Naamkunde. Jaargang 15

(1983)– [tijdschrift] Naamkunde– rechtenstatus

Hydronymie van het Dijle- en Netebekken

In deze bijdrage trachten we een synthese te geven van het materiaal en de resultaten uit ons doktoraal proefschrift ‘Hydronymie van het Dijle- en Netebekken’ (Leuven, 1982). Het gebied dat we onderzochten, behoort tot het stroomgebied van de Schelde en omvat de bekkens van Dijle, Gete, Herk, Demer en Nete. In dit gebied vallen evenwel Vlaamse en Waalse gemeenten. We beperkten ons tot de Vlaamse toponymie. (Kaart 1, 2, 3).

In concreto deelden we onze nameninventaris als volgt in:

1. De oudste namen

1.1	Algemeen
1.2	De oudste namen: schematisch overzicht
1.3	Apa-namen: schematisch overzicht
1.4	Verspreiding van de oudste namen

2. De A

2.1	Etymologie en plaatselijke uitspraak
2.2	Verspreiding van de A-namen

3. Het substantief als specificans in samengestelde waternamen

3.1	Persoonsnamen
3.1.1	Profane namen (voor- en familienamen, ambten, titels, beroepen, ambachten)
3.1.2	Religieuze namen (heiligennamen, titels)
3.2	Diernamen
3.3	Fiktieve wezens
3.4	Naamgeving naar gemeenten, gehuchten, wijken, enz.
3.5	Naamgeving naar verkeerswegen
3.5.1	Toegangswegen over land (straat, weg, dijk, enz.)
3.5.2	Kruising van een beek
3.6	Naamgeving naar gebouwen in ruime zin
3.6.1	Molenbeek en varianten
3.6.2	Andere konstrukties
3.7	Naamgeving naar administratieve en juridische gebruiken
3.7.1	Grenstoponiemen
3.7.2	Eigendomsverhoudingen
3.7.3	Keuring
3.7.4	Strafwerktuigen

3.8	Naamgeving naar gebruiken uit het volksleven
3.9	Naamgeving naar terreinen in ruime zin
3.9.1	Hoogten en laagten
3.9.2	Land met specifieke vorm, grootte of ligging
3.9.3	Al of niet omheinde terreinen (akkerland, grasland, magere of moerassige grond)
3.10	Hydroniemen met bos- en plantnamen
3.11	Naamgeving naar de bodemgesteldheid
3.12	Varia: Hoofd-, Moeder-, Leugen-, Vloed-, Winter-

4. Het adjektief/bijwoord als specificans in waternamen

4.1	Synoniemen en tegenstellingen
4.1.1	Relatie groot/klein
4.1.2	Relatie smal/breed
4.1.3	Relatie oud/nieuw
4.1.4	Relatie traag/snel
4.1.5	Relatie krom/recht
4.1.6	Relatie droog/nat
4.1.7	Relatie zoet/zout (zuur)
4.2	Kleuradjektieven
4.3	Geografische ligging
4.3.1	Windstreken
4.3.2	Relaterende verwijswoorden
4.3.3	Geadjektiveerde aardrijkskundige namen
4.4	Varia

5. Het telwoord als specificans in samengestelde waternamen

6. Het werkwoord als specificans in samengestelde waternamen

6.1	Verbale stam als eerste lid
6.2	Participia als eerste lid

7. Betekenis van simplicia of van het specificatum in samengestelde waternamen

7.1	Stilstaand water
7.2	Vloeiend water
7.2.1	Gracht
7.2.2	Laak
7.2.3	Loop, beek
7.2.4	Rijt
7.2.5	Vliet
7.2.6	Zijp, zeep
7.2.7	Zouw, zoe
7.3	Schema: groei van het namenbestand (jongere composita)
7.4	Recente naamgeving
7.4.1	Naamgeving in de 19e eeuw
7.4.2	Huidige toestand

Voor de verwijzingen geven we achteraan een beknopte bibliografie. Voor de attestaties echter verwijzen we naar het item in onze dissertatie sub voce.

Afkortingen

Beitr. z. Nf.

Beiträge zur Namenforschung

Hand.	Handelingen van de Koninklijke commissie voor toponymie en dialectologie
KVA	Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse academie voor taal- en letterkunde
Med.	Mededeelingen uitgegeven door de Vlaamsche Toponymische vereeniging te Leuven
Mnl. Wdb.	Middelnederlandsch woordenboek
Naamk.	Mededelingen van het instituut voor naamkunde te Leuven en de Commissie voor naamkunde en nederzettingsgeschiedenis te Amsterdam
Naamk. rep.	Naamkundig repertorium. Machinale bewerking van de onuitgegeven toponymische dokumentatie uit Nederlandstalig België
NGI	Kaarten van het Nationaal Geografisch Instituut
NGN	Nomina geografica neerlandica
RND	Reeks Nederlandse dialektatlassen
Taal & T.	Taal en Tongval
WNT	Woordenboek der Nederlandsche taal

1. De oudste namen

1.1 Algemeen

De chronologie van de oudste namen is zeer spekulatief. Toch kunnen we met enige zekerheid volgende feiten vaststellen.

(1)

Oudeuropese namen: van ca. 1500 vóór Christus af. Formeel zijn het afleidingen van adjektivische en verbale stammen.

(2)

Eerste germanisering: -200.

(3)

Gallo-Romeinen: -57.

(4)

Tweede germanisering van ca. + 300 af.

-	Frankische naamgeving met -apa (rond 300?).
-	*Ahwō > Aa: hoogtepunt volksverhuizingstijd.
-	Merovingische tijd: nederzettingsnamen afgeleid van composita met baki (+ suffix -ja?).
-	Romaanse assibilatie van k vóór palatale vokaal (e, i): baki > bais vóór 700.
-	i-umlaut 700-800: baki > beki, waaruit Romaans becque.

Bibl.: Schönfeld (1955); Gysseling (1960, synthese); Gysseling (Naamk. 1978, pp. 1-24); Mainzer Gewässernamenkolloquium (Beitr. z. Nf. 1981. Bd. 16, Heft 1).

1.2 De oudste namen: schematisch overzicht

Adjektivische/Verbale wortels		Suffix	Oudste vormen	Gemeente
*bhe-bhro-s	bruin	n	Beveren(beek)	Diest
			1271 bevernem < dat. pl.

Adjektivische/Verbale wortels		Suffix	Oudste vormen	Gemeente
*kel- ?	grijs (schalrijk)	n	Kalie(beek)?	Tielen
			1438 Caelen

*mel-	donker	n	Melaan	Mechelen
			13e e. Melana, enz.

*medh-	midden (of zoet)	n	Meen, Mene	Tienen
			1340 Medonia

*mū-s-	modderig	n	(Muizen)	Muizen
			ca. 1150 Musena

			(Muizen)	Sint-Truiden
			ca. 680 Musinium

*ghol-	bruisen	n	(Gelmen)	Gelmen
			966 Galmina

*is-	heftig bewegen	n	IJs(beek)	Houwaart
			1613 Ysen(berch)

*pel-	vlieten	n	(Veulen)	Veulen
			1174 Folon

*ṷil-/ṷel-	draaien	n	(Wellen)	Wellen
			1158 wellene

*tem-	donker	r	Demer	(Hasselt)
			908 Tameram (akk.)

*ṷes-	goed	r	Wezer(beek)	Wezeren
			1108 Wesere

*id-	zwellen	r	Itter(beek)	Koningshooikt
			1343 Itterbeke

*is-	heftig bewegen	r	(IJzer) = gehucht	Overijse
			1124 Iserna
			1367 Yzeren(veld)	Loksbergen

*ru-	murmelen	r	Roer/Roel(beek)	Budingen
			801 Rura

*leib-?	glad, moerassig	s	Lips	Tildonk
			1427 leeps

*kēi-s	in beweging zijn	ndr	Cisindria	Sint-Truiden
			8e E. Cisindriam (akk.)

*as-		ka	As(beek)	Oplinter
			1495 Asbeecke

(of ask- ‘es’)
*is-	heftig bewegen	ka	IJse	Overijse
			832 Isca

*tīr-	moerassig		Dijle	(Leuven)
			1008 Thila r > l

Adjektivische/Verbale wortels		Oudste vormen	Gemeente
*i̯es-?	opborrelen (Pok. p. 506) met j > g	Gaas(beek)	Budingen
		1459 gaesbeke
		Gaas = landnaam	St. Ag. Rode
		1593 gheyse
		Gaas	Tienen
		1642 geijse

*ghed-	gat, opening,	Gete	(Tienen)
	doorgang (vgl. Kattegat)	956 Gatia
		11e E. Jetta

?		Herk	Herk-de-Stad
		980 Harcha

*pel-?	vloeien	Laan	Terlanen
		1173 Lanne	(Overijse)

*Xnitan	stoten (Germ.)	Nete	(Lier)
of		726 Huita
*nid-	vloeien (IE)	1008 Nitae (gen.)

*pur-	zuiver	Voer	Tervuren
		743 Fura

*ghrō.	groeien	Graas(beek)	Grazen
		680 Groseas = Grazen ‘aangeslibt land’
		1468 Graese = watern.

*wangiō	(Germ.)	Winge(beek)	St. J. Winge
< *wanga	weide	1129 Winga = gemeente
		1218 Winghe = watern.

Besluit: Bij de afleiding van de Oudeuropese hydroniemen in ons gebied stellen we geen enkele regelmaat vast, noch in de keuze van de worteltrap, noch in de keuze van de vokaalvariant in het suffix. Wel valt op, dat de naamgeving in het algemeen tot een bepaald semantisch criterium beperkt blijft: alle namen duiden konkrete begrippen aan zoals kleur, uitzicht van de streek, ondergrond, geluid en beweging. De naamgeving gebeurde op grond van konkrete, zintuigelijke ervaringen: het water werd genoemd naar wat de mens trof in de natuur, al kan men de naamgeving niet meer toetsen aan een ‘Realprobe’.

1.3 Apa-namen: schematisch overzicht

Wortels (Germ.)		Oudste vormen	Gemeente
*gan-	bocht, kromming	Gempe	St. J. Winge
		1243 genpe, 1244 genepe

		Gennep	Zelem
		1328 Ghenepe

		Gompel(loop)	Mol
		1317 gompele = gompe + lo

*hel-/hol-	moerassig, laaggelegen	Hulpe	Terhulpen
		1226 Holpa

*ul-/ol-	natte bodem	Dulp	Testelt
		1399 olpe

*lē₂skō-	lis	Lisp = gehucht	Lier
		1236 lisp < *lisk-apa

*falwa-	veel = vaal	Velp	Opvelp
		746 Felepa
		Velpen = pln. uit dat. meerv.
		741 Felepa

*weip-	wiebelen (moerassig)	Wijp/Waap	Betekom, Tremelo
		1551 Wyppe < *wīp-apa

*wan-	ontoereikend	Wamp	Arendonk
		1368 Wampe < *wan-apa

*wem-?	‘wamen’ (slijk opwoelen)	Wimp	Geel
		1427 wimpe = landnaam

Besluit: Ook apa-afleidingen behoren tot een oude laag, aangezien de rektrap āp- voorkomt ten oosten van de lijn Baltikum-Balkan (Schmid, Beitr. z. Nf. 1981, p. 8); apa-namen waren volgens Schönfeld (1955, p. 113) vooral produktief bij de Franken. Wegens het afslijtingsproces bij vele apa-namen en de duistere betekenis van veel wortels zouden ze echter al in de eerste eeuwen na Christus ontstaan kunnen zijn.

1.4 Verspreiding van de oudste namen

Kaart 4 vertoont een koncentratie van oude namen ten zuiden van de Demer. Ten noorden van deze rivier zijn ze schaars. We vinden er slechts de Nete, de Itter en eventueel, tussen A en Nete (omgeving Tielen-Kasterlee), de Kalie en de Rul(loop). Het spreekt vanzelf dat grotere rivieren als Nete, Gete, Dijle, enz. niet op één plaats gelokaliseerd kunnen worden. Toch moesten we duidelijkheidshalve een teken aanbrengen bij een belangrijke gemeente (vb. de Nete bij Lier). Afgezien hiervan blijft het beeld ongewijzigd.

Voegen we daarbij de kaart met het verspreidingsgebied van apa (kaart 5), dan vullen de apa-namen het gebied verder op. Tussen Gete en Demer, met een sterke koncentratie van oude namen, vindt apa geen plaats meer. Opmerkelijk is, dat ook ten noorden van de Demer apa slechts schaars voorkomt. Waap, Dulp en Gennep liggen nog vlak bij de Demer. Verder hiervan verwijderd ontmoeten we slechts de Wimp, de Wamp en de Lisp (thans gehuchtnaam). De Gompelloop in Mol is een recente vorming uit plaatsnaam Gompel (< gompe + lo).

2. De A

Simplex	Compositum	Adjektief
(1057 Aa Anderlecht)	Abroek	Oude A
1258 Aa (Leuven)	1259 Abroch (Lier)	(1269 ouda Veurne)
		1284 oudra (Lier)

In ons gebied komt de A nog als simplex voor, maar ook in composita als Abeek, Adijk en in verbinding met adjektieven zoals Oude/ Nieuwe A, enz.

2.1 Etymologie en plaatselijke uitspraak

De etymologie van A is bekend: het woord gaat terug op Ogm. *ahwō, dat geheel beantwoordt aan Lat. aqua. Ook in ons gebied betekent A gewoon ‘het water’, zoals later de beken gewoon ‘de beek’ worden genoemd.

J. van Gorp (1936, p. 21) merkt op, dat de A in de volksmond als d'aach wordt uitgesproken. Hij vermeldt in Lichtaart 1765 d'aegh

eersel en in Tielen 1651 d'aechhoeve (o.c., p. 24). Deze plaatsen liggen niet op de A, maar wel op de Kleine Nete, zodat A hier de waarde had van een gewoon appellatief. Vgl. ook de uitspraak opgetekend in de ‘Reeks Ned. Dialektatlassen’ onder Gierle [dɔ: X], Lichtaart [dɔ. X], Oud-Turnhout [dɔ: X], Poederlee [dɔ: X], Ravels [dɔ. X], Tielen [dɔ: X], Vorselaar [dɔ: X], identiek met Eerste Beek en Vosselaar [dɔ. X], naast [dɔ:] in Turnhout, [də a:] in Herentals en [də v.] in Grobbendonk.

Al deze plaatsen liggen in het gebied, waarin ook nu nog de h als foneem wordt uitgesproken (Grootaers, KVA V&M. 1942, pp. 217-225 met krtn). De h-loze vorm in Herentals en Turnhout is wellicht aan schoolse invloed toe te schrijven.

Terwijl in het h-loze gebied *aha zich normaal tot ā ontwikkelde (doordat de h intervokalisch niet werd uitgesproken), bleef in het h-gebied de h in de auslaut over (althans in de gesproken taal). De kaartenmakers van de 17e eeuw hebben bovendien de vorm Ade opgetekend (J. van Gorp, 1936, p. 21 en 24). Schönfeld (1955, 141) noemt deze vorm hyperkorrekt, te beschouwen als een ‘andere wijze van verlenging’ net zoals A (of Ee, Ie) verlengd wordt door versmelting met het voorafgaande lidwoord of met een hiaatdelgende n zoals in Dee, Die, Nie. Deze verlenging wijt Schönfeld aan de afkeer die onze taal heeft voor woorden die slechts uit één klinker of tweeklank bestaan. Parallel met Ade is de naam voor het Zeeuwse dorp Ede.

2.2 Verspreiding van de A-namen

Opmerkelijk is dat het A-hydroniem het sterkst vertegenwoordigd is in het bekken van de beide Neten, dus in het gebied dat nu nog een A als waternaam heeft (kaart 6). Gysseling (1960, p. 31) geeft als verklaring bij de A (bijrivier van de Dieze te 's-Hertogenbosch) ‘natuurlijke waterloop, inz. in het rivier- en zeekleigebied’; in 1954 gaf hij als geografische verspreiding ‘inz. in het zeekleigebied’ (Med. 1954, p. 99). De Ee, schrijft hij verder, is gewoon in het kustgebied. De A is bekend in Noord-Frankrijk en als ‘één van de schaarse vertegenwoordigers in het binnenland’ noemt hij de Aa onder Anderlecht. De attestaties tonen echter aan, dat het A-gebied vroeger veel groter was. Systematisch onderzoek naar toponiemen in gemeenten, waarvoor nog geen monografie werd opgesteld, zal in de toekomst de leemten nog aanvullen.

De A is ca. 28 km lang en dit kan de oorzaak zijn van de overleving van het hydroniem. Schönfeld (1955, 139) merkt op, dat met A belangrijker (hoewel niet belangrijke) wateren worden aangewezen dan met -apa. Het zijn, althans aanvankelijk, natuurlijke wateren, zoals die later in Oost-Nederland vaak met beek, diep, stroom worden aangeduid. We hebben evenwel opgemerkt, dat ook de Kleine en de Grote Nete zelf, evenals de Oude Gete (en een arm van de Dijle), met A werden aangeduid. In dit geval was A gewoon appellatief.

Vormen met ee, ie e.d. komen in ons gebied niet voor. Wel is er een Ebroekloop, riviertje in Berlaar. De abnormale E- in het binnenland kan verklaard worden als een variant (of korruptie) van Eec-‘eik’ zoals in Malderen 1470 aent eebroeck, ca. 1530 int eebroeck = ca. 1450 aent eecbroec, 1470 opt eecbroec (Lasure, 1966, 82).

3. Het substantief als specificans in samengestelde waternamen

3.1 Persoonsnamen

3.1.1 Profane namen (voor- en familienamen, ambten, titels, beroepen, ambachten).

(1) We noteerden 156 namen, waarvan 57 namen met -beek, 47 met -loop, 32 met gracht. Met -loop wordt een profane naam vóór 1600 schaars gekombineerd. Oudste attestaties: 1534 helmonssen loop (Geel) < 1426 helmonschen grecht; 1539 goens loop (Geel). Na 1600 worden loop-namen talrijker. Verbinding met -laak blijft een zeldzaamheid: oudste voorbeeld 1359 smeetslake in Haacht.

(2) De oudste namen worden gevormd met -beek, naast twee voorbeelden met -bron. Naargelang van de aard van het eerste lid kunnen we hierin verschillende lagen onderscheiden.

a. Eénledige persoonsnamen met sterke of zwakke genitiefuitgang; in chronologische volgorde: Diepenbeek, 1063 Tienbeche; Bunsbeek, 1076 Bonesbeche; Raalbeek, 1141 Ralebeka, 1145 Ralenbecke (in Bierbeek); Raasbron, 1179 radenborn, 1315 Raesborne (in Heverlee); Kelsbeek, 1216 Kelsbeke (Sint-Truiden); Kaatsbeek, 1248 Catsbeke (Genk-Beverst); Bollebeek, 1280 Bolenbeke (Hove).

Het eerste lid is doorgaans een Germaans hypocoristicon. Dit type komt alleen in het zuiden van ons gebied en aan de Beneden-Nete

voor (cf. de oudste namen), gebieden die vroeg gegermaniseerd werden. Hoewel later opgetekend, behoren tot dit naamtype ook: Ramsbeek, 14e e. raempsbeke (Goetsenhoven); Ratsbron, 1347 Ratsborne (Leuven); Raalbeek, 1362 Ralenbeke (Heverlee); Fokkebeek, 1486 Vockebeke (Glabbeek).

Hierbij misschien ook Ransbeek (Kampenhout, Overijse).

Deze namen weerspiegelen de eigendomsrechten in feodale tijd. In sommige gevallen zijn ze overgegaan tot gehucht- of gemeentenaam, ofwel verdwenen als toponiem. Vgl. gelijkaardige hydroniemen (met -ach of -bach) bij Boesch (Beitr. z. Nf. 1981, p. 32 en 35) die deze vormingen in verband brengt met bezit of visserijrechten (p. 32).

b. In een tweede laag komen als eerste lid namen voor, die blijkbaar jonger zijn. De oudste ervan dateren uit de 14e eeuw: 1304 Piterbeke, thans gehucht Pietelbeek (Hasselt); 1368 Woyts Verscuerenbeke (Turnhout); 1385 Goeskensbeecke (Hoeselt), dan al veld, later weide. De psn. herinnert aan de eigenaar van een land waardoor de beek (of de gracht) loopt. De naam van de eigenaar of van zijn nakomelingen was nog bekend, zoals blijkt uit: 1511 catlyn branss... branss erfve, waarbij 1564 brants gracht (Genk). Met overgang naar een bos: 1633 willeke wouters beke (Betekom).

c. Uit het vorige type vloeit logisch een derde laag voort; de naam van de vroegere eigenaar is niet meer bekend, maar zijn naam leeft voort als plaatsnaam. Hiervan wordt een waternaam gevormd. Het onderscheid met de tweede laag is duidelijk. Vgl. 1713 Jan de Bunger > pln. De Bungers > AW.Ga naar voetnoot(1) Bungersloop (Lichtaart); 1430 busscere > pln. den busser > AW. Busserloop (Geel); 1443 Jan cremers > pln. de Cremel > AW. Kremelsloop (Kasterlee). Soms is de waternaam toevallig vroeger opgetekend: 1744 den belleman (= land), al in 1688 Bellemansloop (Geel).

Opm. Talrijk zijn verbindingen met plas, vijver e.d. die wijzen op bezit: 1448 henicx bosmans wyer (Genk), 1641 Bellensplas (Tongerlo), enz.

(3) Het eerste lid is soms een algemene aanduiding voor heer. We moeten hierbij vooral denken aan wereldlijke vorsten die opdracht gaven tot het graven van een waterloop. Ze komen dan ook het meest voor in verbinding met gegraven waterlopen. Verbindingen met -beek,

-stroom e.d. wijzen op eigendomsrechten op het land waardoor de beek vloeit. Het meest gebruikte woord is heer, meestal onverbogen in verbinding met gracht.

Oudste voorbeelden: 13e e. Herregracht/Heergracht (Mechelen); 1325 Hergracht (Muizen); 1360 heergracht (Sint-Truiden); 14e e. Ergracht (Lummen). De meeste heergrachten dateren echter uit de 16e e.

Meer specifieke titels zijn zeldzaam: hertog: 1294 fossa ducis, later 's-Hertogengracht (Oplinter); vorst: 1530 Vorstenvliet (Neerlinter); graaf: AW. Graafloop (Geel) en Schravensbeek (Oud-Heverlee), deze laatste wellicht ouder; meier: 13e e. meiergraghte (Ezemaal), 1530 Meyere beecke (Neerlinter). Recent zijn Baronsgoot (Mechelen-Bovelingen), en Procureursloop (Hallaar).

(4) Van hydroniemen met eerste lid op -man(s) zijn de oudste voorbeelden: 1394 op rijptmans grachte (Borlo); 1443 Maesmans lake (Kasterlee); 1522 billemansbeeck (Hasselt) met nog bekende eigenaar in 1536 Peter bellemans beecke. Totaal: 18, inz. 16e e.

Een sekundaire naam op -mans is in Geel-Kasterlee: Hellemansloop met substitutie van gracht door loop en van adjektivisch -sch door pseudo-genitief-s.

3.1.2 Religieuze namen (heiligennamen, titels)

Namen van religieuzen zijn betrekkelijk zeldzaam in een waternaam. In de meeste gevallen is het eerste lid een heiligennaam, verbonden met beek, gracht of bron.

a. Namen van religieuzen: 27, waarvan de oudste: 1394 beghijnengrachte (Borlo), 1340 Dekensgracht (Tienen) en 1457 sdekenshrecht (Sint-Joris-Weert), 1381 Monc vloet (Vorselaar), 14e e. Vrouwenvliet (Mechelen) met vrouw = ‘non’. Naar de ligging van de waterloop bij een Bogaardenklooster: 1689 Bogaerde Gete (Tienen), enz.

Andere namen komen slechts sporadisch voor: abt, bisschop, non, lazarus (wegens de lazarij) en pastoor (wegens de pastorie). Naar een uithangbord: Driekoningenloop (Nijlen).

b. Heiligennamen: 54. Van Wijk (NGN 1930, 50) situeert het hoogtepunt van de heiligenverering in het noorden tussen de 11e en 13e e., in het zuiden vroeger. De hydroniemen met een heiligennaam verbonden zijn echter sekundair ontstaan naar de kapel, de kerk, het gasthuis e.d.m. waarlangs de beek vloeide en die de naam van de heilige droegen. Oudere bronnamen kunnen als een poging gezien worden om heidense gewoonten door christelijke te vervangen. Waar kwade

geesten huisden, trad de duivel (nekker) in de naamgeving op. Zie ook Bron en Bronbeek (blz. 44) en vgl. als vroegst aangetroffen voorbeelden in ons gebied:

bron, genoemd naar 1260 Sint-Trudo en 1303 Sint-Jan (Sint-Truiden), 1306 Sint-Ermelinde (Meldert bij Tienen), 1323 Sint-Jan (Heverlee), 1340 Sint-Martinus resp. Sint-Pieter (Tienen). Van de 15e eeuw af worden ze talrijker.

fontein: 1724 fontaine Saint bartholomé (Zittert-Lummen).

put: het eerst in Mechelen (1374), dan Geel (1644), Kontich-Lint (1666). Ze komen vooral buiten het bron-gebied voor.

gracht: 1374 fosseit sain Cornet (Waasmont), nadien nog 1 vb. in Beverst.

loop: slechts sinds 1667 (Herentals), blijft zeldzaam in verbinding met heiligennaam.

beek (17 namen): 1500 Sint Jans beick (Hasselt), 1547 St Mertensbeecke (Eliksem); andere zijn niet ouder dan de 18e eeuw.

3.2 Diernamen

(1) Tussen Dijle en Nete komen ca. 120 waternamen voor met een diernaam als eerste lid. Sommige woorden zijn echter voor verschillende interpretaties vatbaar (o.m. peert/peertse, catte, hoender, wolf, weer/weder) en kunnen om verschillende redenen in de naamgeving opgenomen zijn. Weer kan b.v. net als hank betrekking hebben op de visserij; of weer = ‘ram’?

(2) Als diernamen komen voor:

Typische waterdieren: echel 13, otter 3, vis 16, snoek 2, bever 2, paling 1, rat 2, pad 4, kikvors 2. Pad wordt vooral met poel verbonden, maar werd slechts illustratief opgetekend. Alleen in Sint-Joris-Weert is Paddenpoel een vloeiend water.

Vogels: arend 1, ekster 2, kievit 4, kneuter 1, koekoek 1, kraan 3, kwakkel 2, nachtegaal 2, roetaard 1, sneppe 1, uil 3 (?). Ook Vogelzang? Niet alle vogels zijn watervogels of komen in de nabijheid van waterlopen voor. Reden voor naamgeving was soms een uithangbord of boerderijnaam (arend, koekoek, nachtegaal).

Insekten zijn zeldzaam: mug 1, horzel 1.

Huis-, neerhof- of staldieren: eend 1, gans 4, geit 1, hoender 3, hond 3?, kalf 3, kat 5?, kater 2, koe 1, lam 1, os 4, paard 7?, varken 2. Soms naamgeving naar zulk dier in een uithangbord.

Wilde dieren: leeuw 2 (uithangbord of ‘heuvel’), vos 10, wolf 3, misschien ook visse = bunzing 3.

(3) Oudste voorbeelden:

met tweede lid -beek: Roosbeek, 1244 vrosbach (Zepperen); Kraanbeek, 1294 craenbeka (Ezemaal); Visbeek, 1368 visbeke (Turnhout); Vosbeek, 1375 tsfos beke (Heist); Gansbeek, 1390 gans beke (Bilzen); Kattebeek, 14e e. Cattenbeke (Kersbeek-Miskom);

met andere bestanddelen: Ganzelaak, 1280 ganselake (Webbekom); Vissengat, 1298 vissengait (Sint-Truiden); Weerzijp, 1364 wersiep (Binkom) (?); Varkensgracht, 1380 verkensgracht (Rummen); Echelwater, 1390 echelwater (Bilzen); Visgracht, 1395 vischgrecht (Zichem); Paardsdemer, 14e e. Tymera equorum (Hasselt). Met -loop het vroegst in Peertsloop (Ramsel), pas bij Ferraris. Diernaam + loop wordt talrijker vanaf 1800.

(4) Morfologisch: Uitgang ø + beek is in alle perioden frekwent (type Visbeek); -s, -e(n) (Katersloop, Osse- of Ossenbeek) zijn niet zeldzaam, maar vóór 1400 ontbreekt -s. Met plur. -er alleen in Kalverbeek (Putte).

(5) Aanvankelijk is het eerste lid altijd een echte diernaam. Uit 1619 dateert het oudste voorbeeld met boerderijnaam: Koekoekbeek (Berg).

3.3 Fiktieve wezens

(1)	Waternamen met fiktieve wezens als eerste lid zijn betrekkelijk zeldzaam (14). De voornaamste woorden zijn nekker (7) en duivel (4).
(2)	Het tweede lid is een stilstaand water: bron, kolk, poel, put, wijer, of een gegraven vliet.

Oudste vermelding met -beek: 1497 neckersbeke (Kapellen). Andere namen met -beek of -loop zijn recente vormingen. Boze geesten huisden derhalve in stilstaand water dat als gevaarlijk werd beschouwd. Aangezien we de stilstaande waters niet exhaustief behandeld hebben, zal het aantal van dit type wel wat hoger zijn. Oudste voorbeelden: 1280 neckercolke (Mechelen), 1329 neckersborne (Diest), 1385 Duyvelswyer (Hoeselt).

3.4 Naamgeving naar gemeenten, gehuchten, wijken, enz.

In deze rubriek komen slechts gemeentenamen aan bod, die onveranderd aan een waternaam werden toegevoegd. Een voorbeeld hiervan

is Binkombeek. Daarnaast zal men talrijke namen vinden, die gevormd zijn naar een gehucht, een wijk of een ander toponiem, waarbij het onderscheid niet altijd zeer duidelijk gemaakt kan worden. We tekenden van dit type 176 voorbeelden op, waarvan 89 samengesteld zijn met beek en 70 met loop.

(1) Ontstaan.

a. Sommige veldnamen groeien uit tot wijk-, gehucht-, of gemeentenaam. Vb. onder Geel 1757 wey den knutselaer; hiervan wordt in de 19e eeuw (AW) een waternaam gevormd: Knutselaarloop. In Olen heet de Bijlenloop (AW) naar het gehucht Bijlen, dat zich ontwikkelde uit Beilenveld. Borlogracht werd genoemd naar de gemeente Borlo, oorspr. een bosnaam.

b. Heem-namen worden aanduidingen voor: een leengoed (Boutersem, Kontich), een wijk (Bruinissem, Tienen), een gehucht (Millegem, Mol), een gemeente (Binkom). Hiervan worden waternamen afgeleid.

c. Namen op -ingen worden: een hof (Hof van Wetsingen, Neerheilissem), een gehucht (Hardelingen, Sint-Huibrechts-Hern), een gemeente (Berlingen, enz.).

Door deze overgangen met verschillend resultaat zijn de grenzen tussen namen voor een wijk, gehucht, enz. niet altijd scherp te trekken. Ze hebben wel alle gemeen dat ze een plaats met een bepaalde uitgestrektheid aanduiden. Waternamen volgens dit type gevormd geven derhalve aan, door welk gebied de waterloop vloeit: door de gemeente Binkom, door het gehucht Hardelingen, door de wijk Bruinissem, door de Knutselaar, enz. Ze verschillen semantisch nauwelijks van andere terreinwoorden als broek, beemd, made, weide, heide (met hun composita). Het verschil ligt alleen in het feit, dat het propriaal karakter bij wijk-, gehucht- of gemeentenamen sterker naar voren komt dan bij gewone terreinwoorden.

(2) Chronologie.

Vóór 1600 komen waternamen, van zulke propriale terreinwoorden afgeleid, zelden voor. Oudste voorbeelden:

met -zouw: Pontzouw, 1420 ponten zouwe (Diest, naar het Hof van der Ponten?); Lemmertingenzouw, 1500 lemmertinge souwe (Waasmont, goederen van het kapittel van Sint-Lambrecht);

met -beek: Ophembeek, 1506 ophem beecke (Borlo); Heimerbeek, 1523 heijmerbeke (Tielt), naar de Heimerhoeve; Nauwerkombeek, 1526 ouwerghombeek (Geetbets); Pulderbeek, 1546 pallair beecke (Vorselaar);

Nielenbeek, 1566 ter nielen beecken, op de nielder beecke (Gingelom), naar gehucht Niel; Stapelbeek, 1574 stapel beke (Sint-Truiden), naar pln. Stapel;

met -loop: Kalsterloop, 1567 calsterloop (Aarschot), pln. de calstere; Kempenloop, 1594 kempenloop (Geel), pln. de kempen;

met -gracht: Balengracht, 1497 balen graft (Lommel); Borlograchten, 1534 boerlen grechten (Borlo, 1065 Burlon).

Het procédé is vooral produktief geweest in de 19e eeuw: 81 namen met -beek, 63 met -loop. Toch gaat deze ‘administratieve’ naamgeving terug op een oudere traditie.

(3) Waternamen met dorp(s)-.

Een aantal waternamen worden gewoon gespecificeerd met het appellatief dorp. Hiermee wordt de beek bedoeld die in het dorp zelf ontspringt. De bepaling ‘in het dorp’ is relatief jong, nl. 18-eeuws. Vroeger zei men geleghen bij de Kercke (Lindemans, Opwijk, 1930, 49) of de plaetse (Van Passen, 1956, 164). De hydroniemen met dorp als eerste lid zijn derhalve alle van recente datum: ze kunnen slechts in de 18e eeuw ontstaan zijn en werden veelal pas in de Atlas der waterlopen opgetekend. Het eerste lid is dorp- of dorps- zonder enige regelmaat: aantal composita + beek 13, + loop 16, + waterloop 2, + vliet 2 (naast -beek/-loop in Tessenderlo).

(4) Waternamen met stad(s)-.

Stad(s)gracht of stadvest zijn ouder en frekwent. In het glossarium werden slechts een paar voorbeelden opgetekend. Bijna in elke stad vindt men een stadsgracht, -vest. Ze dateren uit de tijd dat de gracht, ter verdediging van de stad, gegraven werd. Slechts 1 × in de verbinding -beek: Stadsbeek (AW) naast Stadssluisbeek (AW) in Zoutleeuw. Nieuw is Gemeenteloop (AW. 1952) in Arendonk.

3.5 Naamgeving naar verkeerswegen

3.5.1 Toegangswegen over land (straat, weg, dijk, enz.)

(1) Van dit type tekenden we 132 namen op. Waternamen met straat komen 86 × voor. Het eerste lid is slechts 4 × simplex (3 + loop, 1 + goot); in de 82 andere gevallen is het een compositum, type Bieststraatbeek. Met andere ‘weg’-namen als eerste lid: + beek 13, + loop 30, + goot 3. Als eerste lid noteerden we: baan, dam,

dijk, dreef, lei, pad, steeg en weg, veelal in drieledige samenstellingen als Meerhoutsepadloop (Geel), enz.

(2) Chronologisch zijn ze in de 19e eeuw ontstaan. Uitzondering vormt de Oudedijkloop in Geel (1594) naast -gracht (1561).

3.5.2 Kruising van een beek

We noteerden 31 composita met brug, plank, spek, vondel en voort. Oudste voorbeelden:

brug: Berderenbrugbeek, maar 1707 berdele beeck (Duffel); Bruggebeek, 1740 bruggebeke (Binkom); spek: Spiekelbeekske, 1560 speeckebeek (Bilzen); vondel: Muikvonderbeek, 1426 muycvondere beke (Lier); Tweevondelenbeek, 1612 twee vondelen beeck (Duffel); Vondelbeek, 1663 vondelbeke (Duffel); voort: Voortbeek, 1669 voortbeke (Kuringen); Voortbeek, 1679 voederbeeck (Berg); oudste voorbeeld met -loop: Rundsvoortloop, 1723 runsvoortloop (Geel).

Analytische omschrijvingen zijn veelal ouder dan composita. Vgl. 1571 de beke... aen de beddenen brugge (Duffel), 1473 beeck vander voirt (Kuringen); of met adjektivische afleiding: 1433 opte malvoertsche beke (Landen).

Samenstellingen met voorde-toponiemen zijn sekundair ontstaan, nadat de voorde-naam een gehuchtnaam geworden was: Schorvoortloop (Turnhout) naar gehucht Schorvoort, enz.

3.6 Naamgeving naar gebouwen in ruime zin

3.6.1 Molenbeek en varianten

(1) Chronologie. Het is duidelijk dat naamgeving naar een molen slechts geschied kan zijn, nadat de uitvinding in onze streken bekend was geraakt. Molenbeken genoemd naar een watermolen kunnen derhalve niet ouder zijn dan de 10e-11e eeuw. Vgl. de Molenbeek waarnaar de gemeente Sint-Jans-Molenbeek werd genoemd: de vermelding a^o 1147 molenbecca komt volgens Verbesselt voor in een tekst die gebeurtenissen beschrijft van rond 988 (P. van Nieuwenhuysen, 1979, LXXVII). In ons gebied is de oudste vermelding 1120 Molenbeke (De Roy, 1944, 321), thans gemeente Molenbeek(-Wersbeek). Cf. oudste attestaties bij Gysseling (1960, 702): gemeenten Molembais-St. Pierre (Huppaye) 1139, Molembisoul (Geldenaken) 1164, Molenbaix (Doornik) 1172.

Het talrijkst zijn verbindingen met tweede lid -beek (60 op 90). Oudste vermeldingen: 1299 te Goetsenhoven/Hakendover, 1320 Bin-

kom/Lubbeek, 1414 Beringen/Koersel, 1440 Zepperen, 1443 Sint-Joris-Weert, 1450 Erps/Kampenhout, 1453 Muizen, 1462 Vossem, 1463 Kortenberg, 1479 Zonhoven.

Zeldzaam maar oud: molen + vliet (1271 Duffel), + gracht (1285 Kortenberg). Composita met -loop: 1 × bij Ferraris (Herselt), 10 × in de 19e eeuw; maar met adjektief al in 1471 (Herselt): totter molenvloetsschen loop (= Molenvloedloop).

Oudste composita met -laak: 1400 molenlake (Tremelo); met -vloed: 1427 te Herselt; met -wiel: 1449 moelenwiel (Geel).

(2) Verspreiding. Waar het verval van het water groot genoeg is om een molen in werking te stellen, zijn Molenbeken zeer talrijk. In Nederland komen ze dan ook vooral in het oosten en het zuiden van het land voor (Schönfeld, 1955, p. 255). In het westen van Nederland werd voor het aandrijven van een watermolen soms gebruik gemaakt van het verschil tussen ebbe en vloed. Hiervoor ontwikkelde men een systeem om bij vloed het water op te houden en het bij eb weer uit te laten. Op deze wijze kon men over voldoende water beschikken om de molen aan te drijven. In ons hydronymisch gebied is er door de afstand tot de zee van getijdenwerking weinig of geen sprake. De meeste Molenbeken komen dan ook massaal in het zuiden voor, waar het verval de werking van een molen toelaat. Links van het Dijlebekken komen eveneens veel Molenbeken voor, zoals door Laes is beschreven. De samenhang met het reliëf is dan ook duidelijk (kaart 7).

(3) Maalbeek. De naam Maalbeek is jonger dan Molenbeek. Als maal betekent ‘depressie’ (Gysseling, 1960, 1050 s.v. Watermaal), kan Maalbeek verklaard worden als ‘de beek aan de maal, d.i. aan de inzinking’. Maalbeek ontstond dan door toponiemen als ten lindeken male, gelegen aan een Molenbeek. Volksetymologisch werd dan verband gelegd met het werkwoord malen. Deze soort samenstelling ontbrak in het Germaans, maar ontstond naar analogie van composita met een nomen actionis dat even goed als een verbale stam opgevat kon worden (type koopman naast substantief koop). Later werden dan samenstellingen gevormd, waarvan het eerste lid uitsluitend een werkwoord kan zijn, type dorsvlegel (De Vooys, Ned. Spraakk., 1960, 185).

3.6.2 Andere konstrukties (154 namen)

(1) Vóór 1400: Weerbeek, 1186 werbeche (Retie), mogelijk uit *warja- ‘dam in een beek voor de visvangst’ (Gys. 1960, 1061); Borggracht,

1340 Borchgracht (Tienen). Borggrachten verschijnen meestal tussen 1400 en 1600: ze dateren uit de tijd van de stadsomwallingen.

(2) Oudste vermeldingen met:

hof: Hofgracht, 15e e. Hofgracht (Waarloos);

huis: Gasthuisgracht, 1529 gasthuys grecht (Overijse); Gasthuisbeek, 1550 totter gasthuys beecken (Sint-Truiden);

kerk: Kerkgracht, 1618 kerckgracht (Budingen);

klooster: Kloostervijver, 1586 tclooster wauwere (Zichem); Kloostergracht, 1672 cloostergracht (Kortenberg);

kruis: Kruisbeek, 1636 Cruysbeke (Kampenhout);

paanhuis: Panisgoot, 1508 panisgoet (Paal); Panisbron, 1530 panisboerne (Budingen); Panisbeek, 1576 panis beecke (Outgaarden);

sluis: Sluislaak, 1427 sluys lake (Geel) en 1510 sluys lake (Tongerlo);

spoel: Spoelbeek, 1748 Spuelbeke (Kortenaken);

tichel: Tichelgracht, 1528 tiechelgrecht (Zichem).

(3) Recent zijn benamingen met: abdij, barak (Brekkenloop, Mol), fabriek, fermerij, heibloem (boerderijnaam), herbergnamen (Babbelkroon, Eenzaamheid, Hoed, Kramos, Rasop, Roskam), kapel, kareeloven, kasteel, kazerne (= huizenblok), kerkhof, kluis, melkerij, park, pastorie, sas, schalie (boerderij), schans of schrans, school, spui, statie, steenoven, toren, tram, verloren kost, windhalm (hoeve).

(4) Typerend is ook hier de late opkomst van loop: analytisch in 1563 loop van der sluysen, maar 1575 sluysloop (Geel); 1760 gasthuysloop (Geel) als vervanging van -sille.

(5) Samen met molen-hydroniemen komen in ons gebied 244 namen voor van het type ‘konstruktie + waternaam’.

3.7 Naamgeving naar administratieve en juridische gebruiken

3.7.1 Grenstoponiemen (totaal: 30).

(1) Chronologisch: waterlopen die dienen als grensscheiding, worden bepaald met het element schip, later reen/rij(n) en vanaf 1600 schei(ding). Limiet is recent. Oudste namen:

schip: Schubbeek, 1308 Jan Schibbeke (Lubbeek); Scheplakenloop, 1444 sciplake (Geel);

reen: Rijlaak, 1426 rijlake (Nijlen) en 1536 reylaecke (Geel); Reenbeek, 16e e. reynbeke (Diepenbeek);

schei: Scheidgoot, 1642 Schytgote (Zoutleeuw); Scheibeek, 1676 Scheybeke (Berg).

(2) Tweede lid: in de oudste namen -beek of -laak. Late opkomst van -loop als vervanging van -laak (1600 ryloop, Geel), of van -gracht (1781 scheeloop ofte grachte, Olen).

3.7.2 Eigendomsverhoudingen (totaal: 37 namen).

(1) Waternamen die herinneren aan bepaalde inkomsten of belastingen: 4, waarvan de oudste 1692 cijnspoel (Betekom) en 1757 bamisloop (Geel).

(2) Namen voor omheiningen: 10. Oudste voorbeelden:

hort: Hoorbeek, 1263 Johannes de Hortbeke (Lubbeek);

vrede: Vredelaak, 1349 vredelake (Rotselaar);

hamei: Hameigracht, 1434 hameygracht (Zonhoven).

(3) ‘Rechtsgebieden’ = land in verband met privaat of gemeenschapsrecht: 24 namen, waarvan de oudste:

brand: Brandlaak, 1136 Brandlaca (Tremelo);

eigen: Eigengracht, 14e e. eyghen gracht (Ezemaal);

H. Geest: H. Geestbeek, 15e e. sheilichgeestbeke (Duffel); H. Geestzijp, 1669 h. geest syp (Betekom); Tafelzouw, 1513 taeffel sauwe (Goetsenhoven);

krijt?: Kretsbeek, 1406 creytsbeke (Zichem);

voogdij: Voogdijbeek, 1581 voighdyebeek (Duffel);

vrijheid: Vrijheidszouw, 1470 vrijheitzouwe (Diest).

(4) Tweede lid: de oudste namen zijn samengesteld met -gracht of -laak, later ook met -beek. Composita met -loop zijn jong.

3.7.3 Keuring

Keur is recent, alleen in verbinding met -loop. Schouw: oudste vermelding 1695 schouwloop (Weelde). Blijkens de Reeks dialectatlassen (Ravels) is Schouwloop thans nog een appellatief. Met dezelfde betekenis: 1716 den belijden loop (Geel).

3.7.4 Strafwerktuigen

Slechts 6 namen. Oudste naam met galg: 1612 galgenbeeck (Duffel). Kaak: alleen met -poel (Retie). Onduidelijk is Kakkepoel (Schaffen), 1521 Caggenpoel, waarschijnlijk met kag = laag struikgewas.

3.8 Naamgeving naar gebruiken uit het volksleven

Waternamen die aan het volksleven herinneren, zijn schaars (9). Bedoeld worden namen met doel, krekel, speel en vogelroede. Bovendien

zijn ze genoemd naar een terrein waarop een bepaald spel beoefend werd, zodat we deze namen ook bij ‘benoeming naar een terrein’ kunnen rangschikken. Oudste voorbeelden: Speelbeek, 1644 speelbeke (Heist); Kriekelslaak, 1669 krieckels laeck (Schulen).

3.9 Naamgeving naar terreinen in ruime zin

3.9.1 Hoogten en laagten

Met betrekking tot een hoogte vonden we 104 namen, waarvan 44 op -beek en 52 op -loop; verwijzend naar een laagte: 51, waarvan 34 met -beek en 6 met -loop.

(1) Oude woorden om een hoogte aan te duiden zijn: geest, haar, hal en tom. Ze komen al vóór 1400 voor, en dan uitsluitend met beek. Vgl. Geestbeek, 1270 geestbeke (Lubbeek); Haarbeek, 1280 harbeeke (Opheilissem); Haarlebeek, 1368 haerlebeke (Lille) < *harula-, dim. bij *haru; Haarbeek, Ferr. Haar-beeck (Mechelen); Halbeek, 1321 Halbeke (Diest) en 1359 halbeke (Sint-Truiden); Tombeek, 1163 Tumbeka (Overijse) en 1317 Tombeke (Alken). Hierbij ook Kemelbeek (1671, Tielen), Hornebeek (Rukkelingen-Loon) en misschien Mombeek, indien Mom- < Lat. montem (1353 Montbeke).

(2) Benoeming naar een toponiem met:

donk: Vivendonkenloop, 1684 vivendonckenloop (Geel), tevens oudste loop-naam. Naar een donk werden in de 19e eeuw nog 22 hydroniemen gevormd; hierbij werd niet meer aan een ‘opduiking’ gedacht, maar aan een gehucht, e.d.

berg: Kuilbergbeek, 1652 cuijlberchs beeck (Kuringen); Galgenbergbeek, 1699 Galgenbergbeek (Bilzen); Varenbergbeek, 1767 Varenberghbeke (Nederokkerzeel).

Met loop: adjektivisch 1707 scherpenberghsen loop, als compositum pas in 1766 Scherpenberghloop (Geel), thans Scherpenbergloop. In de 19e eeuw vormen namen met berg een talrijke groep: beek 10, loop 30, vliet 2. Jong zijn ook verbindingen met heuvel (7), hoogte (1) en hul (1).

Zie ook met weerde ‘riviereiland’: Weerdelaak, 1551 weerde laeke (Aarschot), en eventueel met waar: Waarbeek, 1734 Waerbeke (Melkwezer), maar wellicht veel vroeger ontstaan.

Opm. Holmloop (Mechelen) in AW, naar pln. Holm. Bankbeek (Kampenhout), 1583 Bankbeek, naast ouder en met adjektief bancker

beeke (1540), verwijst naar de priorij van Terbank. Recent is Bankloop (Olen).

(3) Naamgeving naar een helling of een opvallende inzinking van het terrein is zeer oud. Het tweede lid is meestal beek, soms gracht. Vgl. *hlipa- ‘helling’ (Gysseling, 1960, 638-639) in 1030 Litbecam, thans gemeentenaam Lubbeek; spalde ‘kloof’ (Mansion, Hand. 1934, 27) in 1253 Spalbeke, gemeente Spalbeek, maar nog waternaam in Stevoort.

Jonger zijn namen met helle, pot en schild. Oudste vormen: Hellegracht, 1300 Hellegerec (Bertem); IJzernellebeek, 1522 d'ijsernellebeke (Huldenberg), vermoedelijk uit *IJzerne-helle; Helderbeek, 1626 helrebeek (Paal); Hellebeek, 1681 Hellebeke (Duffel); Aspotgracht, 1374 fosseit de laspot, 1418 aspotgracht (Waasmont); Potbeek, 1627 poet beke (Ottenburg); Schildebeek, 1468 schildebeeck (Beringen).

Sinds de 16e eeuw vindt men composita met dal en kom: Daalbeek, 1532 daelbeecke (Huldenberg); Kombeek, 1532 combeke (Huldenberg). In meerledige samenstellingen, ongetwijfeld naar een toponiem: Epkendalengracht, 1553 opten epkendaelen gracht (Borlo).

Jong zijn waternamen met ketel (2) en diepte (3).

Delle is tegelijk de naam voor de vallei én voor de waterloop die erin vloeit. In welke tijd de overgang van vallei- naar waternaam gebeurde, is niet duidelijk: het verschijnsel is echter beperkt tot de zuidwesthoek van ons gebied (Bertem, Duisburg, Overijse). Elders wordt delle uitgebreid met loop of beek. Oudste namen: Reeborredelle, 1350 reborre delle (Overijse); Reedelle, 1425 redelle (Duisburg); Bosdelle, 1659 Bosdelle (Bertem); Reedelle, 1659 Reetendelle (Bertem). Maar uitgebreid, of afgeleid van een plaatsnaam: Vosseldelgracht, 1525 vosseldelle grachte (Borlo); enz.

Tweede lid: namen met loop zijn in deze rubriek jong en schaars (6).

3.9.2 Land met specifieke vorm, grootte of ligging

(1) Benoeming naar een land met een specifieke vorm: totaal 42 namen, waarvan 25 met beek, 11 met loop. Sommige namen klimmen op tot 1400-1600, maar kunnen ook ouder zijn. Vgl. Engelbeek, 1454 Inghelbeke (Schaffen), maar onduidelijk, want in 1309 inghelueken; Geerbeek, 1430 geetbeecke (= geer, Vorselaar); Ruitenbeek, 15e e. Ruytenbeke (hoeve, Heist); Winkelbeek, 1482 winckelbeecke (Duffel); Winkelgrobbe, 1581 winckelgrobbe (Vossem).

Tussen 1600-1800: Haarzakloop, 1767 haersackloop (Olen), uit 1600

harsack; Hamlaken, 1720 Hamlaken (Kampenhout); Knopkenloop, 1770 cnopken loop (Geel), uit Mnl. cnop ‘knobbel’?

Mnl. rac, volgens Schönfeld (1955, 223) een kustwoord, komt ver van de kust voor, o.m. in namen als Zonderikbeek, 1680 Sonricx beeck (Kuringen), vroeger omschrijvend: 1461 in zonvrack reghenoet die beeck. Jonger is Miezerikbeek (Hasselt).

Strik = strek, streke ‘lang uitgerekt perceel’ (Lindemans, Med. 1939, 40) schuilt in het vervormde toponymisch eerste lid van Hanenprikloop, 1759 hanenstrickloop (Geel).

Na 1800 tekenden we composita op met haak, kroel (‘bocht’?), punt, schaaf, schriek, sleutel, tempel, tong. Ze zijn genoemd naar een veld. Sleutel kan ook een huisnaam zijn. Alleen kronkel slaat op de vorm van de waterloop zelf, evenals ouder ster in Sterrebeek, 1679 Sterrebeke (Kampenhout), dat evenals de gemeentenaam Sterrebeek kan teruggaan op stert- ‘staart’. Als tweede lid is beek overheersend in oudere periodes. Loop komt slechts 3 × in de tweede helft van de 18e eeuw voor.

(2) Benoeming naar land met een specifieke grootte: mogelijk hoeve (37) en bunder (5). In de meeste gevallen echter heeft hoeve/hoven de moderne betekenis ‘boerderij’. Oudste naam: 1687 ter waelhoven sauwen (Gingelom). Adjektivisch 1604 boschovergracht (Groot-Loon). De andere namen zijn 19e-eeuws.

(3) Benoeming naar een land met een specifieke ligging: 1730 hoeckbeeck (Zichem), 1772 beeckhoekenloop (Geel). Andere namen met hoek, evenals namen met einde (10) en kant (5), zijn jong.

3.9.3 Al of niet omheinde terreinen

Zeer talrijk zijn waternamen genoemd naar akkerland (90), grasland (140), magere of moerassige grond (160), in totaal 390 namen. Het tweede lid is overheersend loop (213) en beek (131).

(1) Oudste vormen met land en veld, later ook akker en kouter: Landbeek, 15e e. lantbeke (Duffel); Veldgracht, 1529 veltgracht (Genk); Veldloop, 1613 veltloop (Geel); Akkerloop, 1651 ackerloop (Tielen); Koutergracht, 1601 Cautelgracht (Kerkom). Andere namen met veld zijn 19e-eeuws; ze vormen de grootste groep met 56 namen op 90.

Met rode en zaart: Geelrodebeek, 1623 Geelroyebeke (Kampenhout); Rotbeek, 1766 Rothbeeck (Kessel); Zaartloop, 1766 Saerloop (Westerlo).

Tweede lid -loop komt pas op in de 17e eeuw. Oudste namen: Akkerloop en Veldloop (zie hierboven).

(2) De benoeming naar grasland is ouder dan voorgaande en bleef produktief tot heden. We onderscheiden verschillende lagen:

a.	Het eerste lid is een verdwenen weidebenaming (enge en wees): Dingelaak, 1355 dinghe lake (Werchter); Engenbeek, 1612 Engenbeeck (Glabbeek); Weesbeek, 1431 weeschbeeck (Sint-Truiden). Mogelijk schuilt dit woord, met zwakke genitief, in 1154 wesenbeka (Runkelen); het type ‘grasland + waternaam’ klimt dan op tot de oudste beek-benamingen.

b.	Het eerste lid is beemd en blok: Bampsijp 1454 in Geetbets is al vroeg een aanduiding voor land met differentiatie groot/klein. De oorspronkelijke waternaam is derhalve ouder. Vgl. ook: Beemdbeek, 1422 Beemsbeecke (Vliermaal); Beemdlaakske, 1685 bempt laeckxken (Geel). Drieledig al in de 17e eeuw: brugbemdebeeck (Hasselt). Met blok/biloke: 1551 beelkens Lake? (Aarschot). Geen attestaties meer tussen 1600 en 1800. Blok verschijnt weer in de 19e-eeuwse naamgeving met 13 hydroniemen.

c.	Jonger zijn composita met aard en maat. Aard + gracht vanaf de 16e eeuw: 1567 aertgracht (Berg). Maat: 1536 meylake (Geel), in 1617 vervangen door -loop; 16e e. maet gracht (Diepenbeek). Aard en maat worden soms gehuchtnamen (vb. natuurreservaat De Maten in Genk), waarvan recent hydroniemen werden afgeleid.

d.	Tot de jongste laag behoren composita met (terreinwoorden of plaatsnamen) dries 10, eersel 7, locht 2, uitvang 1, vroente 4, weide 10, weiland 1. Oudste naam met dries: 1654 driesborne (Zepperen), daarna vooral in de 19e eeuw met meerledige samenstellingen.

e.	Recent zijn schot en schoot met onduidelijke betekenis ‘afgeperkt (wei)land’? Op het ogenblik van de naamvorming was de primaire betekenis al verloren gegaan: de vorming geschiedde dan naar de gehuchtnaam.

f.	Tweede lid: loop 75, beek 40. Loop vervangt laak vanaf 1600 (1614 meyloop, Geel) en wordt vanaf 1800 zeer produktief.

(3) Moerasgrond, schrale grond. Oudste namen: 1223 Sombeke (Boechout), al in de 13e eeuw een laathof; de overgang wijst op hoge ouderdom. Ook 2 × als migratienaam. Oud is ook Bruidbeek, 1350 brudbeec (Perk).

Talrijk zijn hydroniemen genoemd naar een broek 82, heide 58 en in mindere mate bruul 7, in totaal 147 op 160 namen. Voorbeeld: Broekbeek, 1507 broeckbeecken (Ezemaal) en 1653 broeck beeck

(Kuringen), met oudere analytische omschrijvingen (1423). Met loop: 1766 Habruck-loop (Geel), ouder met adjektief 1690 den abroecksen loop. Composita met broek zullen echter niet veel ouder zijn dan de 16e eeuw.

Met bruul: 1556 bruelbeecke (Kumtich); 1632 Bruel borne (Oplinter). Verbindingen met heide zijn ouder: 1412 Heye zuwe (Vechmaal), 1492 heijloop (Aarschot), 1518 heykensgracht (Buvingen). Composita hebben zich uit omschrijvingen ontwikkeld: vgl. Heidebeek (Sint-Truiden, 1928) naast 1694 beke uyt die heijde.

Jonger zijn benamingen als Schambrakenloop (Olen); sekundair via de gehuchtnamen zijn gevormd Beuntbeek (Duffel) en Boerendansloop (Olen).

Tweede lid: de oudste namen worden verbonden met beek, gracht, laak en zouw. Loop: niet vroeger dan de 17e eeuw.

3.10 Hydroniemen met bos- en plantnamen

We onderscheiden hydroniemen met eigenlijke bos-toponiemen (134), met boomnamen (62) en met andere plantnamen (50), samen 246 namen, waarvan 127 met beek en 81 met loop.

(1) Eigenlijke bostoponiemen. Meest frekwent in 't eerste lid: bos 54, laar 22, haag 13 en lo 11. Zeldzamer is hater (hakbos?), in Haterbeek, gehucht te Aarschot, 1597 Haterbecke; hees, een frekwent voorkomende naam voor kreupelbos, later ook in gehuchtnamen; horst, verhevenheid met begroeiing na afbranding, zoals in Deurstbeek (Pellenberg), 1654 die deurstbeke, en Heustenloop (Eindhout); hout, vooral in gehuchten; houw, plaats waar schaarhout werd gehakt; stok, bos van hoogstammige bomen. Hierbij ook namen met pas uit Lat. pascuum. Onduidelijk is Waverbeek Lier, 1431 aen de waverbeke, te verbinden met het Waverwoud. Interessant is Strombeek (Hoegaarden), misschien uit *strunt-baki, ‘beek met struikgewas’.

(2) Boomnamen. Talrijk zijn de heesters als typische begroeiing langs rivieren: hulst 9, els 7, werf 6, vlier 5; ook benoeming naar alleenstaande bomen, meer bepaald grensbomen als eik 5 en linde 4. Sporadisch komen composita voor met: berk, beuk, den, mast, es, esp, helster (= haagbeuk), hersel (Hesselbeek, Hoegaarden, uit *hesselter = haagbeuk), iep, kerselaar, populier, wilg (en varianten werf, wijde, wisse), wijngaard, en ten slotte telkens 1 keer Guldenboomloop (Veerle) en Hondsboomloop (Turnhout).

(3) Andere plantnamen. Opvallend groot is het aantal waterplanten: roos (= riet) 14, bies 5, kers 3; ook wild struikgewas dat voorkomt aan de boord van de waterlopen: brem 4, doorn 4, varen 5, zegge of sitter 4. Zeldzaam zijn composita met akelei, alsem of alst, bers ‘dorenplant’, haver, lis/luis, melde, netel, en misschien woude ‘soort verfplant’.

(4) Chronologisch zijn de oudste namen samengesteld met beek, later met gegraven waterlopen: gracht en laak. Loop wordt pas in jongere tijd produktief. Zeldzaam is bron. Oudste namen: Vlierbeek, 1125 Vlierbeca (abdij Kessel-lo); Holsbeek, 1129 Hulsebec (= gemeente Holsbeek); Kersbeek, 1139 Kyersbeche (= gemeente Kersbeek); Roosbeek, 1154 Resbais (= gemeente Roosbeek bij Tienen); Borkbeek, 1273 borrcbeka (= gehucht in Tielt); Roosbeek, 1297 Rosbeka (= gehucht van Lubbeek); Beukenbeek, 13e e. Bokenbeecke (Heverlee); Sitterbeek, 13e e. Sitterbeke (Wommersom). De overgang van waternaar gemeente- of gehuchtnaam wijst op hoge ouderdom.

Met andere specificata: Bosbron, 1273 Boschborne (Overrepen); Alstgracht, 1319 alstgracht (Borgloon); Lolaak, 1400 loe lake (Lier); Rehagelaak, 1437 reehaeghe lake (Geel); Hulsteloop, 1551 een cleyn loopken te Hulst (Testelt); Rehageloop, 1600 rijhage loop (Geel), vervangt laak; Bolloloop, 1630 bollo loop (Betekom).

Het prototype is duidelijk een compositum met beek, waarnaar later analoog verbindingen met andere waternamen tot stand kwamen. Opvallend is ook hier het late verschijnen van loop. In de oudste loop-namen is de plantnaam al tot gehucht (Hulst) geëvolueerd.

3.11 Naamgeving naar de bodemgesteldheid

Totaal: 83 namen. Frekwentste woorden voor de aanduiding van de bodemgesteldheid zijn: steen 25, moer 14, maas 13. De meeste composita zijn gevormd met beek 41 en loop 20.

(1) Chronologie tweede lid. Tot de oudste laag behoren de beek-namen; sporadisch en jonger is bron. Daarna volgen de gegraven waterlopen: zouw, laak, gracht. Jong zijn eens te meer de loopnamen. beek: Bierbeek, 1034 birbais (= gemeente Bierbeek); Ulbeek, 1067 obecca, 1247 ulebeke (= gemeente Ulbeek); Oorbeek, 1095 orbecca (= gem. Oorbeek bij Tienen); Maasbeek, 1273 mascbeka (= mase?, Tielt); Steenbeek, 1343 steenbeek (Meensel);
bron: Maasbron, 1393 maseborne (Heers);

zouw: Maaszouw, 1425 maeszouwe (Diest);
laak: Moerlaak, 1442 moerlacke (Geel);
gracht: Maasgracht, 1534 maesgrecht (Herent);
loop: Moerloop, 1537 moerloop (Geel), vervangt -laak.

(2) Specificans: Verdwenen woorden zijn bier < *birnu- ‘op beer gelijkende modder’ (Gys. 1960, 141); ul, in gemeentenaam Ulbeek, in Wellen nog riviernaam, ‘natte bodem’; oor, misschien uit *aura- ‘kei, grint’. Blijkens attestaties buiten ons gebied (966 Stenbecca) zijn de namen met steen als specificans wel ouder dan 1343. Komen zeldzamer voor: grind (Griemelbeek?, Kuringen), grond, moes/most, mol, mortel, schoor (= moeras), slijk, slijp, waas ‘drassige grond’ en zand. Maas ‘modder, slijk’ bleef nog laat produktief; ook als simplex met overgang van land- naar waternaam. Moer ‘slijk, slik, veenaarde’ (J. Helsen, 1944, 140) komt al voor in 1350 (morlaenen, Overijse).

(3) Motte (1523, Tielt) wordt in de tweede helft van de 16e eeuw al gespecifieerd met adjektieven (cf. Oude -, Tieltse Motte). Aangezien toevoegingen recenter zijn dan het origineel, is het hydroniem Motte ouder. De etymologie blijft onduidelijk: misschien uit moud < Germaans *muldō- ‘mul, stof’ met vokaalverkorting van moud > mot(te) veroorzaakt door kontaminatie met mot ‘veenachtige aarde, slijk’?

3.12 Varia (238 namen)

(1) Zeldzaam zijn kwalifikaties met hoofd 3 en moe(de)r 3, met de betekenis ‘de voornaamste’. Oudste voorbeelden: 1434 moederlake (Bevel), 1766 Hooft-gracht (Balen).

(2) Leugenbeek (18 namen) staat in oppositie tot Molenbeek: het is de onechte, dus ‘leugenachtige’ beek, doordat er géén molen op staat; vermoedelijk niet ouder dan de 14e eeuw, hetgeen wijst op vergravingen van natuurlijke waterlopen tijdens de bloeitijd van de gemeenten, met het oog op het funktioneren van een watermolen. Oudste voorbeelden: 1368 loebeke (= 1510 loghenbeeck, Sint-Truiden), 1486 loege beke (Landen). Vgl. Leugenvest (Tienen), 1413 de loege vesten, vesten zonder water, synoniem met 1633 die drooge vesten en in tegenstelling tot 1649 de watervesten.

(3) Vloed komt 133 × voor, maar in een beperkt gebied. Het oudste Latijnse voorbeeld dateert van 1235 ‘fovea aquae currentis’ (Budingen). Vloed als simplex en Vloedgracht verschijnt pas in de 2e helft van

de 14e eeuw, als specificatum 1381 monc vloet (Vorselaar). Vloedgrachten werden derhalve waarschijnlijk gegraven van de 13e eeuw af, maar vooral in de 14e en 15e eeuw. Uit deze tijd dateren ook de eerste laken. Oudste voorbeelden:

1358 vloet (Nijlen), 1368 vloet (Turnhout), 1399 vloet (Herent); vloedgracht 1391 vloedgrechte (Bertem); daarna talrijker in de 15e eeuw: Hoegaarden (1446), Zepperen (1460), Duisburg (1461), Vossem (1469), Neerheilissem (1470), Heverlee (1488).

De betekenis van Vloed en varianten is duidelijk: het is een kunstmatig aangelegde waterloop om bij stortvloeden het water op te vangen. Eigenaardig is dat het Mnl. Wdb. de samenstelling Vloedgracht niet kent (evenmin als Beekman), hoewel dit woord in ons gebied zeer talrijk voorkomt.

Dat het aanleggen van Vloedgrachten noodzakelijk was om overstromingen te voorkomen, blijkt herhaaldelijk uit de geschiedenis van gemeenten in ons gebied.

De grootste koncentratie van Vloed-toponiemen bevindt zich ten zuiden van de lijn Dijle-Demer (kaart 8). Opmerkelijk veel Vloedgrachten komen ook voor in het afwateringsgebied van de Zwarte Beek. Elders zijn de Vloed-toponiemen schaars.

De weinige toponiemen met vloed in de noordelijke helft zijn al vlug op het omringende land overgegaan: in Nijlen is het een beemd of een vroente in 1358 (Holvoet, 1942, p. 138); in Geel, Grobbendonk en Kasterlee zijn het beemden of weiden. Een compositum als Monkvloed in Vorselaar (1381) duidt een weide aan en is als een relikt op te vatten: nieuwe composita werden na de 14e eeuw blijkbaar niet meer gevormd, omdat het appellatief vloed niet meer levend was. In het zuiden van ons gebied bleef het daarentegen wel in gebruik; vandaar de talrijke vloedgrachten. Vloed leeft tot heden ook voort in het Zwarte Beek-gebied van Paal-Meldert-Lummen. Elders worden afwateringsgrachten Laak genoemd.

Het is bovendien duidelijk, dat de meeste Vloed-namen in de hoger liggende delen van ons gebied voorkomen.

(4) Schönfeld (1955) geeft voor Nederland geen enkele Winterbeek op. In ons gebied echter is het een veel voorkomend hydroniem (81 ×). Winterbeek verschijnt pas in de late Middeleeuwen: 1400 wynterbeke (Glabbeek), 1422 winterbeecken (Sint-Truiden), enz. Daarna worden ze zeer talrijk tot op de huidige dag.

De Winterbeek is een typische naamgeving naar de tijd, waarvan J.A. Huisman (Med. 1958, 15-23) voorbeelden geeft. Net als de Winterkampen (Markelo) alleen of ook 's winters in gebruik waren (o.c., 19), zo zijn de Winterbeken kleine waterlopen die alleen in de winter enig water bevatten, zodat dit feit een reden was voor deze naamgeving. Vgl. dialektatlas s.v. Zonhoven [wε. ⁱntəRbe.ək] met de opmerking ‘winterbeek: in de zomer zonder water’. Ze ontwateren een hoger gelegen gebied in de winter.

Volgens De Flou (XVII, 615) komen Winterbeken voor in Loker, Dikkebus, Kemmel, Reningelst en Poperinge. Bovendien komt dit hydroniem nog driemaal voor in Frans-Vlaanderen (de oudste a^o 1300 te Arcqes). Zie ook Dujardin (1970).

In ons gebied (zie kaart 9) treffen we talloze Winterbeken aan in de zuidoosthoek. Het Winterbeek-gebied volgt grotendeels de grens van de provincie Limburg met een meest noordelijk gelegen Winterbeek in Oostham en een Limburgse expansie langs de Velpe- en Getevallei. De meest westelijke Winterbeek vloeit in de Tieltse Motte (Tielt). Elders in Brabant komt het hydroniem slechts éénmaal voor, nl. in Drogenbos (Laes, 1948, 307). Vgl. ook in Scheldewindeke (036) 1625 winterbeexken (Naamk. rep.). Als men hierbij het reliëf in ogenschouw neemt, kan men het voorkomen van Winterbeken in dit gebied ten dele verklaren: ze ontwateren gebieden die op een zekere hoogte gelegen zijn (cf. Lind.-Borgers, 4). Deze uitleg voldoet echter niet voor de hoogten links van het Winterbeek-gebied. Ook hier werden beken gegraven om hoger gelegen gebieden watervrij te maken, zonder dat deze beken ‘Winterbeken’ werden genoemd.

Als mogelijke uitleg stellen we het volgende voor. In Brabant kregen de afleidingsgrachten veelal de naam Leibeek of Leigracht (zie kaart Leibeek en varianten), in het zuiden van Limburg en het Kempens plateau werden dit soort ontwateringskanalen bij voorkeur Winterbeken genoemd. Om de talloze broeken te ontwateren gebruikte men eerder de naam Laak. Als men de kaarten van het Laak-, Lei- en Wintergebied op elkaar legt, stelt men inderdaad een koncentratie van geprefereerde waternamen vast. Het spreekt vanzelf, dat tussen deze 3 gebieden geen strakke grens ligt. De gebieden vloeien in elkaar over. Waar Laak- en Winterbeek-toponiemen zoals in Hasselt veelvuldig naast elkaar voorkomen, kan men met Pauwels (Hand. 1939, 288) aannemen, dat de Laken 2 m of meer breed zijn. Kleinere afleidingskanalen, die alleen in de winter konden aanzwellen, werden dan Winter-

beken genoemd, in tegenstelling tot de Laken die vloeien door broeken die het hele jaar door moerassig zijn. De gewoonte om in hoger liggende delen (tussen 50 en 100 m) de gegraven afleidingen nu eens Leibeek (Brabants), dan weer Winterbeek (Limburgs) te noemen, zal regionaal bepaald geweest zijn, daar de beschreven gebieden eertijds grosso modo resp. tot het hertogdom Brabant en het prinsbisdom Luik behoorden.

In de lager liggende delen van ons gebied ontbreken de Winterbeken. Van de Winterbeken in Vlaanderen en Frans-Vlaanderen moeten we de Winterbeken in ons gebied naar de betekenis onderscheiden: in Vlaanderen dienden ze, net als de Winterdijken, om in de winter de hoogste vloeden te keren.

Buiten ons gebied komt ook Winterloop voor: Hemiksem (1834), Boom (1722), Kontich (1660, gedeeltelijk de grens met Aartselaar, cf. 1307 aqueductum hyemalem), Aartselaar (1834) (Naamk. Rep.). In ons gebied ontbreekt Winterloop volledig.

4. Het adjektief/bijwoord als specificans in waternamen

4.1 Synoniemen en tegenstellingen

4.1.1 Relatie groot/klein

(1) De relatie ‘groot-klein’ wordt in de meeste gevallen met de adjektieven groot en klein uitgedrukt: klein 121 ×, groot 74 ×, samen 195 op 227 namen.

Dikwijls staat klein tegenover het neutrale basiswoord, zodat namen met de kwalifikatie klein talrijker voorkomen dan met groot. Omgekeerd, maar in mindere mate, komt alleen groot voor: de kleinheid van de omliggende waterlopen wordt dan niet expliciet uitgedrukt. Klein/groot kan in principe met verscheidene waternamen gekombineerd worden; in de meeste gevallen is het tweede lid echter beek. Het type Kleinbeek is bovendien het oudste, zodat we mogen aannemen dat dit type model heeft gestaan voor de vorming van namen als Kleine Nete, enz. Aantal: klein + beek 30× met beek als simplex (S), 24× met beek in composita (C); groot + beek 16× met simplex, 15 × met compositum.

Kort/lang: kort 9×, lang 23×, samen 32 op 227 namen. De syntaktische verbindingsmogelijkheden zijn erg beperkt: kort alleen + beek

(4) en + loop (5); lang + beek (6), + loop (2), éénmaal met zouw, maar talrijker met gracht (14). Door splitsing van de Heergracht (Mechelen) éénmaal Korte vs. Lange Heergracht.

Dat kort niet met laak voorkomt, is wellicht te verklaren door het feit dat dit soort naamgeving niet meer produktief was, toen klein de kwalifikatie kort had verdrongen.

(2) Chronologisch voorkomen van klein/groot met:

beek: 1368 clein beke (Turnhout), 1400 cleyn beke (Viersel); 1531 grootbeecke (Geetbets), 1536 groote beke (Sint-Truiden);

zouw: 1385 groote water souwe (Heers);

laak: 1472 cleyn lake (Geel), 1539 cleyne laecke (Tongerlo); 1400 groote lake (Werchter), 1510 groote lake (Tongerlo);

zijp: 1454 groten bamsijp (Geetbets);

‘oude namen’: 1446 cleyn Nethe (Geel), 1529 cleyn lane (Overijse), 1563 cleyn Medene (Tienen), 1583 cleyn laem (Zonhoven); 1548 Groote Nethe (Kasterlee), 1529 grote lane (Overijse), 1545 groet laem (Zonhoven);

gracht: 1515 cleynen vleymincx gracht/grooten - (Sint-Truiden);

goot: 1575 groote gote (Paal);

loop: 1653 tcleijn loopken (Retie); 1730 groote loop (Herselt).

Chronologisch voorkomen van kort/lang met:

beek: 1107 Cortbeka (Korbeek-lo), 1217 Corthbeke (Korbeek-Dijle); 1318 Langhebeeck (Hoeselt);

gracht: 1273 Langen Gragt (Overrepen), 1373 Langer eggengracht (Buvingen);

zouw: 1506 lange suwe (Zepperen);

loop: 1553 cortten loop (Geel); 1686 langen loop (Olen).

In meerledige namen: 1591 lange Schoorbeke (Heist).

Bij vergelijking van de gebruikte adjektieven blijkt, dat de kwalifikatie kort/lang ouder is dan groot/klein. Bovendien werd kort verdrongen door klein, terwijl lang bleef bestaan toen de naamgeving met groot in zwang kwam. Voor een mogelijke verklaring van dit verschijnsel zie Kempeneers (1982, 538-540).

4.1.2 Relatie smal/breed (17 namen)

Zeldzaam zijn smal 3 en dik 1 als vertaling van Frans gros. Breed (13) is ouder, maar weinig produktief wegens konkurrentie van groot, en bleef beperkt tot de kwalifikatie van stilstaand water of gegraven

waterlopen. Brede rijten zijn veelal veldnamen. Oudste voorbeelden: 1293 bredezype (Herent), 1377 breeden graft (Gors-Opleeuw), 1426 brerijt (Oostmalle), 1486 breede wuwer (Geetbets), 1656 breede laecke (Boortmeerbeek). Recent en slechts éénmaal Brede Motte.

4.1.3 Relatie oud/nieuw

(1) Namen met oud 101×, met nieuw 40×, totaal 141. Hieruit blijkt dat nieuw als minder relevant werd beschouwd dan oud. In vele gevallen wordt de nieuwe waterloop met het neutrale basiswoord aangeduid. De oppositie tussen oud en nieuw kan schematisch als volgt worden weergegeven:

OUD + WATERNAAM > < (NIEUW) + WATERNAAM

Syntaktische verbindbaarheid: oud zowel als nieuw komt in vele variaties voor; toch ontbreken hydroniemen als *Oude Zouw, *Nieuwe Vaart, *Nieuw Kanaal, *Nieuwe Bron, enz. Tegenover het Oud Kanaal in Kuringen ontstond als tegenhanger Albertkanaal. Voor stilstaand water echter (vijver, wiel, enz.) hebben we niet alle voorbeelden opgetekend. Het talrijkst zijn specifikaties van oud/nieuw + beek (40 + 9) en + oude namen als Demer, Gete, enz. (38 + 11), samen 98 namen op 141.

(2) Chronologisch voorkomen met:

oud: 1210 antiqui riuuli (= 1310 Oudebeke, Heverlee), 1232 Oude Temer (Hasselt), 1284 oudra (Lier), 1293 Oude veste (Mechelen), 1340 antiqua Jacea (= Oude Gete, Tienen), 1340 antiqua Medonia (= Oude Mene, Tienen), 1340 antiqua Velpa (Bunsbeek), 1350 (doude Ysche (Overijse), 1373 aude cule (Borlo), 1402 oude gete (Halen), 1438 anti-quam diliam (Muizen), 1446 d'oude neete (Geel), 1449 ouden gracht (Geel), 1498 oude winge (Rotselaar), 1531 auwen born (Sint-Truiden), 1630 ouden loop (Betekom);

nieuw: 1368 nouwe Medene (= Nieuwe Mene, Tienen), 1402 Nieuwe Geete (Halen), 1430 nuwen grecht (Geel), 1438 nuwe velpe (Bunsbeek), 1440 novam Diliam (Muizen), 1448 nyen nete (Herentals), 1498 nudemer (Kuringen), 1527 naubeeck (Zonhoven), 1620 nieuvesten (Scherpenheuvel), 1774 nieuwen loop (Geel).

Besluit: Adjektief oud werd al gebruikt in de 13e eeuw, zowel in het Nederlands als in Latijnse vertaling (antiquus). Nieuw als aanduiding voor de nieuwe bedding komt in ons materiaal ruim anderhalve eeuw later voor dan oud.

4.1.4 Relatie traag/snel

Dood heeft betrekking tot traaglopend of stilliggend water (5×), vb. Dooirijt, 1426 an die dooirijt (Herentals). In deze betekenis worden ook blind (2×) en stil (1×) gebruikt. Talrijker zijn Kwade beek en varianten (16), met als oudste voorbeeld Kaaibeek, 1450 quaederbeke (Herselt). Kwaad kan betekenen ‘onbetrouwbaar’ of ‘lastig te onderhouden, vol onkruid’.

4.1.5 Relatie krom/recht

Een aantal grachten worden met krom verduidelijkt; het antoniem recht hebben we niet aangetroffen. Aangezien kunstmatig gegraven beken in de regel rechtlijnig zijn, nemen we aan dat het kenmerk recht semantisch niet relevant is. Totaal: 10× krom, met als oudste voorbeelden pas sedert de 15e eeuw (1423 cromme nete, Geel). Met stomp (Stompenbeek, Walem) slechts één moderne attestatie.

4.1.6 Relatie droog/nat

Bij de tegenstelling droog/nat, kunnen we denken aan twee wateren, waarvan het ene gedurende een deel van het jaar droog ligt; het feit dat een beek mét water zo evident is, verklaart dat de tegengestelde pool met nat slechts weinig voorkomt. Totaal: 22 namen.

Tot de oudste laag behoren de adjektieven wan en diep: 1323 wambeke (Hasselt), 1483 waenbeecke (Ezemaal).

Blijkens de gemeentenaam Wambeek (877 Wanbacem) klimt dit type op tot vóór het jaar 1000. Het werd gevormd naar analogie van apa-namen met wan als eerste lid. Niet meer produktief sedert de Middeleeuwen. Met diep: 1374 diepe rijt (Kessel), 1480 diepbeke (= Dubbeek, Aarschot).

Jonger zijn droog en nat (tweede helft 17e eeuw): 1651 drooge beke (Kortijk-Dutsel), 1695 drooge zauwe (Neerheilissem); 1706 natte sauw (Neerheilissem).

4.1.7 Relatie zoet/zout (zuur)

Deze relatie komt zeer weinig voor (6×). In het binnenland was de tegenstelling zoet/zout niet relevant. Zoet moet derhalve opgevat worden in poëtische zin (cf. Zutendaal). Oudste namen: 1570 Soetgracht (Duffel), 1661 t suet water (Oud-Heverlee). Hiertegenover staat Zuurbeek, waarin zuur niet slaat op de kwaliteit van het water, maar van de omringende weiden. Zuurbeek moet dan begrepen worden als

een aposiopese uit bv. Zuurbeemdebeek. Soutbeke (1271, Duffel) is geen waternaam; wegens voorkomen in persoonsnaam misschien migratie uit het kustgebied. Sout is dan te lezen als zoet.

4.2 Kleuradjektieven

We noteerden 78 namen waarvan 32 met zwart. Talrijk zijn ook ‘Groengrachten’, die echter niet alle werden opgenomen. We kunnen drie lagen onderscheiden.

In de oudste periode is er geen sprake van een echte kleurnaam; het adjektief duidt enkel aan, dat het water al of niet door modder wordt vertroebeld. De gebruikte adjektieven zijn vaal en glad. Glad is niet verder produktief gebleven, in tegenstelling tot vaal, dat bovendien aansluit met de apa-naam Velp. Vaal bleef als adjektief in gebruik, maar er werden geen nieuwe namen mee gevormd. De traditie werd niet onderbroken, maar het tweede element is nu altijd beek. De waternaam werd nederzettingsnaam. Formeel worden samenstellingen gevormd met onverbogen adjektief. Omgekeerd bij Schönfeld (1955, 270). Oudste voorbeelden: 890 Falbeki (= gemeente Vaalbeek), 1139 Gladbeke (= gemeente Glabbeek).

In de tweede periode valt de poëtische naamgeving door de adel op. Het gebruikte adjektief is schoon, (soms ook klaar). Het wijst niet op een eigenschap van het water, maar op het omringende landschap. Het type werd hofnaam, eventueel gehuchtnaam. Aangezien dit type voorbehouden bleef voor de adel, werd het niet algemeen. Wel kon de oorspronkelijke bedoeling verloren gaan; als tegenhanger ontstond dan Vuilbeek. Het eerste lid is verbogen in de oudste namen: 1270 Sconebeke (Lubbeek), 1365 Schonebeke (Beverst).

In de derde periode is het eerste lid een echte kleunaam. Naast beek verschijnen ook gracht, laak en kolk. Kleunamen zijn niet ouder dan de late Middeleeuwen (14e e.). Pas in de tweede helft van de 16e eeuw verschijnen loop en water. Oudste voorbeelden:

beek: 1413 swertter beke (Muizen), 1429 swerte beeke (Overijse), 1441 Ghelbeke (Hoeleden);

gracht: 1365 groenen gracht (Sint-Truiden), 1449 swerten gracht (Geel), 1477 viridem fossam (Waasmont), 1480 donckergracht (Budingen);

laak: 1448 roede lake (Herentals);

kolk: 1482 rooden colck (Zichem);

water: 1551 swert water (Zichem);

loop: 1570 witten loop (Betekom).

Naamgeving naar de kleur gaat tot op heden door. Recent zijn bv. namen met bruin en blauw.

4.3 Geografische ligging

4.3.1 Windstreken

Aanduiding naar windstreken is zeldzaam en recent (6×). Noord alleen in het Frans, oost en west ten vroegste in 1717 oost/west spanseel (Tielt).

4.3.2 Relaterende verwijswoorden

Hiermee bedoelen we woorden die de onderlinge ligging van waterlopen aanduiden, gezien vanuit een bepaalde gezichtshoek, bv. vanuit de dorpskern, de hoeve, enz., alsook de ligging van waterlopen in verband met de looprichting en het reliëf. We noteerden in totaal 91 namen. De meeste gebruikte woorden zijn hoog 20, bij 14 en neer 8.

In dit soort naamgeving onderscheiden we twee lagen. In de oudste laag vinden we composita met hoog. De oudste naam met hoog dateert uit 1270, maar is zeker ouder. Bij de naamgeving in de Middeleeuwen valt het op, dat de mens oog heeft voor bepaalde eigenschappen van de waterloop zelf, of van het landschap waardoor hij loopt. In deze visie kadert ook de naamgeving met hoog: de waterloop komt van een zekere verhevenheid.

De daaropvolgende laag (van de 13e eeuw af) weerspiegelt een organisatorische tendens ten gevolge van de bloei van de gemeenten en de hierbij gepaard gaande bevolkingstoename. Bij de beschrijving van goederen in een georganiseerde gemeenschap volstaat een vage aanduiding van de ligging bij een waterloop niet meer. Daarom wordt een onderscheid gemaakt tussen twee dorpskernen, bv. Opvelp vs. Neervelp. Bepaalde landen liggen aan deze of gene zijde van een waterloop, of langsheen een waterloop waarbij een nauwkeuriger lokalisering noodzakelijk wordt d.m.v. verwijswoorden als boven, neer, voor, geen, achter, binnen. Neer in dorpsnamen echter al in de 12e e. (Neerijse).

Oudste namen:

met onverbogen specificans: 1312 overbeke (Geetbets, oorspronkelijk landnaam), 1340 Jaceam Superiorem/Mediam/Inferiorem (Tienen) = Hoog-, Midden- en Neergeet, (vgl. echter als dorpsnaam 1125 Nerisca = Neerijse), 1364 boven siep (Binkom), 1398 nederzijpt (Kontich), 1404

bennebeke (Duffel), 1421 vorlake (Lier), 1423 achterborn (Diest), 1426 ver nete (Geel), 1442 boven borne (Diest), 1465 voirgracht (Heverlee), 15e e. Gheengracht (Lummen);

met verbogen specificans: 1270 hoobeken (Sint-Truiden), 1319 Hoghegracht (Borgloon), 1389 achtersten sloet (Duffel), 1480 Middelste gracht (Geetbets), 1498 dweersengracht (Mechelen-Bovelingen).

Opvallend is het schijnbaar vroege voorkomen van loop (1426 Nederloop, Lier); dit is echter geen waternaam, maar loop = landmaat, nl. honderd roe (Mnl. Hwb., p. 338 s.v. lope).

4.3.3 Geadjektiveerde aardrijkskundige namen

In een groot aantal waternamen wordt de herkomst van de beek uitgedrukt ofwel het gebied dat ze besproeit. Het eerste lid is een gemeente-, gehucht- of wijknaam, soms ook een veldnaam.

Bij stilstaand water duidt het adjektief op de ligging binnen een gebied, bij lopend water op het gebied dat door de waterloop bevloeid wordt (Molemans, Naamk. 1973, 159). Bij langere beken is veelnamigheid geen uitzondering. De Betserbeek komt van Geetbets en besproeit dan Halen waar ze Halense Beek genoemd wordt; de Bierbeekse Beek wordt verder Molenbeek, enz.

De benoeming geschiedt volgens verschillende procédés. Deze kunnen zelfs voor dezelfde beek in de loop van de tijd veranderen.

a. De beek heeft geen specifieke naam. De ligging blijkt uit de kontekst. Vb. Tielt, 1614 inde hommelbosschen reg.... het beexken aldaer; in de AW. wordt deze beek officieel Hommelschebeek.

b. De herkomst wordt met een analytische omschrijving uitgedrukt. Vb. Goetsenhoven, 1439 die zouwe die van cappendale compt, 1450 opte zue te cappendale.

c. Van de herkomstnaam wordt een adjektief afgeleid met -s(ch) of -er. Dit type komt 219 maal voor (176 × met -sch, 43 × met -er). Vb. Herselt, 1530 den langdorpsche loop; Tielt, 15e e. resterbeke; met stapelvorm Gingelom, 1548 houthommersche zouwe.

d. De herkomstnaam wordt onveranderd vóór de beeknaam gevoegd. Zie onder 3.4.

Chronologisch voorkomen:

S-type: 1345 pullaersghebeke (Lier), 1433 malvoertsche beke (Landen), 1436 gheelsche neete (Geel), 1436 meerhoutsche neete (Geel), 1471 molenvloetsschen loop (Herselt), 1473 hersselschen loop (Herselt);

R-type: 1368 roderbeek (Arendonk), 1385 loerbeek (Vliermaal), 1418 bergherbeke (Booischot), 1427 Stocter riit (Geel), 1434 Leyerbeeck (Overrepen), 1445 scoerder nete (Geel), 15e e. heyerlake (Booischot) en resterbeke (Tielt).

Afleidingen met -er en -sch komen dus ongeveer gelijktijdig voor, maar zijn niet ouder dan de le helft van de 14e eeuw. S-afleidingen komen samen met R-afleidingen voor, maar S verdringt R dat behouden blijft in Limburg. Aangezien Limburgse waterlopen in ons gebied een minderheid vormen, zijn waternamen met -sch schijnbaar talrijker. In Brabant verloor het R-type terrein, S wordt algemeen. Zie kaarten 10 en 11. Uitzonderingen zijn: de Lisperloop in Lier, de Molderloop in Balen en de Gunningerbeek (1900) in Vissenaken. Deze laatste heet echter officieel Eksterbeemdenbeek.

Deze konklusie sluit aan met de vaststelling van Molemans (Nk. 1973, 145): het suffix -er is het best bewaard in Limburg, voornamelijk op het Kempisch plateau en in de Maasvallei.

Waternamen met een adjektief, afgeleid met het -s(ch)-suffix (S-type), kwamen buiten Limburg al in de 14e eeuw voor. De 19e-eeuwse administratie vormde derhalve nieuwe namen (type: Attenrodese Beek), voortbouwend op een oude traditie. Het S-type expandeerde een weinig naar het oosten toe, tot net over de Limburgse grens in Eksel, Heppen, Beverlo, Paal-Beringen en Halen. Een eiland met het S-type is Heers. Deze expansie is reeds merkbaar met S-vormingen op de kaart van Ferraris (Gestelse Beek, Rekhovense Beek). Toch blijft het S-type schaars in Limburg: de genoemde gemeenten liggen aan de westrand van de provincie. Bovendien betreft het veelal Vandermaelen-benamingen. Vandermaelen was trouwens een Brabander (^o Brussel 1795).

Bij vergelijking van kaarten 10 en 11 valt bovendien op, dat het procédé zelf, om met adjektief-afleidingen hydroniemen te vormen, grotendeels beperkt blijft tot vroeger ingenomen posities. Voor de periode vóór 1800 ontbreken ons een aantal attestaties in gemeenten, waarvoor nog geen monografie geschreven werd; voor de 19e eeuw echter beschikken we over een volledige inventaris. Toch is het duidelijk, dat het adjektief-procédé in de provincie Antwerpen massaal wordt toegepast. In Brabant is het vooral produktief tussen Uerdinger- en Getelijn. Elders is het procédé slechts sporadisch toegepast. In Limburg worden namen met er-afleidingen pas frekwent aan de oostelijke uithoek (Bilzen-Zutendaal).

Samengevat:

1.	Adjektief-afleidingen zijn niet over het hele grondgebied in gebruik.
2.	Het S-type verovert weinig nieuw terrein.
3.	Adjektief-afleidingen zijn algemeen in de provincie Antwerpen.
4.	Administratieve bemoeiingen vertekenen het natuurlijke landschap (Ferraris, Popp, Vandermaelen), maar ook in recente tijd (NGI) werden S-namen ingevoerd, waarvoor de Atlas der waterlopen gewoon de kombinatie gebruikt: ‘gehucht- of gemeentenaam + beek/loop’ (type Dormaelbeek naast het nieuwere Dormaalse Beek). Dit is voor 23 recente S-namen het geval, vooral in de provincie Antwerpen. Zulke veranderingen kunnen steun ondervonden hebben van gelijkaardige konstrukties als bv. straatnamen van het type Tiensestraat (cf. Claes, ‘Tiensestraat contra Tienenstraat in Oost-Brabant’, in: Nk. 1979, 145-151).

4.4 Varia (36 namen)

Oude namen komen voor met hol ‘in een uitholling gelegen’; koud wijst op een onbeschutte ligging en baar betekent wellicht ‘woest’ of ‘open, bloot’. Oude vormen: 1178 Holebeken (= gemeente Hoelbeek), 1296 Coulake (Herentals), 1399 baerbeke (Muizen) in persoonsnaam, derhalve wel ouder.

Gemeen ‘gemeenschappelijk’, synoniem van Scheidbeek, komt pas in de eerste helft van de 15e eeuw voor: 1428 gemeyn wimpe (Geel), 1472 gemeyn lake (Geel) en gemeyn neete (Geel), 1459 ghemeijn beecke (Paal).

Jong zijn verbindingen met bloot, kaal en plat.

5. Het telwoord als specificans in samengestelde waternamen

Telwoorden in hydroniemen zijn schaars (25). Tot een oudere periode behoren namen met heilige getallen: 1395 driegrechten (Vossem), 1573 seven wouwers (Heverlee), 1589 drye fonteynkens (= hoevenaam, Olen).

Nummering van de waterlopen d.m.v. de rangtelwoorden eerste, tweede en derde komt pas in de 18e eeuw voor (klassicisme = ook de tijd van de klassifikatie!). In de 19e eeuw ook Franse rangtelwoorden in de verfranste administraties. Oudste namen: 1730 eerste

colck (Zichem), Ferraris Derde Beeck (Vorselaar). De drie rangtelwoorden zijn echter niet altijd expliciet uitgedrukt.

Vanaf ca. 1970: systematische nummering van waterlopen per provincie. Bij veelnamigheid weet men precies welke beek bedoeld wordt, maar veel namen gaan hierdoor ook verloren, te meer daar waterloopjes die minder dan 100 ha ontwateren, in de nieuwe atlas niet meer worden geklasseerd.

6. Het werkwoord als specificans in samengestelde waternamen

6.1 Verbale stam als eerste lid

Vooral lei(d)- met 208 namen. Hierbij ook schei(d) behandeld onder 3.7.1. Onduidelijk is Wasbeek (1421, Everberg) te vergelijken met Wasmeer e.a., plaatsen waar dieren gewassen werden? Verspreiding van Leibeek en varianten zie kaart 12. Lei komt als simplex en in samenstellingen vooral gekoncentreerd in Brabant voor, vooral in het bekken van de Dijle (en Zenne). Schönfeld (1955, 153) situeert de lei-namen vooral in Noord-Brabant, vooral in het midden ervan. Lei is derhalve een typisch Brabants woord dat uitzwermde tot aan de rand van Limburg. Ook in het aangrenzende arrondissement Brussel (Laes, 1948, 169-177) zijn de Leibeken zeer talrijk.

Met hydroniem Leibeek en varianten komt in ons gebied hoofzakelijk voor in streken, waarvan de ondergrond bestaat uit zandig leem (een brede strook ten noorden van Tienen), leem en ijzerhoudend zand (Hageland), normaal leem (Tienen en omgeving) en leem en zand (Brabant). Buiten dit gebied komt het hydroniem schaars voor.

Een verklaring ligt niet direkt voor de hand. Wel kunnen we stellen, dat Laak een afwateringsgracht is in gebieden waar zand overheersend in de ondergrond aanwezig is. Lei daarentegen komt massaal voor waar leem overheerst. In hoofdzaak is dit Oost- (en West)-Brabant.

Het initiatief voor het aanleggen van Leibeken of voor het vergraven van natuurlijke waterlopen om water af te leiden, kan uitgegaan zijn van de Brabantse hertogen (cf. de Hertogengracht in Oplinter). Het woord lei, verlengd tot Leibeek of Leigracht, heeft zich dan vanuit het hertogelijk centrum over heel Brabant verspreid. Aan de randen van het lei-gebied is het hydroniem in onbruik geraakt, zoals in Zepperen en Borlo, ofwel is het een recente vorming (AW), zoals in Wiekevorst en Vorselaar.

Aangezien Leibeek/-gracht op vele plaatsen naast Vloedgracht voorkomt, kan men zich afvragen, of er geen verschil bestaat tussen beide benamingen.

In Korbeek-Dijle bv. monden drie Vloedgrachten loodrecht in de Leibeek uit: de Vloedgracht diende om het water van de hoger liggende delen zo vlug mogelijk naar het dal te brengen, waar het door de Leibeek verder wordt ‘afgeleid’ naar de hoofdrivier, i.c. de Dijle. Op deze wijze fungeert de Leibeek als een soort waterreservoir of spaarbekken bij hevige regenneerslag. In sommige gemeenten als Kampenhout, Haacht, Rotselaar, Holsbeek, Scherpenheuvel en Diest komen uitsluitend Leibeken voor, terwijl in de hoger liggende delen aan de boorden van de Dijle, Velp en Gete Leibeken alterneren met Vloedgrachten. In de ZO-hoek langsheen Herk (in mindere mate aan de bovenloop van de Demer) overheersen de Vloedgrachten, evenals in het gebied van de Zwarte Beek (Lummen). Opvallend hierbij is, dat in gebieden waar Leibeek naast Vloedgracht voorkomt, deze laatste meestal loodrecht op de Leibeek is georiënteerd.

Chronologisch voorkomen. De oudste vorm is lei(de) als simplex of verduidelijkt met water: 1313 waterleyde (Opheilissem), 1341 leijam (Leuven).

Beide types verdwijnen en worden vervangen door Leigracht (1400) en Leibeek (1424) met oorspronkelijke betekenisdifferentiatie tussen de gegraven Leigracht en de natuurlijke (eventueel vergraven) Leibeek die dezelfde rol kreeg door het graven van de vloedgracht die in de Leibeek uitmondt. Oudste vormen met -gracht: 1400 Leydgracht (Diest), 1422 leyde gracht (Heverlee), 1428 leygracht (Overijse), 1442 leygracht (Haacht); met -beek: 1424 leybeke (Muizen), 1443 leybeke (Lier).

In een beperkt gebied worden beide types zeer talrijk tot op heden: + beek 124, + gracht 63. Met andere waternamen komt lei schaars voor.

Jong zijn specifikaties met groot/klein of met topografische verduidelijkingen (Frijsselleibeek e.a.).

Samengevat: De Vloedgracht voert het water af naar de hoofdrivier in het dal of naar een Leibeek/-gracht. Hoe lager het landschap wordt, hoe meer de voorkeur voor Vloedgracht afneemt. In hoger gelegen gebieden staat de Vloedgracht loodrecht op de Leibeek; deze laatste vloeit dan parallel met de hoofdrivier. In lagere delen (even ten zuiden van de lijn Dijle-Demer) doorkruisen de Leibeken de gemeenten in alle richtingen: ze vervullen derhalve de rol van Lei- én Vloedgracht

samen. De oorspronkelijke betekenis van Vloedgracht en Leibeek/Leigracht ging verloren, zodat de hydroniemen met elkaar verwisseld werden (o.m. in Bertem). Bovendien kon verwarring ontstaan met Laak. Op deze wijze ontstonden menggebieden naast zuivere gebieden: zo kent Aarschot uitsluitend laken, Rotselaar leibeken naast laken maar geen vloedgrachten.

6.2 Participia als eerste lid

Slechts 9 namen. Oudste vormen: 1390 loepende rijt (Herentals), 1742 loopende beecke (Oostmalle).

7. Betekenis van simplicia of van het specificatum in samengestelde waternamen

7.1 Stilstaand water

1. Algemeen

Namen voor stilstaand water werden niet exhaustief onderzocht. Wel trachtten we een zo volledig mogelijk overzicht te geven van hydroniemen die naar een stilstaand water zijn gevormd. We vonden 99 namen met beek, 111 met loop, samen 210 op 235 namen.

Andere variaties zijn derhalve schaars vertegenwoordigd. Het specificans is vooral goor 44, ven 44 en vijver met varianten wouwer en wijer 37; daarna volgen bron 33, meer 26, put 18. De naamgeving geschiedde dus vooral naar opvallende, grote waterplassen.

2. Chronologie

a. Oudste vormen met meer: 1117 Merbecka (= gemeente Meerbeek), 1291 Bortmerbeke (= gemeente Boortmeerbeek). De overgang naar nederzettingsnaam getuigt van hoge ouderdom. Daarna: 1416 meerbeke (Zichem), 1456 meergracht (Ezemaal). Als waternaam ook: 1336 Boedemeere (Muizen), thans Boeimeer(beek) en 1373 ghoelmeere (Hoepertingen), thans Golmeer(zouwbeek).

b. Tot een jongere laag behoren vormingen met bron en wouwer: 1394 bornbeek (Borlo), 1428 borrebeke (Overijse); 1389 vouwersbeke (Heverlee), 1439 wouwergrechten (Heverlee), 1454 wouwerbeke (Geetbets).

Bron heeft twee betekenissen: 1. waterplas of put boven een verzamelplaats van grondwater beneden de aardoppervlakte; hierbij sluiten de talrijke eertbornen in de Kempen aan, die konden dienen als drenk-

plaats voor het vee; 2. uit de grond opwellend water, bron in de huidige betekenis van het woord. Het onderscheid dat in het Duits gemaakt wordt tussen Brunnen en Quelle, wordt in ons gebied door één en hetzelfde woord uitgedrukt. Ten zuiden van Dijle-Demer beantwoordt born aan het Duitse Quelle, in de Kempen aan Brunnen. De verwarring tussen beide betekenissen is mede te wijten aan Duitse invloed, waaruit modern bron vanaf de 16e eeuw en door het feit dat in het Duits zelf het woord Brunnen een betekeniswijziging onderging (WNT, s.v.). Waar bronnen buiten het ‘brongebied’ voorkomen, moet derhalve aan een waterplas worden gedacht.

Kaart 13 vertoont een sterke koncentratie van Bronbeek en varianten op de hoger gelegen heuvelruggen aan Demer, Herk, Gete en Velp, en in mindere mate links van de Dijle. Het overige deel vertoont slechts bij uitzondering één Bornlaak in Kasterlee. Het eerste lid is telkens born, in de Zuidwesthoek borre. Voor de verspreiding van bronnamen zie kaart 14. Het verband met de ondergrond is duidelijk. Het insijpelende water ontmoet een ondoorlaatbare laag (klei, mergel, kleischalie), zodat een ondergronds bekken wordt gevormd. De onderaardse laag die het water ophoudt, komt ergens op de helling van een vallei te voorschijn: het water ontspringt er als een bron (De Roeck en Tilmont, Algemene aardrijkskunde, Namen, 1952, 121). Schematisch voorgesteld:

illustratie

1. Doordringbare laag met insijpelend regenwater
2. Ondoordringbare laag met grondwatertafel.

c. Vanaf de 15e eeuw komen hydroniemen voor met goor, ven, wiel. Oudste voorbeelden: 1440 Venbeke (Zoutleeuw); 1449 goer gracht (Geel), 1450 goerrijt (Bevel), en 1469 goerbeke (Herselt); 1452 wyelenbeke (Muizen), 1567 willbeeck (Hoepertingen).

d. Vanaf de 16e eeuw laam en fontein. Oudste vorm: 1558 laembeeck (Lummen), later gedifferentieerd met oud; als simplex wel ouder: 1386 op die laeme (Molemans, Zonhoven, 1982, 485). Met fontein: 1660 fonteijn beeck (Gelmen). Beken naar een fontein genoemd liggen meestal dicht bij de taalgrens (kaarten 13 en 14).

7.2 Vloeiend water

We behandelen alleen de meest voorkomende bestanddelen. Hydroniemen als arm, delf, goot, hol, kanaal, lossing, riool, ruwaal, singel, sloot, stroom, vaart, val, vest, watering, waterlaat, ziel laten we derhalve onbesproken.

7.2.1 Gracht

Naast graaf en gracht komt ook groebbe voor, met varianten grobbe, grebbe, gribbe; grobbe komt alleen in het uiterste zuidwesten van ons gebied voor, gaande tot de gemeenten Sint-Joris-Weert, Heverlee en Herent. Samen met de vloedgrachten noteerden we 411 namen met gracht. In composita komen ze voor vanaf de 13e eeuw: ze ontstonden in funktie van invloedrijke opdrachtgevers (Heergracht, 's-Hertogengracht, enz.). Hierbij sluiten in de 14e eeuw aan: de talrijke Borggrachten en Vloedgrachten. Hiernaast: Molengracht (1285, Kortenberg), met adjektief Lange Gracht (1273, Overrepen) en Hellegracht (1300, Bertem). Met plantnaam: 1319 Alstgracht (Borgloon), met diernaam 1380 Verkensgracht (Rummen).

Het is opvallend dat bijna alle oude grachtnamen in Brabant te vinden zijn. Dit kan samenhangen met de bloeiperiode van het hertogdom Brabant. Kaart 15 (attestaties vóór 1600) en 16 (na 1600) vertonen nagenoeg hetzelfde beeld: sterke koncentratie van grachtnamen in de zuidelijke helft en schaarse vertegenwoordiging in het noorden. Voor de periode vóór 1600 beschikken we niet over een volledige inventaris; aangezien echter alle grachtnamen na 1800 (AW) werden opgetekend, is het wel mogelijk de situatie te schetsen in recente tijd. Waarschijnlijk was de situatie in vroegere eeuwen identiek. Een groot aantal grachten, geattesteerd vóór 1600, bestaan nog, maar komen op kaart 16 niet voor. Om een juist beeld te krijgen, moeten we derhalve kaarten 15 en 16 op elkaar leggen: de indruk dat grachtnamen voornamelijk in het zuiden voorkomen, wordt er alleen door versterkt.

De zuidelijke helft wordt tamelijk scherp afgebakend. De grens loopt over Sint-Katelijne-Waver, Bonheiden, Rijmenam, Keerbergen, Treme-

lo, Begijnendijk, Aarschot, Langdorp, Testelt, Averbode, Molenstede, Schaffen en Zelem. Deze gemeenten liggen ten noorden van Dijle-Demer. Vanaf de Limburgse grens komen weer talrijk grachtnamen voor langsheen de belangrijkste bijrivieren van de Demer (Zwart Water, Mangelbeek en Stiemer) en aan de Demer zelf (met de Herk). Even ten zuiden van Dijle-Demer (tot Zelem) ontbreken grachten in een beperkt gebied: 1. langs de lijn Aarschot-Holsbeek 2. langs de lijn Scherpenheuvel-Waanrode. Waar gracht ontbreekt, worden gegraven waterlopen aangeduid met laak (vb. Aarschot) of Leibeek (Holsbeek).

In het noorden vinden we de (schaarse) grachten in de onmiddellijke nabijheid van de grote waterlopen, bv. nabij de Nete, vooral de Beneden-Nete.

Samengevat:

a.	Grachten veronderstellen de nabijheid van een belangrijke waterloop. In de interfluvia zijn de grachten schaars.
b.	Door het grotere aantal natuurlijke waterlopen in het zuiden, zijn de grachten in dit gebied talrijker.
c.	Dit verklaart echter slechts ten dele het schaarse voorkomen van gracht boven de DD-lijn (Demer-Dijle): in moerassige gebieden was het geprefereerd woord laak (groot) en rijt (klein).

7.2.2 Laak

We noteerden 161 maal laak als simplex, in composita en verbonden met een adjektief. Het sterkst gekoncentreerd komen de Laken voor als bijrivieren van de Demer, beide Neten en A, en ook aan de midden- en benedenloop van de Dijle (zie kaart 17). Een direkt verband met de bodemgesteldheid is niet zo duidelijk, al vloeien de meeste Laken op plaatsen waar de ondergrond bestaat uit zand (Hasselt en de Noordelijke Kempen), lichtlemig zand (Zuidelijke Kempen) en lichtzandig leem (ten zuiden van de Demer in Aarschot). Is dit juist, dan kunnen we Pauwels bijtreden, die de Laken beschrijft als afwateringsbeken in moerassige terreinen (Hand. 1939, p. 288). Zulke moerassige terreinen die ontwaterd moeten worden (broeken), komen aan Grote Nete en Demer zeer talrijk voor. Vaak zijn het grachten die parallel met de grotere rivieren lopen of zijarmen ervan. Laak in de betekenis ‘doorsijpelen’ of ‘doen doorsijpelen, doen lekken’ sluit bij deze interpretatie goed aan. Legt men de kaarten met Laak- en Lei-toponiemen op elkaar, dan bemerkt men dat, op enkele uitzonderingen na, de twee gebieden naast elkaar liggen.

Kaart 18 toont het verspreidingsgebied van laak in de huidige tijd, gebaseerd op de dialekten volgens RND 4, 7 en 8. Opvallend hierbij is, dat het Laak-gebied grotendeels ongewijzigd is. Laak verloor terrein in de omgeving van Kampenhout, Herent en Leuven, waar het woord vervangen werd door Leibeek, en aan de bovenloop van de Demer (Bilzen, Diepenbeek, Hasselt) waar Vloedgracht en Winterbeek thans kleine afwateringsgreppels aanduiden.

Buiten ons gebied komt laak al in de Oudnederlands voor (Mansion, Oud-Gentsche naamkunde, 101). De oudste attestaties in het Dijle-Netebekken dateren uit de bloeitijd van de gemeenten (13e-15e eeuw): het graven van laken vereist een gekoncentreerde bevolking en een goede organisatie, die slechts mogelijk was in de steden. Oudste namen als simplex: 1252 Lake (Houthalen), in composita Brandlaak (1136, Tremelo), en Ganzelaak (1280, Diest), met adjektief Koulaak (1296, Herentals).

7.2.3 Loop, beek

Tabel attestaties loop/beek:

	beek	loop
vóór 1400	109	-
1400-1600	229	19
1600-1800	310	76
na 1800	1154	1030
Totaal	1802	1125

Verspreiding en chronologie van beek vs. loop.

1. Beek

Kaarten 19, 20, 21 en 22 tonen het aantal beeknamen resp. vóór 1400, tussen 1400 en 1600, 1600 en 1800 en na 1800. De oudste namen zijn gekoncentreerd in twee gebieden. Als we echter de alleroudste attestaties (vóór 1300) nagaan, worden deze kerngebieden nog duidelijker.

a. Het zuidelijk Dijle-Demer land

Oorspronkelijk kan men hierin onderscheiden: een zuidoosthoek en een zuidelijke inham. De zuidoosthoek heeft als grenzen Sint-Truiden, Ulbeek, Zuidoost-Hasselt, Diepenbeek, Genk. Hierin komen als oudste namen voor: Kelsbeek, Ulbeek, Pietelbeek, Diepenbeek, Katsbeek, Vrosbach (= Roosbeek, Zepperen). De migratie van Germaanssprekende mensen is vermoedelijk gebeurd langsheen gemakkelijke merkpunten,

i.c. de waterlopen Demer en Herk. In een eerste periode zijn deze Germanen misschien niet verder gekomen dan de beschreven beek-lijn. Deze lijn staat loodrecht op de migratierichting, nl. het zuidoosten. Hoeveel eeuwen er verlopen zijn tussen het ogenblik van de naamgeving en van de optekening, is niet te schatten.

De zuidelijke inham tussen Dijle en Kleine Gete wordt begrensd door de huidige gemeenten Vaalbeek, Heverlee, Kessel-lo en Holsbeek in het westen, en door Molenbeek-Wersbeek en Kersbeek-Miskom in het noorden; al vlug wordt de Getelijn overschreden via Goetsenhoven-Hakendover-Wommersom naar Ezemaal en Laar toe. In het westen komt beek als simplex voor in de 13e eeuw in Kortenberg.

Als oudste beeknamen in dit gebied vinden we: Vaalbeek, Raalbeek, Korbeek, Vlierbeek, Holsbeek, Bierbeek, Lubbeek, Hortbeek, Schibbeek, Kersbeek, Molenbeek-Wersbeek, Glabbeek, Oorbeek, Bunsbeek, Ramsbeek, Kraanbeek, Duisbeek. Vgl. de Waalse tegenhangers als Orbais, Molembais, Corbais, enz., afgeleid van umlaut-loze vormen, hetgeen wijst op een vroege ontlening en romanisering. In het huidige Wallonië gingen de Germaanse nederzettingen op in de Gallo-Romeinse wereld. In het huidige Vlaamssprekende gedeelte konden de inwijkelingen standhouden. De eerste nederzettingen (met beek) zijn echter te situeren buiten de bestaande woonkernen zoals Tienen en Leuven, zodat men kan aannemen dat deze nog een tijd lang Gallo-Romeins gebleven zullen zijn.

Naar het einde van de 14e eeuw toe worden de beeknamen ten zuiden van Dijle-Demer (DD-lijn) talrijker, zodat ze een aaneengesloten geheel gaan vormen. De overgang van -beek naar nederzettingsnaam wijst op hoge ouderdom. De eerste beeknamen dateren alleszins van vóór 890 (cf. Vaalbeek).

b. Het Nete-land

Oudste beeknamen: Werbeek (Retie, 1186), naast Bollebeek (Hove, 1280). Als simplex ook in de 13e eeuw in Kontich. De migratiegolf schijnt hier uit twee richtingen te komen: 1. uit het noorden (Retie) en 2. via de Schelde-Rupel naar de Beneden-Nete. In de 14e eeuw worden de beeknamen talrijker aan de Beneden-Nete met expansie naar Heist-Booischot.

Kaart 20 toont de verdere uitbreiding van het beekgebied. Ook als we rekening houden met de onvolledigheid van het materiaal, stellen we vast dat beek steeds massaler voorkomt in het kerngebied zelf, maar ook links van de Dijle en aan de overzijde van de Demer

via de Zwarte Beek, de Mangelbeek en de Stiemer. In het Neteland treffen we beeknamen aan in Herselt, Geel en Mol. Op kaart 21 worden de namen nog talrijker, behalve in Aarschot-Langdorp en in de Kempen binnen de grens gevormd door de gemeenten Beerse, Vosselaar, Tielen, Lichtaart, Herentals, Noorderwijk, Hulshout, Westerlo, Tongerlo, Geel, Laakdal, Meerhout, Olmen, Balen en Lommel. In dit gebied komt beek zeer schaars voor of sterft het uit.

Besluit:

1)	In elk geval is het duidelijk, dat de beeknamen oorspronkelijk voorkomen in het vanouds bewoonde gebied: de oudste nederzettingen met beek of beeknamen als waterloop treffen we immers aan in dezelfde streken waar van oudsher bewoonde woonkernen of oude waternamen aanwezig waren (cf. kaart 4 en 5 met bespreking). De nieuwkomers hebben zich eerst in de vruchtbaarste streken gevestigd. In een eerste periode (6e-7e eeuw?) zullen ze de bestaande woonkernen ongemoeid hebben gelaten en stichtten ze nieuwe nederzettingen aan een beek.
2)	In het noorden schuift het beekgebied op ten koste van A (grotere waterlopen) en van rijt (kleinere waterlopen, waarvan de namen al vlug overgingen op het land).
3)	De beek-expansie werd in het noorden geremd door: a. vergraving of uitgraving van waterlopen die dan laak werden genoemd, b. door de opkomst van loop dat voorbehouden bleef voor waterlopen met kleine afmetingen. Als waternaam waren in de 15e eeuw in het noorden zoe en rijt volledig ten ondergegaan, zodat loop zich vrij kon ontwikkelen. Zie verder onder loop.

2. Loop

Vóór 1400 komen geen loopnamen voor. In de oudste attestaties met loop (Nederloop 1426, Lier; Halve Loop 1428, Zonhoven) hebben we te doen met een landnaam, te vergelijken met Overloop (1470) buiten ons gebied in Tisselt (Naamk. Rep.). Als waternaam treedt loop voor het eerst op in Zichem, 1439 opten loop van den maesbossche, en Tielen, 1440 den loep = appellatief voor de A. Daarna voor de eerste maal met adjektief: Herselt, 1471 totter molenvloetsschen loop en 1473 aen den hersselschen loop.

Van 1500 af worden de loopnamen wel iets talrijker, maar ze blijven toch schaars; ook het verspreidingsgebied blijft beperkt (zie kaart 23). Tussen 1600 en 1800 (kaart 24) breidt het loopgebied zich

langzaam uit, om in de 19e eeuw (kaart 25) tot een echte explosie te komen.

Vanuit de as Herselt-Geel verovert loop de Antwerpse gemeenten. De Brabantse en Limburgse provinciegrenzen fungeerden hierbij als een dam: aan de overzijde van deze grenzen deint de loop-vloedgolf langzaam uit. Aan de gemeenten Boortmeerbeek, Haacht, Keerbergen en Tremelo komt de golf zelfs tot stilstand. Ook Schriek, dat tot Antwerpen behoort, maar ingesloten zit tussen Brabantse gemeenten (Keerbergen en Tremelo), neemt geen loopnamen op. Het Laak-centrum in Aarschot blijft eveneens quasi onaangetast. Elders gaat de expansie van loop over de provinciegrenzen door, het verst ten zuiden van Herselt: Sint-Pieters-Rode, Houwaart, Molenbeek-Wersbeek. In de provincie Limburg konkurreert vliet met loop in de hoek Tessenderlo-Paal. Beek alterneert met loop in de streek van Kwaadmechelen, Oostham, Beverlo, en Hechtel-Eksel. De laatste loopnamen vinden we in Zolder (2 ×) en in Hasselt (1 ×).

De sterkte van de gemeentegrenzen wordt duidelijk in de fusiegemeenten Tremelo, Begijnendijk en Beringen. In Tremelo komen geen loopnamen voor, in Baal wel; in Betekom sterft loop uit, maar Begijnendijk heeft loop naast beek. In Beringen snijdt de loop-grens het grondgebied middendoor: loop in Beverlo (naast talrijk beek), maar geen loopnamen in Beringen-Koersel en slechts één naam in Paal.

Menggebieden

Door de uitbreiding van loop zijn er een aantal menggebieden ontstaan: 1. de westrand van Limburg en de noordoosthoek van Brabant; 2. een groot westelijk menggebied in de provincie Antwerpen. In deze menggebieden duidt loop altijd een kleinere waterloop aan en bovendien zijn de beeknamen ouder. Dit wordt duidelijk op kaart 26, waarop de situatie volgens de dialektatlassen wordt gevisualiseerd. Aangezien de dialektsprekers enkel de voornaamste waterlopen hebben opgegeven, ziet de loopkaart er enigszins anders uit: de westelijke helft toont namelijk massaal beek, het middendeel daarentegen loop. De verklaring is eenvoudig: met beek worden immers de oudste en voornaamste waterlopen aangeduid in het westen; in het middendeel heeft loop de toch al schaarse beeknamen haast volledig verdrongen. Uitzonderingen zijn bv. de eeuwenoude Visbeek in Turnhout. In dit menggebied is het betekenisonderscheid tussen beek (= groot) en loop (= klein) niet altijd volgehouden.

In een aantal gevallen is loop met zekerheid geen natuurlijke waterloop, blijkens vroege substitutie van gracht, laak of zille door loop.

7.2.4 Rijt

Een rijt is het dalvormige begin van één der vele zijtakken van de Kempische riviertjes (Beex, Brab. Heem 1964, 29). Als de rijt kunstmatig wordt verdiept om het water beter te laten afvloeien, wordt rijt synoniem van afwateringsgracht. In de meeste gevallen echter duidt rijt thans een vochtig land aan, niet zelden een wei- of akkerland. Het woord komt hoofdzakelijk voor ten noorden van de Grote Nete (kaart 27). In de betekenis ‘waterloop’ (eventueel afwateringsgracht) komt het nog nauwelijks voor (cf. Rijtebeek, Tienen). Al in de 13e-14e e. leeft rijt slechts voort in persoonsnamen en in terreinwoorden. In deze betekenis werd rijt uitgebreid met voorbepalingen: met adjektieven als in Brede, Lange Rijt, enz., of met substantieven als in Esrijt, Kraaienrijt, enz.; met de naam van de eigenaar in Godensrijt, e.a., hetgeen erop wijst dat de rijten na droogmaking dienden als beemden.

Een tweede groep van rijtnamen komt als simplex voor aan de bijriviertjes van de Demer tussen Diepenbeek en Paal. Met bepalingen uitgebreide rijtnamen zijn er echter schaars. In dit gebied komt rijt nog sporadisch als landnaam tot op onze dagen als simplex voor, soms in de datief meervoud. Het rijtgebied strekt zich trouwens verder naar het noorden uit, op Nederlands grondgebied. De rijtnamen hebben zich vanuit het noorden naar het zuiden verspreid op een ogenblik dat ze in de Kempen als waternaam niet meer gebruikt werden (15e e.). De aard van het landschap, bepaald door de samenstelling van de bodem (zand vs. leem en klei) werkte de verspreiding van de rijtnamen tegen, omdat ze niet beantwoordden aan de geografische gesteldheid ten zuiden van de Nete. Waar zand in de bodem nog overheerst, kon de rijtnaam zich nog enigszins verspreiden, buiten de zandige Kempen, zoals aan de bovenloop van de Demer (Heusden, Zonhoven, Genk rechts en Hasselt, Diepenbeek links), aan de benedenloop van de Dijle (Muizen, Kampenhout) en voorbij de samenvloeiing van de beide Neten. Daarom komen in deze gebieden de rijtnamen slechts sporadisch als simplicia voor, zonder verder sukses. Tienen vormt een grote uitzondering: de late attestatie en de (recente) administratieve naamgeving (Rijtebeek) bevestigen de regel. Blijkens de attestaties in familienamen (vb. Johanni de Riit in Kessel, 1243) klimt het gebruik

van rijtnamen op tot in de 13e eeuw; als waternaam zal rijt wel ouder zijn, aangezien in de 13e-14e eeuw de overgang naar het omliggende land al is gebeurd.

7.2.5 Vliet

Betekenis en verspreiding

Vliet uit *fleuta- (Gysseling, Naamk. 1978, 16) behoort bij het werkwoord vlieten. Een vliet duidt volgens Gysseling (o.c.) een natuurlijke waterloop ‘in de polders’ aan; Schönfeld (1955, 46) spreekt van een ‘echt kustwoord’. Toch komt vliet ver buiten de polders of de kustgebieden voor (zie kaart 28).

Vliet komt (kwam) op geïsoleerde plaatsen voor (cf. glossarium). In Tessenderlo komt Vliet als simplex op de kadasterkaart voor, maar daarnaast werden in de 19e eeuw een groot aantal nieuwe samengestelde namen gevormd, die aansluiten met de vlietnamen in Deurne en Paal. Vliet is in ons gebied, althans in een aantal duidelijke gevallen, een gracht. Zie o.m. Vliet in Mechelen, Sint-Truiden e.a. De benaming Vorstenvliet (Neerlinter) wijst net als de Hertogengracht (Oplinter) op een bevel of de toestemming van de vorst tot het graven (of vergraven) van een vliet langs de Gete. In de gemeenten Tessenderlo, Paal zijn alle vlieten kunstmatig aangelegde grachten; in Rillaar is de Vliet echter een natuurlijke waterloop.

Samengevat:

Vliet is niet algemeen, maar was sporadisch als appellatief bekend. In de meeste gevallen is het een gracht.

Vliet komt in de huidige tijd in geïsoleerde gebieden voor: talrijk in de westhoek, waar de hydroniemen aansluiten met wat we nog als ‘kustgebied’ kunnen beschouwen, nl. langs de Schelde; verder is het bekend in Aarschot-Rillaar en in de streek van Linter en Zoutleeuw. Ten slotte kende vliet een merkwaardige heropleving in een welomlijnd eiland: Tessenderlo en Paal met expansie naar Kwaadmechelen en Deurne.

We zijn daarom van oordeel, dat vliet vanuit het Antwerpse naar het binnenland geïmporteerd werd. Hierbij verdrong het zeker niet gewone namen als laak, beek en loop. De verspreiding werd in de hand gewerkt onder invloed van machtige vorsten (Vorstenvliet, Herenvliet). Mogelijk heeft ook het poëtische karakter (‘aan de oevers van de vliet’) bijgedragen tot de verspreiding van vliet, dat als appellatief overigens door de eeuwen heen een geïsoleerd bestaan heeft geleid. De heropleving van de naam steunt echter wel op een oudere traditie.

7.2.6 Zijp, zeep

Verspreiding van zijpnamen

Schönfeld (1955, 245) noemt Zijp(e) in de eerste plaats - maar geenszins uitsluitend - een kustwoord, voorkomend van Groningen tot in Zeeland. Voor België geeft hij één voorbeeld onder Asse, de Vissenzijp. Toch zijn in ons gebied talrijke toponiemen met zijp aan te wijzen, zowel als simplex als in composita of vergezeld van een adjektief. In veel gevallen is de zijpnaam op het omliggende land overgegaan: zijp is derhalve een oud hydroniem.

Oudste voorbeelden in ons gebied:

met i-vokalisme: 1256 Hessekensiep (Nederokkerzeel), 1265 netelzyp (Bekkevoort), 1293 bredezype (Herent), 1296 zijp (Keerbergen), 1308 varensiip (Lubbeek), 1313 sipe (Neerheilissem);

met e-vokalisme: 1340 sepe (Lommel), 1368 zeept (Turnhout), 1373 zeypt (Borlo) (wegens latere attestaties wel als ē te lezen), 1385 zeeppe (Neerrepen), 1399 zeepe (Henis).

Kaart 29 toont duidelijk een koncentratie van zijpnamen in Oost-Brabant, met uitlopers tot over de Limburgs-Brabantse grens. Verder komen zijpnamen voor in de westhoek van ons gebied (rond Lier). Elders is het hydroniem schaars. In het uiterste zuiden (Tienen-Landen) is het ook nu nog een waternaam, elders is zijp overgegaan op de omliggende grond. Het is derhalve opvallend, dat Zijp als waternaam voorkomt aan de periferie van het aaneengesloten zijpgebied (met ī-vokalisme): Tienen, Landen, Goetsenhoven, Budingen en zelfs in de thans verwaalste gemeente Neerheilissem (op krt NGI 32/8 nog Seipe). Het zijpgebied strekt zich overigens verder naar het westen uit: vgl. de 18 zijpnamen in het arrondissement Brussel (Laes, 1948, 318-321).

Bij vergelijking van kaart 27 (Rijt) en 29 (Zijp) valt het op, hoe beide gebieden elkaar aanvullen: Zijp schijnt in het zuiden de tegenhanger van Rijt in het noorden te zijn, met raakpunten in de driehoek Mechelen-Kontich-Lier. De brede middenstrook wordt grosso modo ingenomen door Laak. Deze toestand is in de loop der eeuwen weinig veranderd.

Doorgaans neemt men aan, dat simplicia ouder zijn dan composita. Aangezien de oudste zijpnamen al samengesteld zijn en bovendien niet zelden overgingen op het omliggende land, mogen we aannemen dat ze tot vóór het jaar 1000 kunnen opklimmen.

7.2.7 Zouw, zoe

Betekenis en verspreiding

Voor het overzicht van de betekenissen in diverse etymologische woordenboeken verwijzen we naar Berns (Taal & T. 1973, 133 e.v.). In het algemeen geven de oudere bronnen de betekenis ‘goot, greppel, riool’ (o.c., 135), ook ‘ruimte tussen twee huizen, waardoor het afvalwater loopt’ (133). In jongere dialektwoordenboeken vinden we voor zoei ‘mestgoot’ (135). Zie ook Vangassen (Taal & T. 1957, p. 73) en Molemans (Overpelt, 1976, met bibl.).

Volgens onze attestaties echter is zoe: gracht tussen twee velden of natachtig land (Kampenhout), synoniem met aquaductus (Leuven, 1301), maar bouwland in Herentals (1448), en beemd of weide in Kasterlee (18e eeuw); zouw: gracht in Brustem (20e eeuw), synoniem met rivus of fossa in Attenhoven (1530), gegraven greppel in Goetsenhoven en Zoutleeuw, identiek met aqueductus in Heers, Jesseren, Sint-Huibrechts-Hern en Vechmaal, waterloop in Lubbeek (1663) en Zichem (1772), synoniem met beek in Bilzen, Neerheilissem, Outgaarden en Zonhoven. In de betekenis ‘afwateringsgracht’ is zouw nog appellatief in de ZO-hoek van ons gebied; zie o.m. RND s.v. Zonhoven, Groot-Gelmen en Hoepertingen, en AW. 1880 in Sint-Margriet-Houtem.

Uit de attestaties blijkt dat er geen noemenswaardig verschil bestond tussen de betekenissen van zoe en zuwe/zouwe. Alleen is zoe in de noordelijke helft (kaart 30) al vlug overgegaan op het omringende land; dialektisch bleef het in gebruik voor de aanduiding van een straatgoot. In de betekenis ‘afwateringsgracht’ bleef zoe in gebruik in de hoek Kampenhout-Meerbeek-Everberg, verduidelijkt met -gracht of -beek.

In het zuidoosten van ons gebied komt zouw talrijk voor. Het bleef als appellatief bestaan in de betekenis ‘gegraven greppel, gracht’ en kon zelfs synoniem worden van zijp of beek. Vgl. Zeepzouw (Zepperen) en substitutie van Tafelzouw door Panisbeek (Outgaarden).

Als de zouw veel water bevatte, werd het woord verduidelijkt met water-: cf. Waterzouw in Gingelom, Gotem, Hoeselt, Jesseren, Kleine Spouwen, Neerheilissem, Vechmaal, Waasmont en Wange, of Waterzoe in Kampenhout en Grotewaterzouw in Heers, m.a.w. in gebieden waar zouw/zoe als appellatief bewaard bleef. Het zouwgebied (kaart 30) strekt zich verder naar Limburg uit in het stroomgebied van de Maas, blijkens attestaties bij Molemans (Overpelt, 1976, p. 379). In het midden-

gebied (aan de Demer) schijnen geen zouwen voor te komen: het overheersende woord voor afwateringsgracht is daar laak.

Ook fonetisch zijn zoe en zouw verwant, blijkens de huidige verdeling van [u] in het woord toe (dialectatlassen 4,7 en 8, zin 49). Zie kaart 31. De vokalen van zoe [u] en zouw [o.u.] uit ouder zuwe [u] gaan terug op een Oudgermaanse ō. Zoode hoort echter niet bij de groep zoe/zouw.

Etymologie

Afleiding uit IE. *sek- ‘schneiden’ (Pokorny, p. 895), waarbij Germ. *sôhôn, Ohd. suoha (Berns, 139) is fonetisch mogelijk. De verschoven h < x < k biedt geen moeilijkheden. Uit de verbogen vormen, waar de h intervokalisch uitviel, drongen vormen zonder x in de auslaut in, zoals bij schoe waarbij zelden Mnl. scoech (Schönfeld, Hist. gram., 97-98). Semantisch zou er volgens Berns een overgang gebeurd zijn van Ohd. suoha ‘ploeg’ naar de voor die door dit gereedschap getrokken wordt; deze betekenisontwikkeling lijkt ons te ver gezocht.

Eenvoudiger is het, uit te gaan van IE. *seu- met de betekenis ‘rinnen’ (Pokorny, p. 912 e.v.) en ablautvarianten *sou-, *sōu-. Aangezien IE. ōu kon samenvallen met ō kan men theoretisch twee richtingen uit:

1)	IE. *sō(u)-k- > OGM. *sō-x- > *sō-h-, waaruit normaal zoe;
2)	IE. *sōu- + vokaal > *sōṷ-ā > OGM. *sōwō-, waaruit klankwettig zuwe, later zouw (cf. supra).

De Limburgse variant zuwe/zouwe is dan te vergelijken met woordreeksen als vlouw-vluw-vloe, waarin de vokaal eveneens op een Oudgermaanse ô teruggaat (Schönfeld, o.c., 63). Een bijkomend argument voor deze interpretatie is, dat de opkomst van de waternaam zoe/zouw parallel verlopen is met de ontwikkeling van vloed, uit IE. *pleu-(Pokorny, 835 e.v.), ablautend Germ. *flō-, met ō uit IE. ō < ōu + Germaans d-suffix (Schönfeld, 1955, 68).

7.3 Schema: Groei van het namenbestand (jongere composita)

Aard van het specificans	Attest.	Hydroniem	Gemeente
Kleurnaam: vaal	890	Falbeki	Vaalbeek

Persoonsnamen in de sterke of zwakke genitief	1063	Tienbeche	Diepenbeek
	1076	Bonesbeche	Bunsbeek
Ondergrond: bier, ul, oor	1034	Birbais	Bierbeek
	1067	Obecca	Ulbeek
	1095	Orbecca	Oorbeek

Aard van het specificans	Attest.	Hydroniem	Gemeente
Verhevenheid: *hliþa = helling	1030	Litbecam	Lubbeek

Specificatum is uitsluitend -beek, met overgang tot nederzetting (met suffix -ja?).

Konstrukties voor de visvangst en energieopwekking met betrekking tot de arbeid van de mens	1186	werbeche, weerdam voor visvangst	Retie
	1120	Molenbeke	Molenbeek-(Wersbeek)
Eigendomsrecht i.v.m. het gebruik van de grond	1136	Brandlaca	Tremelo
Verhevenheid: tom	1163	Tumbeka	Overijse
Weide?	1154	wesenbeka	Runkelen
Begroeiing: vlier, hulst, kers, roos (= riet)	1125	Vlierbeca	Kessel-lo
	1129	Hulsebec	Holsbeek
	1139	Kyersbeche	Kersbeek
	1154	Resbais	Roosbeek
Waterplassen (eventueel grens): meer	1117	Merbecka	Meerbeek
Adjektieven: kort, glad, hol	1107	Cortbeka	Korbeek-lo
	1139	Gladbeke	Glabbeek
	1178	Holebeken	Hoelbeek

Tweede lid: nog overheersend -beek; overgang op de nederzetting. Voor de eerste maal laak in een samenstelling.

Diernamen: (kik)vors, kraan(vogel), gans, vis	1244	vrosbach	Zepperen (Roosbeek)
	1294	craenbeka	Ezemaal
	1280	ganselake	Webbekom
	1298	vissengait	Sint-Truiden
Omheining: hort = vlechtwerk	1263	Hortbeke	Lubbeek
Verhevenheden en inzinkingen: geest, haar, spalde	1270	geestbeke	Lubbeek
	1280	harbeeke	Opheilissem
	1253	Spalbeke	Spalbeek
Ondergrond: zomp, maas	1223	Sombeke	Boechout
	1273	mascbeka?	Tielt
Verdere specificatie naar de begroeiing: bos, beuk, berk, sitter, netel	1273	Boschborne	Overrepen
	13e e.	Bokenbeke	Heverlee
	1273	borrcbeka	Tielt
	13e e.	Sitterbeke	Wommersom
	1265	Netelzyp	Bekkevoort
Adjektieven: lang, breed, oud, zout (= zoet?), hoog, koud	1273	Langen Gragt	Overrepen
	1293	bredezype	Herent
	1210	antiqui riuuli =
	1310	Oudebeke	Heverlee
	1271	Soutbeke = psn.	Duffel
	1270	hoobeken	Sint-Truiden
	1296	Coulake	Herentals

‘Poëtisch’ schoon	1270	Sconebeke	Lubbeek

Aard van het specificans	Attest.	Hydroniem	Gemeente
Weter, variant van water	1228	Weterbeke	Bierbeek, Lovenjoel
Eerste grachten in opdracht van een heer gegraven: heer, hertog, meier	13e e.	Heergracht	Mechelen
	1294	fossa ducis = 's-Hertogengracht	Oplinter
	13e e.	meiergraghte	Ezemaal
Eerste bronnen die wijzen op heiligenverering	1260	fontem beati Trudonis	Sint-Truiden
Eerste namen met rijt, vliet, zijp, zouw; laak als simplex	1243	Johanni de Riit	Kessel
	1288	vliet	Mechelen
	1256	Hessekensiep	Nederokkerzeel
	1252	Lake	Houthalen
	1273	zue	Overrepen

De traditie wordt voortgezet, maar met talrijke nieuwe specificaties.

Persoonsnamen:
a) jongere profane namen	1304	Piterbeke	Hasselt
	1359	smeetslake	Haacht
	1394	rijptmans grachte	Borlo
b) religieuze namen: deken, monnik, vrouw + talrijke heiligen	1340	Dekensgracht	Tienen
	1381	Monc vloet	Vorselaar
	14e e.	Vrouwenvliet	Mechelen
	1374	fosseit sain Cornet	Waasmont

c) fiktievewezens: duivel vervangt nekker	1385	Duyvelswyer, cf. neckercolck in 1280	Mechelen
Verdedigingswerken rond de stad	1340	Borchgracht, gegraven 13e e.!	Tienen
	1386	fossatum oppidi	Zichem
Eigendomsrechten en scheiding: schip, vrede, eigen	1308	Schibbeke	Lubbeek
	1349	vredelake	Rotselaar
	14e e.	eyghen gracht	Ezemaal
Telwoord: drie	1395	driegrechten	Vossem
Nieuwe hydroniemen: vloed, vloedgracht, delle, leide, waterleide. Vloedgracht vermoedelijk ouder.	1358	vloet	Nijlen
	1391	Vloedgrechte	Bertem
	1350	Reborre delle	Overijse
	1313	waterleyde	Opheilissem
	1341	leijam (akk.)	Leuven

Nieuwe adjektieven als voorbepaling:
a) klein, groot, nieuw, wan, diep, neer, achterste, baar, lopend	1368	clein beke	Turnhout
	1385	Groote water souwe	Heers
	1368	nouwe Medene	Tienen
	1323	wambeke	Hasselt
	1374	diepe rijt	Kessel
Neer: als dorpsnaam al in de 12e e. (1125 Nerisca = Neerijse)	1340	Jaceam Inferiorem = Neergeet	Tienen

Aard van het specificans	Attest.	Hydroniem	Gemeente

	1389	achtersten sloet	Duffel
	1399	baerbeke	Muizen
	1390	loepende rijt	Herentals
b) Kleurnaam: groen	1365	groenen gracht	Sint-Truiden
c) Eerste adj. afgeleid van een aardrijkskundige naam	1345	pullaersghe beke	Lier
	1368	roderbeek	Arendonk
Nieuw is de naamgeving naar bron of wouwer	1394	bornbeek	Borlo
	1389	vouwersbeke	Heverlee

Traditionele naamgeving maar met nieuwe woorden:
a) enge = weide	1355	dinghe lake	Werchter
b) ondergrond: bruud, steen, moer	1350	brudbeec	Perk
	1363	Steenbeek	Meensel
	1350	morlaenen	Overijse
c) nieuwe plantnamen: alsem, els, iep, lis, melde	1319	alstgracht	Borgloon
	1344	delsbeke	Kessel
	1390	ypelsbeke	Bilzen
	1375	luusbeke	Hallaar
	1301	Melbeke	Hasselt
Ook: bosnaam lo	1385	loerbeek	Vliermaal
d) verhevenheden en inzinkingen: hal, mont, helle, aspot	1321	Halbeke	Diest
	1353	Montbeke = Mombeek	(Hasselt)
	1300	Hellegerec = -gracht	Bertem
	1374	fosseit de laspot	Waasmont

Eerste kwalifikaties naar gehuchten, gemeenten, enz.	1420	ponten zouwe	Diest
	1497	balen graft	Lommel
Waterovergangen: vondel, voorde, schoor	1426	muycvondere beke	Lier
	1473	beeck vander voirt	Kuringen
	1431	scoerbeeck	Zonhoven
Konstrukties: hof, sluis	15e e.	Hofgracht	Waarloos
	1427	sluys lake	Geel
Scheiding, eigendomsrecht: rij, hamei, H. Geest, vrijheid	1426	rijlake	Nijlen
	1434	hameygracht	Zonhoven
	15e e.	sheilichgeestbeke	Duffel
	1470	vrijheitzouwe	Diest
Inzinking: schilde	1468	schildebeeck	Beringen
Nieuw is naamgeving naar:
a) bepaalde vorm van een land: engel, geer, ruit, winkel	1454	Inghelsbeke	Schaffen
	1430	geetbeecke = geer-	Vorselaar
	15e.e.	Ruytenbeke	Heist
	1482	winckelbeecke	Duffel

Aard van het specificans	Attest.	Hydroniem	Gemeente
b) veldtoponiemen: land, beemd, heide	15e e.	lantbeke	Duffel
	1422	Beemsbeecke	Vliermaal
	1412	heye zuwe	Vechmaal

Naar de begroeiing: nieuwe namen met linde, werf, wijde, haag, laar	1466	Lindbeeck	Halen, Geetbets
	1426	werfder grecht	Kasterlee
	1483	wydebeke	Ezemaal
	1437	reehaeghe lake	Geel
	1469	Laerbeecke	Bunsbeek

Ondergrond: grint, slijk, zand	1498	grienterbeeck	Kuringen
	1473	Slibbeke	Lubbeek
	1406	zantbeke	Lier

Moe(de)r ‘hoofd’	1434	moederlake	Bevel
Opkomst van Winterbeek	1400	wynterbeke	Glabbeek
Nieuwe adjektieven:
a) kleuren: zwart, geel, rood	1413	swertter beke	Muizen
	1441	Ghelbeke?	Hoeleden
	1448	roede lake	Herentals

b) binnen, middelste, gemeen	1404	bennebeke	Duffel
	1408	Middelste Gracht	Geetbets
	1428	gemeyn wimpe	Geel

c) dood, kwaad, krom	1426	dooyrijt	Herentals
	1450	quaederbeke	Herselt
	1423	cromme nete	Geel

Opkomst van Leibeek en -gracht als	1400	Leydgracht	Diest
uitbreiding van lei(de)	1424	leybeke	Muizen
Benoeming naar waterplassen: ven, goor, wiel	1440	venbeke	Zoutleeuw
	1449	goer gracht	Geel
	1452	wyelenbeke	Muizen

Nieuw is het gebruik van loop, eerst als appellatief	1439	opten loop van den maesbossche	Zichem

Eerste heiligennamen met beek	1500	Sint Jans beick	Hasselt
Voortzetting van naamgeving naar gemeenten, gehuchten, wijken	1500	lemmertinge souwe	Waasmont
Waterovergangen: spek, brug	1560	speeckebeek	Bilzen
	1571	beke aen de beddenen brugge	Duffel

Eerste naam met dijk	1561	ouwen dijck gracht, naast
	1594	ouwen dyck loop	Geel

Konstrukties: gasthuis, klooster, paanhuis, tichelbakkerij	1529	gasthuys grecht	Overijse
	1586	tclooster wauwere	Zichem
	1508	panisgoet	Paal
	1528	tiechelgrecht	Zichem

Eigendom: Tafel (cf. supra H. Geest), voogdij	1513	taeffel sauwe	Goetsenhoven
	1581	voighdyebeek	Duffel

Inzinkingen en verhevenheden:	1551	weerde laeke	Aarschot

Aard van het specificans	Attest.	Hydroniem	Gemeente
weerde, dal, kom	1532	daelbeecke	Huldenberg
	1532	combeke	Huldenberg

Eerste namen met de veldtoponiemen: veld, aard, mei/maat, broek, bruul, laam	1529	veltgracht	Genk
	1567	aertgracht	Berg
	1510	Meylake	Geel
	16e e.	maet gracht	Diepenbeek
	1507	broeckbeeken	Ezemaal
	1556	bruelbeeken	Kumtich
	1558	laembeecke	Lummen

Bostoponiemen: hees, pas	1537	Heesbeeck	Halen
	1526	Passgracht	Groot-Loon

Adjektieven: smal, zoet	16e e.	smaelbeeck	Lummen
	1570	Soetgracht	Duffel

Eerste naam met fontein	1587	Fonteyngracht	Tienen

Konstrukties: kerk, kruis	1618	kerckgracht	Budingen
	1636	Cruysbeke	Kampenhout

Eerste composita met schei(d)-	1642	Schytgote	Zoutleeuw
	1676	Scheybeke	Berg

Eerste composita met cijns, galg, schouw	1692	cijnspoel	Betekom
	1612	galgenbeeck	Duffel
	1695	schouwloop	Weelde

Volksvermaak: speel, krekel	1644	Speelbeke	Heist
	1669	krieckels laeck	Schulen

Namen met donk en berg	1652	cuijlberchs beeck	Kuringen
	1684	vivendonckenloop	Geel

Veldtoponiemen:
a) vorm van het land: rak, ster, (elders ouder!)	1680	Sonriex beeck	Kuringen
	1679	Sterrebeke	Kampenhout

b) eerste namen met -hoven	1604	boschovergracht	Groot-Loon
	1687	waelhoven sauwen	Gingelom

c) eerste namen met akker, kouter, dries	1651	ackerloop	Tielen
	1601	Cautelgracht	Kerkom
	1654	driesborne	Zepperen

Bosnamen: horst	1654	deurstbeke	Pellenberg

Ondergrond: moes, most	1613	moesbecke	Tielt
	1685	mostloop	Mol

Adjektief: droog	1651	drooge beke	Kortrijk-Dutsel

Spoel	1748	Spuelbeke	Kortenaken
Veldtoponiemen: naar de vorm van het land (haarzak, ham, knop, strik, hoek)	1767	haersackloop	Olen
	1720	Hamlaken	Kampenhout
	1770	cnopken loop	Geel
	1759	hanenstrickloop	Geel
	1730	hoeckbeeck	Zichem

Zaart	1766	Saerloop	Westerlo

Aard van het specificans	Attest.	Hydroniem	Gemeente
Bosnamen: stok, den	1706	Stocklaeck	Betekom
	1724	dennewouwer	Tongerlo

Hoofd	1766	Hooft-gracht	Balen

Windstreken: oost	1717	oost spanseel	Tielt

Rangtelwoorden: eerste, derde	1730	eerste colck	Zichem
	Ferr.	Derde Beeck	Vorselaar

Ondergrond: grond, mortel	Ferr.	Grondbeeck	Rummen
	1770	reymeurtel loop	Geel

7.4 Recente naamgeving

7.4.1 Naamgeving in de 19e eeuw

De 19e eeuw wordt gekenmerkt door een massale verplichte naamgeving (Atlas der buurtwegen, Atlas der waterlopen,...). Hierbij werden namen opgenomen die vroeger bestonden (soms wel in verbasterde vorm), naast een zeer groot aantal administratieve scheppingen.

In hoofdzaak onderscheiden we twee soorten: namen gegeven naar een bepaald ‘terrein’ waar de veelal kleine waterloop doorheen vloeit en namen gegeven naar een opvallende konstruktie of gebouw (abdij, enz.). De volledige lijst vindt men telkens in het glossarium. De naamgeving gebeurde derhalve naar dood materiaal (wijk, straat, etc.), waarbij echter niet zelden een traditie werd voortgezet. Het verschil met het verleden is, dat in de 19e eeuw dit soort naamgeving bewust kunstmatig en massaal to stand kwam. De talloze kleine greppels kregen gewoon een nummer.

Als tweede lid valt (naast beek e.a.) vooral de massale vorming van loopnamen op.

Schema:

Aard van het specificans		Toponymische bestanddelen

NAAMGEVING NAAR EEN BEPAALD ‘TERREIN’

1.	Gemeenten, gehuchten, wijken, enz.	Zeer grote variatie: Meenselbeek, Aastenbeek,...
	Aan de oorspronkelijke betekenis (persoonsnaam, biest, enz.) wordt niet meer gedacht.	Bungersloop, Achterbistloop,...
2.	Met de betekenis ‘wijk’ ook namen die oorspronkelijk een aanduiding waren voor eigendom, scheiding, schouwing; terrein voor volksvermaak.	Namen met beneficie, bel, keer, peer, stap, leen, waterschap, keur.
		Doel, vogelroede.
3.	Plaatsnamen met berg; ook heuvel, enz. waarin niet meer aan een verhevenheid of een inzinking werd gedacht. De naam-	Veelal in meerledige samenstellingen: zie bij berg; ook heuvel, hoogte, hul, bank, holm, diepte, donk, ketel.

	geving geschiedde sekundair als de bergnaam e.d. wijken of gehuchten waren geworden.
4.	Algemene aanduidingen met dorp en stad.	Dorp(s)beek, -loop, -vliet, Stadsbeek.
5.	Veldtoponiemen: veelal met de algemene betekenis van veld, gehucht, wijk, enz.; ook veldtoponiemen die oorspronkelijk de grootte of de ligging aanduidden, enz.	Haak, kroel, kronkel, pik, punt, schaaf, schriek, sleutel, tempel, tong; bunder; einde, kant; blok (ook talrijk in meerledige samenstellingen); eersel, locht, schoot, schot, uitvang, vroente, weide, weiland; beunt, boerendans, braak, domp, kwacht, schom.
6.	Bos en planten: met overgang op de wijk	Hout, houw, tuin.
	-wel: nieuwe plantnamen	Mast, es (wel ouder: as-).
7.	Verbindingswegen	Straat (Bieststraatbeek, enz.). Ook namen met: dam, baan, dijk (ook ouder, maar nu frekwenter), dreef, pad, steeg, weg, ijzerenweg.
8.	Waterovergang: nu wijknaam	Plank.

NAAMGEVING NAAR EEN ‘KONSTRUKTIE’
Grote variatie van gebouwen en andere konstrukties, soms met overgang op het terrein.		Abdij, barak (Brekkenloop), fabriek, fermerij, heibloem (= boerderij) en allerhande herbergnamen, kapel, kareeloven, kasteel, kazerne (‘woningblok’), kerkhof, kluis, melkerij, pastorij, sas, schalie, schans, school, spui, statie, steenoven, toren, tram, verloren kost

7.4.2 Huidige toestand

De 20e eeuw, vooral na 1970, wordt gekenmerkt door het verdwijnen van waternamen.

Oorzaken:

a.	Door het uitvoeren van grote werken worden kleine waterlopen verlegd, verlengd of vernietigd: het water vloeit bijvoorbeeld rechtstreeks in een kanaal (Albertkanaal,...) of in de riolering (stad, snelweg).
b.	Soms maakt men een verbinding met een andere waterloop, zodat de ene langer wordt en de andere verdwijnt met verlies van zijn naam. Dit is zeker het geval bij veelnamigheid.
c.	Waterlopen die minder dan 100 ha afwateren worden niet meer in de Atlas opgenomen.

Administratieve basiskaart van het behandelde hydronymisch gebied met de fusiegemeenten.
1

Overzicht van het historisch materiaal
3

De oudste namen
4

Verspreiding van apa-namen
5

Verspreiding van de A-hydroniemen
6

Verspreiding van ‘molen’ in composita
7

Vloed als simplex en in composita
8

Verspreiding van de Winterbeek
9

Waternamen met afgeleide adjektieven als eerste lid vóór 1800
10

Waternamen met afgeleide adjektieven als eerste lid na 1800
11

Verspreiding van lei-namen
12

Riviernamen genoemd naar bron of fontein
13

Verspreiding van bron- en fonteinnamen
14

Verspreiding van gracht in composita of met adjektief Attestaties vóór 1600
15

Verspreiding van gracht Attestaties na 1600
16

Verspreiding van Laaknamen
17

Huidige verspreiding van laak-namen volgens RND 4, 7 en 8
18

Verspreiding van de beeknamen Attestaties vóór 1400
19

Verspreiding van de beeknamen Attestaties van 1400 tot 1600
20

Verspreiding van de beeknamen Attestaties van 1600 tot 1800
21

Verspreiding van beeknamen Attestaties na 1800
22

Verspreiding van loopnamen Attestaties vóór 1600
23

Verspreiding van loopnamen Attestaties tussen 1600 en 1800
24

Verspreiding van loopnamen Attestaties na 1800
25

Verspreiding van loop/beek volgens RND nr. 4,7 en 8
26

Rijt als simplex en in composita
27

Verspreiding van vlietnamen
28

Verspreiding van zijpnamen
29

Zouw/zoe en varianten
30

Vokalisme in toe (of koe) volgens RND
31

Bibliografie

De Flou, K., Woordenboek der toponymie van westelijk Vlaanderen (...). I-XVIII. KVA, Gent-Brugge, 1914-1938.

De Roy, P., Toponymie van Scherpenheuvel. Moderne namen van Diest. Lic. Leuven, 1944.

Dujardin, G., Bijdrage tot een hydronymische studie van de arrondissementen Diksmuide en Ieper. 2 dln. Lic. Leuven, 1970.

Gysseling, M., Toponymisch woordenboek van België (...). 2 dln. Tongeren, 1960.

Helsen, J., Toponymie van Noorderwijk. Brussel, 1944.

Holvoet, L., Geschiedkundige toponymie van Lier. Lic. Leuven, 1942.

Kempeneers, P., Hydronymie van het Dijle- en Netebekken. 4 dln. Doct. diss. Leuven, 1982.

Laes, M., Bijdrage tot de studie van de Westbrabantse hydronymie (arr. Brussel). Lic. Leuven, 1948.

Lasure, M., Bijdrage tot de Brabantse toponymie volgens het nagelaten materiaal van Dr. Jan Lindemans. Lic. Leuven, 1966.

Lindemans, J., Toponymie van Opwijk. Brussel, 1930.

Lindemans, J. en F. Borgers, Oostbrabantse plaatsnamen. III. Geetbets. Leuven-Brussel, 1949.

Molemans, J., Toponymie van Overpelt. Brussel-Leuven, 1976.

Id., Zonhoven. Historisch-naamkundige studie. Zonhoven, 1982.

Pokorny, J., Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. 2 dln. Bern-München, 1959-1969.

Schönfeld, M., Nederlandse waternamen. Amsterdam, 1955.

Van Gorp, J., Riviernamen in de Kempen. Leuven, 1936.

Van Nieuwenhuysen, P., Bijdrage tot de toponymie van Sint-Jans-Molenbeek. Lic. Leuven, 1979.

Van Passen, R., Toponymie van Kontich en Lint. Doct. diss. Leuven, 1956.

Tienen

P. Kempeneers

voetnoot(1): AW = Atlas der waterlopen.

Vorige Volgende