, 113 met enig kunst- en vliegwerk aanneemt?

De santori(e) / santoer, althans de naam, moet wel populair zijn geweest, zeker tussen 1360 (Historiebijbel) en 1562 (J. Van Den Putte, Een claren Spiegel der warachtiger Christelijcker Maechden, Antwerpen 1562), te meer daar hij reeds vanaf 1365 (Rekeningen van Middelburg;

(40) Kettl. 86.101 resp. B. Sárosi in NGD 7, 868 (ill. 2) en Zigeunermusik, ill. 15 (na p. 128). Ook elders bestaat okkasioneel het gebruik van deze riem (bij staande of zittende houding): zo in het Alpengebied (Kettl. 120.307a. 386 en NGD 5, 696a, ill. 2 en 697a; vgl. nog Kettl. 301 ab).

(41) Sachs, RL² 9b. 146. 374b, HB 138; Denis 146-148.235 v.; voor Duitsland J.H. Van Der Meer in MGG 14, 1356 (Cod. van Otto von Passau); voorts Kettl. 70b en 74a.

[p. 76]

vgl. noot 4) in zeer diverse tekstsoorten buiten de bijbel- en psalmvertaling voorkomt: niet alleen in godsdienstig georiënteerde literatuur (heiligenlevens, ascetisch proza, epiek, tafelspel) maar ook in echt profane stukken (nog zedenkundige lering, dierenverhalen, historisch proza, spel van zinne). In bijbels en psalters geeft hij bovendien niet enkel psalterium weer, maar ook nablum en een enkele keer chordae, zodat hij niet louter aan één lat. lemma gebonden is. Indien we nu inderdaad met een betekenis ‘hakkebord’ te doen hebben, dan komt de veronderstelling van dit populaire karakter (nog duidelijker in vormen als santerie, santelie; vgl. II. 1) goed overeen met die van Boone 206, dat het hakkebord reeds veel vroeger dan de 17de eeuw een ‘instrument pivot’ was, d.i. een vervallen kunstinstrument dat door de lagere klassen geassimileerd werd.

Santori(e) kan heel goed de naam zijn geweest van wat bij ons voor het eerst in de Nederrijnse Teuthonista van Gert Van Der Schueren (ed. Verdam, Leiden 1896, p. 138 b) overdrachtelijk (oorspr. schertsend of populair) hacke-/hackbert heet, welke benaming echter reeds in 1437 in Zürich wordt vermeld^(41a). In de nl. bijbelvertalingen en psalmberijmingen van de Reformatietijd komt zij echter in het geheel niet voor; dan ruimt santori(e), zowel ter weergave van ‘psalterium’ als van ‘nablum’ in de bijbels de plaats voor meestal psalter maar ook psalterie, spalterie, psalterspel (dit alles zelfs bij Hebreeuws als grondtaal!), harp(e)/herpe, snarenspel, luyte en zelfs souter en sauterspel, waarbij de berijmingen nog sanck, snaren, soutersanck en lof(f)sang(k)spel voegen⁽⁴²⁾. Het Hoogen Nederduitse gebied van zijn kant blijft met Luther nog steeds bij Psalter (waarnaast slechts 4 × Harffe: zie noot 42), zoals daar voordien bijna uitsluitend het eerste gebezigd werd, in een massa varianten, waaronder psalteri/spalteri dezelfde eind-i vertonen als mnl. santori⁽⁴³⁾. Hakkebordnamen komen wel voor in de King James Bible van 1611

(41a) Uit de Rat- und Richtebücher van die stad (hs. in het Staatsarchiv aldaar): zie Schweizerisches Idiotikon 5, Frauenfeld 1905, 901; Kettl. 66 en voorts 44-48.

(42) Wij raadpleegden naast de sub I en in noot 2 vermelde bijbels nog de Biestkens-, Deux-aes- en Statenbijbel, verder de psalmberijmingen resp. parafrazen van Dathenus, Johannes Campensis, Marnix, Utenhove en de Souterliedekens. De Statenbijbel heeft vooral luyte, waarnaast merkwaardigerwijze alleen in Dan. psalter (= pesanṭērīn!), alleen in de apokriefen (in prot. zin) snarenspel, alleen in de Psalmen harpe (vindplaatsen 12, 14 en 18, waar het Hebr. ‘kinnōr’ heeft, tegenover elders luyte ‘nēvel’; net zo heeft Luther hier Harffe tegenover Psalter, de King James Bible harpe tegenover psalterie/psaltery).

(43) Voor de bibliografische referenties van uitgegeven Duitse vertalingen zie Schöndorf (zie noot 11) en Ising (zie noot 8).

[p. 77]

(dulcimer ‘symphonia’: Dan. 3,10) en in een niet nader gespecificeerde Zweedse Bijbel (hackbräde, hebr. ‘nēvel’)⁽⁴⁴⁾. Santorie verdwijnt ook uit de andere nl. tekstsoorten - de grote humanistische woordenboeken van de 16de eeuw vermelden het evenmin -, misschien mede uit homonymievrees voor santorie ‘centaurea’, dat tot op heden is blijven voortleven.

Er zijn trouwens sedert de Renaissance nog andere instrumentennamen verdwenen: zo mhd. rot(t)e, mnd. rotte/rode, volgens H. Steger een harppsalterium (een rechtop geplaatst psalterium, op de wijze van een harp gespeeld)⁽⁴⁵⁾, waarvan vele vindplaatsen in het Mhd. en Mnd. overgeleverd zijn, doch slechts 1 in het Mnl. Wb. 6,1644 (rote uit Floris ende Blancefloer)⁽⁴⁶⁾; maar mhd. rotte heeft misschien nog andere snaarinstrumenten aangeduid⁽⁴⁷⁾, zodat het wel eens een (van de) tegenhanger(s) kan zijn geweest van mnl. santori(e) als benaming voor een aangeslagen en/of getokkeld hakkebord, ev. ook voor een psalterium)⁽⁴⁸⁾. Op dit laatste wijst nog het ontbreken van kanôn in de Germaanse talen⁽⁴⁹⁾, welke leemte onomastisch moest worden aangevuld. Ook mhd. seit(en)spil, mnd. seydenspil kan als heteroniem, mnl. seidenspel. snaerspel⁽⁵⁰⁾ als synoniem gediend hebben. Of echter ook de naam mnl. bonge op een hakkebord werd overgedragen⁽⁵¹⁾, lijkt ons uit de vindplaatsen niet met zekerheid af te leiden; elders betekent dit ‘trommel’ (Mnl. Wb. 1,1359)⁽⁵²⁾. Wat er ook van zij, het uniforme type hakkebord/Hackbrett heeft later groter duidelijkheid geschapen.

Tot slot kan de vraag worden gesteld, of de mnl. vormen meer licht kunnen werpen op de richting van de ontlening. Die op -i(e) herinneren aan het Griekse ραvτούρι, die op -oer aan het Arabisch etc., telkens met

(44) Kettl. 408.410 en NGD 5,695 resp. Kettl. 47a.407. Vgl. nog noot 42.

(45) Zie Philologia Musica, p. 91-135; zo ook J.H. Van Der Meer in MGG 14, 1361. Stegers voorbeeldig onderzoek van de rotte roept niettemin vragen op, waarop we hier niet kunnen ingaan.

(46) Dat het harppsalterium zelf in de Nederlanden bekend was, blijkt uit een afbeelding in een 1 Ide-eeuws hs. uit Zinnik (Soignies, Henegouwen; Steger, t.a.p., p. 114 en afb. 32); een voorbeeld uit Anderlecht ca. 1500 geeft V. Denis 89.91.

(47) Zo o.a. M. Bruce-Mitford in NGD 16,261 a en verder 261 b-265.

(48) Vgl. voor dit laatste Steger, t.a.p., p. 122 noot 165 alsook p. 88.

(49) Vgl. onze noot 35 en V. Denis 126 noot 1.

(50) Het Mnl. Wb. 7,917 geeft voor het eerste 9 attestaties; voor het tweede vgl. nog onze noot 42.

(51) Zo Sachs HB 137 (waar mnd. wel als mnl. op te vatten is) met verwijzing naar E. Van Der Straeten, Les Ménéstrels aux Pays-Bas, Brussel 1878, p. 36 v.v., en V. Denis 141.

(52) Vaak vertaalt het ‘tympanum’ in Ps. 149,3 en 150,4 (zo bij Groote, ed. N. Van Wijk; UBG R. 534; ook als bunge in de beide versies van de Keulse Bijbel). Mhd. mnd. bunge (vooral Noordduits) was een pauk of trommel: zie W. Relleke, p. 100 v. en 220 met verdere lit. Wij achten het wel mogelijk, dat mnl. bonge ook een snarentrom heeft aangeduid: zie in dat verband F.A. Snellaert, t.a.p. (zie noot 4), p. xiv.

[p. 78]

klemtoon op de tweede sillabe; -oer vinden we alleen in de vindplaatsen 18 en 19 en Ps. 150,4, en wel in Geert Grootes Getijdenboek (waarin 18 en 19 de enige ‘psalterium’-plaatsen zijn!) en de Psalters van de Moderne Devotie⁽⁵³⁾. Het interval tussen het oorspronkelijk gedeelte van de ‘Bijbel van 1360’ (oudste bron überhaupt, met santorie en sanctorie) en dit Getijdenboek uit 1383-84 is niet groot genoeg, om bij Groote jongere vormontwikkeling te moeten aannemen, naar analogie van leenwoorden als mnl. scriptoor naast schriftorie, en nog nnl. ciboor/ciborie (zie WNT i.v.), kapitoor/kapitorie, rekwisitoor/requisitorie (WNT), territoor, met -oor uit fr. -oire. Een direkte ontlening uit een Semitische taal lijkt ons heel goed mogelijk. Daarnaast rijst de vraag, of het oude Arabisch geen vorm *santūri (immers uit Aram. pesanṭērīn!) kan bezeten hebben, zoals die nu nog in het Swahili (zie noot 24; en het Georgisch) bestaat en waarop de spelling mnl. santori kan wijzen⁽⁵⁴⁾. Zou het te gewaagd zijn, in mnl. -c(k)- (mede) een poging tot weergave van de emfatische ṭ te zien?

Dat de klemtoon in de -i(e)-vormen eveneens op de tweede lettergreep lag of althans kon liggen blijkt uit het rijm santorien/glorien (ed. Orbaan, zie noot 4). Verdere gegevens hebben we daarover niet⁽⁵⁵⁾; toch lijkt een aanpassing aan de leenwoorden op -órie < lat. -órium meer dan waarschijnlijk, te meer daar ook het genus in die richting wijst: dit is in san(c)tori(e), -erie, -elie meestal vrouwelijk, terwijl we slechts 3 × duidelijk onzijdige (of mannelijke?) vormen vonden⁽⁵⁶⁾; tussen neutrum

(53) Hierbij behoren ook Hs. Den Haag KB 73 G 4 (zie noot 5), UBG R. 534 en UBG Hs. 632, een later aan de ‘Bijbel van 1360’ toegevoegd psalter, wellicht in de versie van Johan Scutken (zie C.C. De Bruin, CSSN, Vet. Test., Woord Vooraf, p. xiii). Het bewaren van deze 2 of 3 san(c)toer-vormen naast elders -i(e) in de Psalters der Moderne Devotie pleit ervoor, dat deze inderdaad een completering zijn van Grootes Getijdenboek: zie J.G. Heymans' uitgave, Inleiding, vooral p. ix-xiii. Het hapax santoere van UBG R. 534 (Ps. 80,3) moet secundair gevormd zijn.

(54) Tot voorzichtigheid manen hier echter vormen als mnl. sanctuari (Delftse Bijbel, 2 Par. 5, 5.11 en 29,21; vgl. noot 19) naast -ie; vgl. nog A. Van Loey, Mnl. Spraakk., § 69 a. Gelet op de vele verbogen vormen op -ien is in ons woord ev. met meer nominatieven op -i rekening te houden.

(55) Uit een rijm sautorien/rebebien (zo P. Leendertz Jr., ed., Middelnederlandsche dramatische poëzie, Leiden z.j., p. 443 uit Een beginsel van allen spele, Hulthemse Hs., Brussel) valt het aksent moeilijk af te leiden, te meer daar de juiste lezing - ons vriendelijk meegedeeld door Dr. J. Deschamps - sauterien is (H. Hoffmann von Fallersleben, Horae Belgicae VI, 2 en Mnl. Wb. namen souterien aan).

(56) Het betreft Delftse Bijbel des santorijs (vindplaats 26); Hs. Brussel KB 21625 in den santerie (11); Hs. Den Haag KB 133 D 26 in den sanctori (11); Omgekeerd is 3/4 van de vormen op -oer m. of onz.; vr. zijn alleen Hs. Den Haag 73 G 4 ind' santoer (18) en Leiden 46 B in der santoer (18 en 19); vgl. voor beide hss. noot 5.

[p. 79]

en femininum nu weifelen ook de overige geattesteerde mnl. -oriewoorden zoals bijv. purgatorie⁽⁵⁷⁾ (vgl. nog thans ciborie vr. tegenover bijv. consistorie onz.). De vormen op -erie/-elie (ook psalterie etc.) zullen zich ondertussen nog verder hebben aangepast aan de overtalrijke formaties van dat type⁽⁵⁷⁾, wat ook aksentverlegging naar achteren moet hebben meegebracht⁽⁵⁸⁾.

De vorm -or- vormt overigens ook fonetisch geen bezwaar tegen Arabische oorsprong, aangezien in deze taal de kwaliteit van de vokalen in de omgeving van emfatische konsonanten (hier -ṭ-) licht gewijzigd wordt; daarbij evolueert [u:] in de richting van een opener [o:]⁽⁵⁹⁾, zodat sanṭūr(i) door westerlingen gemakkelijk als santori kon worden weergegeven. Toch blijft hier voorzichtigheid geboden, te meer daar wij over de precieze klankwaarde van de mnl. spellingen o en oe weinig zekerheid hebben; beide grafemen konden zowel voor [u(:)] als voor [o(:)] worden geschreven. Bovendien was de uitspraak regionaal verschillend⁽⁶⁰⁾ en nu komen onze vindplaatsen, zowel die op -ori(e) als die op -oer, uit de meest diverse streken van ons taalgebied.

Hoe is het ten slotte te verklaren dat een oosters woord in West-Europa alleen in de Nederlanden ingang vond en nergens elders⁽⁶¹⁾,

(57) Vgl. B. Van Den Berg, Retrograad Woordenboek van het Middelnederlands, 's-Gravenhage 1972, p. 61 v. (-orie), p. 60v. (-erie); A. Van Loey, Schönfelds Hist. Gram. v.h. Nl., § 181 d. Vgl. nog mhd. zitorie en zitterie bij zitôl(e) ‘cister’ (zie J. en W. Grimm, Deutsches Wörterbuch, 15, Leipzig 1913, 1659).

(57) Vgl. B. Van Den Berg, Retrograad Woordenboek van het Middelnederlands, 's-Gravenhage 1972, p. 61 v. (-orie), p. 60v. (-erie); A. Van Loey, Schönfelds Hist. Gram. v.h. Nl., § 181 d. Vgl. nog mhd. zitorie en zitterie bij zitôl(e) ‘cister’ (zie J. en W. Grimm, Deutsches Wörterbuch, 15, Leipzig 1913, 1659).

(58) Vgl. hierboven sub II 3. Vormen op -erie voor het muziekinstrument vinden we ook in Oudfrans psalterie (thans gelatinizeerd psaltérion), in het Middel- en Nieuwengels (psaltery, vgl. noot 42), het Mhd. (psalterje, volgens Grimm, Dt. Wb. 17, 2199 en Sachs, HB 137 uit lat. plur. psalteria; psalterie in de Mentelbibel, die voor Ps. 80,3 zelfs das psalterien heeft: zie ed. W. Kurrelmeyer, dl. 7, Tübingen 1910, 364; psalterie ook in Diefenbach, Gloss. 469c). A. Lübben-C. Walther, Mittelniederdeutsches Handwörterbuch, Norden und Leipzig 1888, vermelden p. 285 b een psalterî(n?) zonder bron.

(59) Vgl. bijv. G. Krahl-W. Reuschel, Lehrbuch des modernen Arabisch, dl. 1, Leipzig 1980, p. 26. Vgl. nog Mnl. Wb. 8,58 tamboer ‘trommel’ uit Arabisch tanbūr naast tamboren, rijmend op te voren (Souterliedekens Ps. 149,3; maar 150,4 tamboeren), en de wisseling tussen -o- en -u- in dit woord in andere Europese talen: Hickmann 129; desgelijks in het eveneens hiervan afgeleide pandora etc.: K. Lokotsch, Etymologisches Wörterbuch der europäischen Wörter orientalischen Ursprungs, Heidelberg 1927, p. 159 (nr. 2015); Relleke, p. 201; N. Osman, Kleines Lexikon deutscher Wörter arabischer Herkunft, München 1982, p. 74 v.

(60) Vgl. voor dit alles A. Van Loey, Mnl. Spraakk. II, §76 en 85.

(61) Moeten we voor Zuidwest-Europa (en het middeleeuwse Duitsland?) bij de overneming van de santūr een (bijna) gelijktijdige (her)benoeming met het enigszins homonieme, reeds bekende salteri(o) aannemen? Bestond eens een groot Westeuropees gebied met -n-?

[p. 80]

afgezien dan van Slovenië (šenterija)⁽⁶²⁾? Wij herinneren eraan, dat het oudste bekende hakkebord werd afgebeeld op een boekband voor koningin Melisenda van Jeruzalem, stiefmoeder van Sibylla van Anjou, die in 1134 de Vlaamse graaf Diederik van de Elzas huwde en zo moeder werd van de zeer gekultiveerde Filips († 1191). Beide graven ondernamen verscheidene tochten naar het Heilige Land; de rol van de kruistochten bij de overname van oosterse ‘Wörter und Sachen’ is genoegzaam bekend, waarbij meer dan één Grieks woord in Arabische vorm naar het Westen werd meegenomen (zie de lit. in noot 59). Kan een van beiden daar de sanṭūr, als nakomeling van de wellicht Fenicisch-Palestijnse pesanṭērīn, niet hebben leren kennen? Heeft in het Gentse Gravensteen, door Filips waarschijnlijk naar oosters (kruisvaarders)model in 1180 voltooid, tot een centrum van kultuur uitgebouwd, waar Gysseling het hof van koning Nobel uit onze Reinaert situeert⁽⁶³⁾, de eerste santori/santoer, aangeslagen en/of getokkeld, weerklonken?

Gent

L. De Grauwe

(62) Dit geval blijft lastig te verklaren. Het hakkebord heet er ook oprekelj (zie MGG 7, 342 en 14,1360; NGD 20,606; wij vermoeden een verbastering van Hackbrettl uit het aangrenzende Karinthië en Stiermarken), volgens Kettl. 324 en H. Vuylsteke in AME 5,82b ook cimbal. Volgens NGD 20,598 en AME 5,82b komt het instrument ook in Noord-Kroatië (Podravina) voor, volgens Kettl. 324 in West-Kroatië; deze vermeldt ook een pedaalcimbalom in Servië (Dräger-wünsch spreken in MGG 5, 1210 van servokroat. cimbalo; zo reeds Sachs, HB 137 en RL² 173 b, die in RL² 82 b nog varianten geeft). Maar voor de overige streken van Joegoslavië, in Bulgarije en Albanië (zie noot 25) wordt in de encylopedieën geen gewag gemaakt van een hakkebord (ook kanun wordt alleen in Joeg. Macedonië gesignaleerd: NGD 20,603). Mede gelet op onze noot 31 en op de naam oprekelj lijkt ons dat instrument in Joegoslavië vanuit Oostenrijk-Hongarije te zijn doorgedrongen, niet vanuit Griekenland of Turkije. Ook vanuit Venetië is geen vroege invloed op Slovenië aan te nemen, daar men blijkbaar in deze stad eind 15de eeuw het hakkebord nog niet kende (Kettl. 68). Is šenterija toch een verbastering van een Romaans salterio of (waarschijnlijker) van een Duits salterie/selterie, of is het een perifeer overblijfsel van een in vorige noot gesuggereerd gebied?

(63) Zie zijn Inleiding op Van den Vos Reynaerde, hertaald door K. Jonckheere, Brussel-Amsterdam 1978, p. 23. Tussen de Elzassers en 1360 liggen weliswaar nog bijna twee eeuwen, maar hier kan gebrekkige overlevering in het spel zijn.
Voor hulp van allerlei aard dank ik verder hartelijk de professoren F. De Hen, G. de Smet, M. Plancke en E. Voordeckers, mijn collega's D. Coigneau, G. De Boel, J. Klener, C. Lebbe, G. Lombaerts, D. Markey, J. Reynaert, H. Talloen, J. Van Damme, J. Verdonck, J. Vereecken (alle R.U.G.), alsook de heer L. Wauters en mevr. G.M. de Meyer. I wish to thank especially Dr. Kettlewell for his kind permission to quote from his thesis.

[p. 81]

Verkort aangehaalde literatuur.

AME = Algemene Muziekencyclopedie (hoofdredactie J. Robijns en M. Zijlstra), Haarlem 1979v.v.

H. Boone, ‘Beknopte bijdrage tot de geschiedenis van het hakkebord in de Lage Landen’ in Volkskunde 77, 1976 (Huldeschrift Paul Collaer), p. 203-216.

V. Denis, De muziekinstrumenten in de Nederlanden en in Italië naar hun afbeelding in de 15e-eeuwsche kunst, Antwerpen/Utrecht 1944.

GD^5 = Eric Blom (ed.), Grove's Dictionary of Music and Musicians, 5th ed., 9 vols., London 1954 (suppl. 1961).

H. Hickmann, ‘Die Musik des arabisch-islamischen Bereichs’ in Handbuch der Orientalistik (hrsg. v.B. Spuler), 1. Abt., Ergänzungsband IV: Orientalische Musik, Leiden/Köln 1970, p. 1-134.

D. Kettlewell, The Dulcimer, doct. thesis Loughborough University (UK), 1976.

MGG = Die Musik in Geschichte und Gegenwart, hrsg. v. Fr. Blume, 16 Bde, Kassel und Basel 1949-1979.

NGD = The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 20 vols., London / Washington / Hong Kong 1980.

Mnl. Wb. = E. Verwijs en J. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, 11 dln., 's-Gravenhage 1885-1941.

C. Sachs, HB = Handbuch der Musikinstrumentenkunde, Leipzig 1920.

-, HiM = The History of Musical Instruments, New York 1940, geciteerd naar de vertaling De geschiedenis van de muziekinstrumenten, Utrecht / Antwerpen 1969.

-, RL^2 = Real-Lexikon der Musikinstrumente, revised and enlarged edition, New York 1964, (le uitg. Berlijn 1913).

WNT = Woordenboek der Nederlandsche Taal, 1 v.v., Leiden 1864 v.v.