Naamkunde. Jaargang 10

[p. 354]

Oudbelgische hydroniemen (II).

De twee hierna behandelde Oergermaanse vertalingen van gandā⁽¹⁾ bevestigen ons vermoeden dat deze Keltische naam oorspronkelijk niet enkel de Schelde, maar ook de Rupel aanduidde⁽²⁾.

3. Aan de etymologie van Woluwe, naam van een rechterbijriviertje der Zenne te Vilvoorde en van verschillende eraan gelegen plaatsen, hebben we twee jaar geleden een grondig onderzoek gewijd⁽³⁾. We aanvaardden toen de mening van A. Carnoy, J. Mansion en J. Lindemans dat Woluwe een -ouw-naam was, en zochten naar een passend eerste lid. Een verklaring uit vroeg Oudnederfrank. *wil(i)-auwja acc. ‘landouw naar de zin (der Frankische kolonisten)’, haast synoniem met Nl. lustoord, leek ons fonetisch onaanvechtbaar en blijkens opmerkingen van M. Schönfeld ook semantisch aannemelijk. Dat ze niettemin even onjuist was als de vorige etymologieën, wees de verdere ontwikkeling van ons doublettenonderzoek uit. Laat Oudnederfrank. Wilewe gaat in werkelijkheid, met svarabhakti⁽⁴⁾, op Oergerm. welwōn ‘roofster’ terug, feminisering⁽⁵⁾ van *[welwō.] (met sleeptoon), nomen agentis⁽⁶⁾ bij *welwan-, de grondvorm van Got.

(1) Zie voor de overige onze opstellen ‘Die Dreisprachigkeit des Scheldebeckens in vorrömischer Zeit’, in: Kongressberichte Bern 1975, herausgegeben von H. Draye, II = Onoma XXI (1977), 201-06, 212-14, en ‘Oudbelgische hydroniemen (I)’, in: Naamkunde IX (1977), 176-82. We leggen er de nadruk op, dat we onder ‘Oudbelgische hydroniemen’ waternamen verstaan die door de eigenlijke, Oergermaanse Belgen werden geschapen. - Corrigenda:

in Onoma XXI,	blz. 204 n. 7 r. 6,	leze men	Einzelstamm
in Onoma XXI,	blz. 212 r. 16,	leze men	Trichterbecherkultur
in Onoma XXI,	blz. 214 n. 48 r. 2,	leze men	[eƀurō.]
in Naamk. VIII,	blz. 58 n. 19 r. 1,	leze men	ɔ'.vəpUəl
in Naamk. IX,	blz. 177 n. 11 r. 22,	leze men	kol.

(2) Nervische hydroniemen (IV), in: Naamkunde VIII (1976), 56.

(3) De naam Woluwe, in: Naamkunde VIII (1976), 57-62.

(4) ‘in de inlaut... [ontwikkelde zich] tussen consonant en w... een svarabhaktische vocaal van onbepaalde kleur..., die in de jongere taal... als u gesproken werd. B.v. mnl. gēle (...), gen. sg. gelewes, geluwes (klankwettig uit *gelwes)’, M. Schönfeld, Historische Grammatica van het Nederlands..., 5^e druk, verzorgd door A. van Loey... (Zutphen, 1954), 62(-63).

(5) Zie F. Kluge, Nominale stammbildungslehre der altgermanischen dialekte, 3. Auflage, bearbeitet von L. Sütterlin und E. Ochs (Halle (Saale), 1926), 21.

(6) Zie ald., 9.

[p. 355]

wilwan ‘roven’: in het Oudnederfrankisch werden de nominatief *welwa en de genitief-datief-accusatief *wilūn, met u-umlaut en syncope van -w-⁽⁷⁾, door wederzijdse beïnvloeding resp. *wilwa en *wilwūn⁽⁸⁾. Als ‘verduidelijkende’ vertaling van gandā zal het etymon oorspronkelijk de Zenne aangeduid hebben, een der drie rivieren die de Rupel vormen⁽⁹⁾.

Een rechterbijriviertje der Woluwe, de Kleine Beek, bespoelt het centrum der gemeente Zaventem en mondt op 1/2 km ten W. - eertijds op iets meer dan 1 km ten N.W.⁽¹⁰⁾ - op het grondgebied derzelfde gemeente uit. De naam Zaventem luidt dialectisch zɔ.vətum⁽¹¹⁾ en heeft als oudste bewijsplaatsen: XII^e eeuw (origineel) Sauentinis⁽¹²⁾; 1117 (or.) terram quam in saventa possident, ca. 1122 (or.) Richardus de sauenten... in sauenten... in saueten... uenit dux sauenten... in sauenten, 1132 (or.) Lambertus de Sauenten⁽¹³⁾; 1138 [wel onecht stuk] Lamberti de Saventhem⁽¹⁴⁾; ...; 1173 (kopie) Giselbertus Magnus de Sauenthem⁽¹⁵⁾; ...; 1220 (or.) Sauentines⁽¹²⁾.

Terecht beschouwt A. Carnoy de huidige uitgang als analogisch naar die van Diegem en andere naburige namen⁽¹⁶⁾. Blijkens de bewijsplaats van 1117 is de oude uitgang op -in- eveneens analogisch⁽¹⁷⁾ en

(7) ‘Ein im Westgermanischen deutlich ausgeprägter Vorgang... besteht darin, daß in nachtoniger Silbe... ṷ vor einem folgenden u schwindet’, K. Luick, Historische Grammatik der englischen Sprache... herausgegeben von F. Wild und H. Koziol, I (Stuttgart, 1964), 821(-23), vgl. 930.

(8) Het hier geponeerde etymon hebben we reeds vóór 1976 overwogen (vandaar de opmerking in ons opstel ‘De naam Vilvoorde’, in: Naamkunde III (1971), 11 n. 3 r. 7); we gaven het toen echter weer op, omdat we de laat-Oudnederfrankische i - ten onrechte! - voor een onoverkomelijk bezwaar hielden.

(9) Streng geografisch beschouwd wordt de Rupel weliswaar enkel door de Nete en de Dijle gevormd; doch deze laatste neemt de Zenne op minder dan I 1/2 km ten Z.O. van haar eigen monding op.

(10) Zie A. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, I (Bruxelles, 1855), kaart.

(11) H. Vangassen, Dialect-atlas van Vlaamsch-Brabant (Antwerpen (1938)), 196.

(12) M. Gysseling, Toponymisch Woordenboek... (z.p., 1960), 1099.

(13) E. de Marneffe, Cartulaire d'Afflighem (Louvain, 1896-1901), 45, 61, 61, 62, 62, 62, 79.

(14) J. le Carpentier, Histoire genealogique des Païs-Bas, ou Histoire de Cambray, et du Cambresis (Leide, 1664), Preuves, 82.

(15) de Marneffe, a.w., 227.

(12) M. Gysseling, Toponymisch Woordenboek... (z.p., 1960), 1099.

(16) Origine des noms de lieux des Environs de Bruxelles (Bruxelles, z.d. [1927]), (123-)124; Dictionnaire étymologique du nom des communes de Belgique... (Louvain, 1939-40), 653; Origines des noms des communes de Belgique (...) (Louvain, 1948), 769.

(17) Denkelijk naar de oorspronkelijke uitgang van Merchtem, op 18 1/2 km ten N.W.: zie de oude bewijsplaatsen van deze naam bij Gysseling, a.w., 687.

[p. 356]

moet Mnl. *Saventen oorspronkelijk de verbogen vorm van *Savente geweest zijn. De naam kan dus niet teruggaan op [Oudnederfrank.] *sablantīna ‘zandvlakte’⁽¹⁸⁾, ‘sablonnière’⁽¹⁹⁾ of ‘terre sablonneuse’⁽²⁰⁾, te meer daar een Germaans suffix *-antīn- niet bestond⁽²¹⁾. Hij berust vermoedelijk evenmin op een Keltische grondvorm *sabunt-, afgeleid van een hydronymisch element dat ook zou schuilen in de antieke waternamen Sabis en Sabrina⁽²²⁾, maar op Vulgairlat.

(18) Verklaring van A. Carnoy, De Plaatsnamen van de Brusselsche Omgeving, in: Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie voor taal- en letterkunde (1925), 377.

(19) Hypothese van Carnoy, Origine des noms de lieux..., 124.

(20) Hypothese van Carnoy, Dictionnaire..., 653, en Origines des noms des communes..., 769, vermeld naast die van Mansion, welke hieronder besproken wordt.

(21) In de door Carnoy vergeleken Waalse plaatsnamen Haltinne (377 n. 4, 124) en Romedenne (377 n. 4, 124), Hemptinne. (377 n. 4, 124, 653, 769) en Gramptinne (653, 769), die op Germaanse collectieven berusten, hoort de dentaal niet tot het suffix, zoals we later in ons werk ‘Doublets wallons’ zullen bewijzen.

(22) Hypothese van J. Mansion, De voornaamste bestanddeelen der Vlaamsche plaatsnamen (Brussel, 1935), 140, vermeld naast die van Carnoy, Origine des noms de lieux..., welke hierboven besproken werd. Sabis - dat niet de Samber, maar de Selle, rechterbijrivier der Boven-Schelde, aanduidde - is vermoedelijk een latinisering van Kelt. tsabis uit stabis ‘stangenwater’, een hyperkeltisering van Scaldis: zie Die Dreisprachigkeit, 211. Sabrina, naam van de Severn in Groot-Brittannië, is niet met zekerheid verklaard. Wh. Stokes, Urkeltischer Sprachschatz, Übersetzt, überarbeitet und herausgegeben von A. Bezzenberger (Göttingen, 1894), vraagt zich af, of het ontstaan is uit Voorkelt. *sam-rinā (289), [het femininum van een woord] dat in het Sanskriet *sam-rina[-] ‘zusammengespült’ zou luiden (293). E. Ekwall, English River-names (Oxford, 1928), 360, beschouwt het hydroniem liever als afgeleid van *sab-, dat de wortel van Sabis ware: ‘An r-derivative of the base is possibly found in Skr. sabar- (in sabar-dhuk), which may mean “milk”’. Formeel identiek met Severn is volgens Mansion, a.w., 146-47, Zeveren (Gent), d.i. de naam der voormalige, nu bij Deinze ingelijfde gemeente Zeveren, gelegen aan de Zeverenbeek, een rechterbijriviertje der Oude Kaandelbeek, zelf een linkerbijriviertje van de Leie. Trots H. Pedersen, Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen I (Göttingen, 1909), 166-67, lijkt het niet uitgesloten dat Kelt. sabrinā op Idg. *s_emr-inā ‘zomerse’ zou berusten en ‘ondiepe’ zou betekenen (zie voor de wortel J. Pokorny, Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch I (Bern, 1959), 905, voor het suffix K. Brugmann, Grundriss der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen² II, 1. Teil (Strassburg, 1906), 270-71): als etymon van Zeveren zou het een verkeerde vertaling kunnen zijn van de Oergermaanse Scheldenaam skaldōn, volksetymologisch opgevat als Oergerm. *skaldōn ‘ondiepe’ (bij Oudeng. sćeald ‘ondiep’ > Eng. shoal ‘hetz.’), en zou het dan eertijds de Leie aangeduid hebben, maar als naam van deze rivier zoals Kelt. as(t)napiā door Kelt. calonā verdrongen zijn (zie Oudbelgische hydroniemen (I), 182).

[p. 357]

*[saßantja] of reeds *[savantja]⁽²³⁾ uit Kelt. sauantiān, accusatief⁽²⁴⁾ van *sauantī (of wellicht, met analogische uitgang, *sauantiā) ‘draaiende’, feminisering⁽²⁵⁾ van *sauant-, actief tegenwoordig deelwoord⁽²⁶⁾ bij Idg. *seu- ‘drehen, biegen, ...’⁽²⁷⁾: het etymon zal ontstaan zijn door verkeerde vertaling van welwōn, volksetymologisch opgevat als ‘draaister’, d.i. als de feminisering van een nomen agentis bij Oergerm. *welwan-, een met Lat. volvere ‘draaien’⁽²⁸⁾ verwant werkwoord, waarvan het causatief *walwjan- ten grondslag ligt aan Got. -walwjan en Oudeng. wielwan ‘wentelen’; en die vertaling kan pas geschied zijn na de overdracht van welwōn op de Woluwe. Het zo ‘Oudeuropees’ uitziende etymon van Zaventem, dat eens de

(23) In het Latijn ‘v was doubtless originally pronounced w; but, losing its velar element, the sound was reduced, probably early in the Empire, to the bilabial fricative β.... Later the bilabial β became dentilabial v in most of the Empire’, C. Grandgent, An Introduction to Vulgar Latin (London, z.d. [1907]), 135, 136; vgl. V. Väänänen, Introduction au latin vulgaire (Paris, 1963), 51-52.

(24) Zie voor de (*[ijān] uitgesproken?) uitgang Brugmann, a.w. II, 2. Teil (Strassburg, 1911), 139-40, alsook Pedersen, a.w. II (Göttingen, 1913), (88-)89, en I, 246.

(25) Zie Brugmann, a.w. II, 1. Teil, 211, 213, 216.

(26) Met *-ant- uit Idg. *-n̥t-: zie voor de evolutie Pedersen, a.w. I, 45-46, voor de formatie Brugmann, a.w. II, 1. Teil, 454, 461, en Pedersen, a.w. II, 408, 103-04. ‘Wohl am bezeichnendsten für die alteuropäische Gewässernamengebung ist die große Fülle von nt-haltigen Namen der verschiedensten Art.... Weitaus am häufigsten aber sind Feminina auf -antia oder -entia’, H. Krahe, Unsere ältesten Flußnamen (Wiesbaden, 1964), 64, vgl. de in De naam Woluwe, 61 n. 32, vermelde opstellen van dezelfde geleerde, vooral het vierde.

(27) Pokorny, a.w., 914 (met Oudierse afleidingen). Zie voor de evolutie van ‘ow, womit im Keltischen ew zusammengefallen ist’, Pedersen, a.w. I, 60-61, en vgl. J. Pokorny, Die Lautgruppe ov im Gallo-Britischen, in: Indogermanische Forschungen XXXVIII (1917-20), 190-94 (waar betoogd wordt, dat in het Gallisch en in het Brits de groep oṷ, uit Idg. eṷ of oṷ ontstaan, vóór a een au̯ geworden is). - Op enkele van dezelfde wortel afgeleide Oudkeltische hydroniemen wijst ons opstel ‘Zum uralischen Substrat des Gallischen’, in: Onoma XVI (1971), 53, (56,) 62-63 (vgl. Die Dreisprachigkeit, 208-09 n. 30). Krahe, a.w., 50, vermeldt een heel aantal op Sau- + uitgang of suffix berustende Europese waternamen onder een Indogermaans lemma *soṷos ‘Feuchtes, Flüssigkeit’. Maar horen deze wel bij Idg. *seu- ‘Saft, Feuchtes; Saft ausdrücken; regnen, rinnen’ (Pokorny, a.w., 912), en niet eerder bij Idg. *seu- ‘drehen, biegen, ...’? Zoals Th. Andersson, Norden och det forna Europa, in: Namn och bygd LX (1972), 34, bij een soortgelijk geval treffend opmerkt, ‘är det... mycket möjligt, att en konkretare betydelse ligger bakom namnen’.

(28) Lat. volvō is uit [Idg.] *u̯elu̯ō ontstaan, Pokorny, a.w., 1142, vgl. Brugmann, a.w. I (Strassburg, 1897), 121, A. Walde, Lateinisches Etymologisches Wörterbuch, 3., neubearbeitete Auflage von J.B. Hofmann, II (Heidelberg, 1954), 832-33, en M. Leumann, Lateinische Laut- und Formenlehre (München, 1963), 58-59.

[p. 358]

Kleine Beek moet aangeduid hebben, dateert ten vroegste van een paar eeuwen vóór onze tijdrekening⁽²⁹⁾!

Van de Zenne kennen we nu ten minste vier opeenvolgende namen⁽³⁰⁾:

a.	Oergerm. welwōn;
b.	Kelt. itriā (?) en itronā ‘schouwwater’, resp. bewaard in Itterbeek en in Haut-Ittre evenals Itter (Fr. Ittre): verkeerde vertaling van skaldōn, volksetymologisch opgevat als *skalđōn ‘schouwwater’;
c.	Kelt. suoniā ‘schalrijke’, bewaard in Zuun en Zoniënwoud: verkeerde vertaling van skalđōn, volksetymologisch opgevat als *skalliđōn (?) ‘schalrijke’;
d.	Kelt. stagniā > tsagniā ‘moerassige’, bewaard in Zenne en Samme: hyperkeltisering van suoniā, volksetymologisch opgevat als Alpine-Kelt. * ± suoη(η?)iā ‘moerassige’.

Van deze vier namen zijn de eerste drie door vertaling van de echt-Keltische of de echt-Germaanse naam van Schelde en Rupel ontstaan. Als vertaling van gandā is welwōn ongetwijfeld de oudste van alle⁽³¹⁾! Hoe de besproken rivier vóór de Belgische inval heette, weten we niet.

In het Oudbelgisch tijdperk moet aan de Zenne een Keltische meerderheid gewoond hebben, vermits het ten slotte een Keltische riviernaam was die zich handhaafde; aan de Woluwe echter, waar de Germaanse naam bewaard bleef, moet een Germaans taaleiland bestaan hebben. Daar welwōn er door zijn Keltische vertaling niet werd verdrongen en zijn evolutie in tegenstelling met die van sauantiān geen Vulgairlatijnse klanksubstitutie verraadt⁽³²⁾, mag men betwijfelen of de Germaanse traditie er ooit onderbroken werd.

(29) H. Krahe, Alteuropäische Flußnamen (Fortsetzung), in: Beiträge zur Namenforschung III (1951-52), 160, erkent trouwens ‘daß wir mit mehreren Schichten partizipialer nt-Flußnamen zu rechnen haben: einige (nicht sehr häufige) erweisen sich auf Grund ihrer formalen Verhältnisse als Schöpfungen vorhistorischer Perioden, andere - und zwar die überwiegende Mehrzahl - scheinen jüngeren Zeiten ihre Entstehung zu verdanken’.

(30) Zie voor de laatste twee Die Dreisprachigkeit, 206, 209-10, 213. Op de tweede kunnen we hier niet nader ingaan; zie nochtans voor het stamwoord Pokorny, a.w., 295.

(31) Vermits het ouder is dan suoniā, is het noodzakelijk ouder dan de Keltische streeknaam die in Brabant voortleeft, en vermoedelijk ook dan de Keltische stamnaam die tot Nerviī ‘Nerviërs’ gelatiniseerd werd: zie Die Dreisprachigkeit, 209-10, 210 n. 40. Toen de Germaanse Belgen de Zennestreek binnendrongen, moet een aanzienlijk deel van de inheemse bevolking nog Oeralisch gesproken hebben!

(32) Zie reeds n. 23. ‘After liquids, β seems to have closed regularly into b; this state was preserved in Rumanian (...), but elsewhere the β or v was partially restored by school influence’, Grandgent, a.w., 136; vgl. Väänänen, a.w., 52.

[p. 359]

4. De Laan (Fr. la Lasne) is een linkerbijriviertje van de Dijle, dat in de voormalige gemeente Plancenoit - nu Lasne - ontspringt, o.a. de v.g. Lasne-Chapelle-Saint-Lambert - nu eveneens Lasne - en het gehucht Terlanen bij Overijse bespoelt, en in de v.g. Sint-Agatha-Rode - nu Huldenberg - uitmondt. Dialectisch heet de beek zowel in de v.g. Ottenburg - nu eveneens Huldenberg - als te Sint-Agatha-Rode də lu.ən⁽³³⁾, Lasne-Chapelle-Saint-Lambert in het plaatselijke Waals lane-tchapèle-saint-Lambêrt⁽³⁴⁾, d.i. [lan tšapęl sę̃ lãbǣr], en Terlanen te Overijse tər lU.ənə⁽³⁵⁾. Voor de verklaring van belang zijn de volgende oude bewijsplaatsen van de beek- en de gemeentenaam: 1173 (k.) ab alueo Lannę... in amnem Lannę... in aquis Lannę, 1177 (or.) super aquam lannę⁽³⁶⁾; 1214 (k. XVII^e en k. XVIII^e e.) Reneri militis de Lanne⁽³⁷⁾; 1215 (or.) Lanne (= de plaats)⁽³⁸⁾; ...; 1225 Lane (= de plaats)⁽³⁹⁾; ...; 1240 (or.) Franco de Lanne, 1240 (or.) Franco de Lane⁽⁴⁰⁾; ...; 1369 (or.) Lane⁽⁴¹⁾, (k.) tot daer die Lane in die Dijle valt... van daer die Lane invalt⁽⁴²⁾; ...; 1374 (or.) Henri van Lanen⁽⁴³⁾; ...; 1534 Walscher-Lanne⁽³⁹⁾; ...; 1754 Lasne (= de plaats)⁽³⁹⁾.

Blijkens de oude vormen is de s van Lasne vrij recent en louter grafisch⁽⁴⁴⁾. Is de plaatsnaam ouder dan de waternaam⁽⁴⁵⁾, dan kan hij verwant zijn met de Westvlaamse Laan-namen⁽⁴⁶⁾ of met de Franse

(33) Vangassen, a.w., 316, 312. Dialectisch luidt het woord ‘vader’ in dezelfde plaatsen vu.ədər, ald., 315, 311.

(34) J. Haust, Enquête dialectale sur la toponymie wallonne (Liège, 1940-41), 103.

(35) Vangassen, a.w., 314. Het woord ‘vader’ luidt te Overijse vU.ər, ald., 313.

(36) de Marneffe, a.w., 217, 242.

(37) É. Poncelet, Actes des princes-évêques de Liège: Hugues de Pierrepont, 1200-1229 (Bruxelles, 1941), 126.

(38) Gysseling, a.w., 596.

(39) J. Tarlier -- A. Wauters, Géographie et histoire des communes belges: Province de Brabant, Canton de Wavre (Bruxelles, 1864 = 1963), 86.

(40) É. Poncelet, Chartes du prieuré d'Oignies, de l'Ordre de Saint-Augustin I = Annales de la Société archéologique de Namur XXXI (1912), 93, 94.

(41) A. Verkooren, Inventaire des chartes et cartulaires des duchés de Brabant et de Limbourg et des pays d'Outre-Meuse, 1^e partie IV (Bruxelles, 1912), 380.

(42) J.F. Willems, Les Gestes des ducs de Brabant... II (Bruxelles, 1843), 614.

(43) Verkooren, a.w., 1^e partie VI (Bruxelles, 1916), 3.

(39) J. Tarlier - A. Wauters, Géographie et histoire des communes belges: Province de Brabant, Canton de Wavre (Bruxelles, 1864 = 1963), 86.

(39) J. Tarlier - A. Wauters, Géographie et histoire des communes belges: Province de Brabant, Canton de Wavre (Bruxelles, 1864 = 1963), 86.

(44) Lasne voor Lanne is een archaïsering naar het voorbeeld van Fr. asne voor âne - een archaïsering die echter geen rekening houdt met de korte vocaal van de Waalse dialectvorm.

(45) Het gebruik van een toponiem als hydroniem is in het Romaans heel gewoon, en de Nederlandse beeknaam kan aan het Waals ontleend zijn.

(46) Verklaring van F. Petri, Germanisches Volkserbe in Wallonien und Nordfrankreich (Bonn, 1937), 126. Er valt nochtans op te merken dat de Laan-namen bij K. de Flou, Woordenboek der toponymie van Westelijk Vlaanderen... IX (Brugge, 1929), kol. 8-9, niet vóór de XVII^e eeuw geattesteerd zijn: ‘Door laan, lane verstaat men in West-Vlaanderen eene ondiepe greppel, meest door meerschen en weiden vloeiende’, ald., kol. 8. De door Petri eveneens vergeleken Duitse namen bij E. Förstemann, Altdeutsches namenbuch II, 3.... auflage, herausgegeben von H. Jellinghaus, 2. hälfte (Bonn, 1916), kol. 16 onder lana, zijn ouder, maar de meeste zijn blijkbaar niet verwant met de Westvlaamse. - Wèl verwant zijn de Engelse lane- namen, die echter meestal straten, zelden plaatsen aanduiden: zie A. Smith, English Place-name Elements II (Cambridge, 1956), 15, en E. Ekwall, The Concise Oxford Dictionary of English Place-names (Oxford, 1960⁴), 288. Onder de plaatsnamen dient Laneham vermeld, dat reeds op het eind der XI^e eeuw geattesteerd is en op Oudeng. lanum ‘(at) the lanes’ teruggaat: ald., 286.

[p. 360]

Lanne-toponiemen⁽⁴⁷⁾: in het eerste geval zou hij berusten op Westgerm. of Oudnederfrank. *lana ‘laan’⁽⁴⁸⁾, dat geromaniseerd ware na de Galloromaanse ‘Quantitätsausgleich’⁽⁴⁹⁾, maar vóór de Oudnederfrankische rekking der korte vocalen met hoofdtoon in open syllabe; in het tweede, op een late vorm met -nn- van Kelt. *landā ‘heide’⁽⁵⁰⁾ - in welk geval de Nederlandse beeknaam ofwel zou teruggaan op het in de vroege middeleeuwen klankwettig ontstaan

(47) Hypothese van Carnoy, Dictionnaire..., (329-)330, en Origines des noms des communes..., 393. Zie de vergeleken toponiemen bij A. Longnon, Les noms de lieu de la France..., Résumé des conférences... publié par P. Marichal et L. Mirot (Paris, 1920-29), 602 onder lanne ‘plateau herbeux, plaine’: ze komen uitsluitend in het uiterste Z.W. van Frankrijk voor.

(48) Bij Förstemann -- Jellinghaus, a.w., kol. 35, wierp Jellinghaus reeds de vraag op, of men ter verklaring aan ‘Fries.-nl. lana, laan, enger durchgang’ moest denken; Petri, t.a.p., gaat zonder meer van lana uit. In het Westgermaans was *lana de accusatief enkelvoud van *lanu v. ō-stam ‘laan’ (bij Oudeng. lanu), en misschien tevens de nominatief enkelvoud van een synonieme vrouwelijke n-stam (bij Oudeng. lane); in het Oudnederfrankisch werd de accusatiefvorm *lana spoedig ook als nominatiefvorm gebruikt in plaats van *lanu.

(49) Zie reeds Oudbelgische hydroniemen (I), 177-78 n. 13. ‘Wenn... in dem zweiten galloromanischen Zeitabschnitt ein fränkischer kurzer Vokal vor einfacher Konsonanz romanisiert werden sollte, dann... [wurde] der Konsonant... verdoppelt’, E. Gamillscheg, Romania Germanica I (Berlin, 1970²), 369.

(50) Zie voor dit woord Pokorny, a.w., 675; voor zijn Galloromaanse reflexen W. von Wartburg, Französisches Etymologisches Wörterbuch V (Basel, 1950), 158-59; voor de evolutie van -nd- in het Keltisch Pedersen, a.w. I, 114(-15), L. Weisgerber, Die Sprache der Festlandkelten, in: Römisch-Germanische Kommission, XX. Bericht (1930), 186-87, en J.U. Hubschmied, Sprachliche Zeugen für das späte Aussterben des Gallischen, in: Vox Romanica III (1938), 58-59. Fr. lande luidt in de Gasconse en Bearnese dialecten lano, lana, lane, von Wartburg, a.w., 158; toch vereisen de Zuidwestfranse vormen geen laat-Keltisch etymon met -nn-: ‘Les parlers aquitains présentent... nd > *nn > n (...), ex....... *granda pour grande > grano ~ -a ~ -e, celt. landās > Lanes’, J. Ronjat, Grammaire Istorique [zo] des Parlers Provençaux Modernes II (Montpellier, 1932), 216, 217.

[p. 361]

Romaans *lana⁽⁵¹⁾, ofwel volksetymologisch zou gelijkgemaakt zijn aan Westgerm. *lana ‘laan’ of diens verdere evolutie⁽⁵²⁾. Doch A. Vincent⁽⁵³⁾, A. Carnoy⁽⁵⁴⁾ en J. Mansion⁽⁵⁵⁾ beschouwen - waarschijnlijk terecht-de plaatsnaam als jonger dan de waternaam. Aan een Keltisch etymon dat verwant ware met Lat. plānus⁽⁵⁶⁾ ‘vlak’ of met Bretons lano ‘courant’⁽⁵⁷⁾, valt om fonetische redenen niet te denken⁽⁵⁸⁾. Wij vermoeden dat de naam ontstaan is uit Oergerm. [xlanþnōn] of reeds [xlannōn]⁽⁵⁹⁾ ‘roofster’, feminisering⁽⁵⁾ van *[xlan(þ)nō.] (met sleeptoon), dubbelvorm⁽⁶⁰⁾ van *[xlanþō.], nomen agentis⁽⁶⁾ bij *[xlanþō] v. ‘roof’, dat ten grondslag ligt aan Oudeng. hlōd v.⁽⁶¹⁾ ‘praeda’⁽⁶²⁾ en het aan het Oudsaksisch ontleende Oud-

(51) Nithard schrijft tweemaal Cadhellonicam voor *Catalaunicam, eenmaal Cadhellonensem voor *Catalaunensem: zie E. Müller, Nithardi Historiarum libri iiii (Hannoverae, 1907 = Leipzig, 1925), 1, 20, 42. Uit die grafieën met hypercorrecte -ll- mag men wel afleiden dat de Galloromaanse vereenvoudiging der meeste geminaten ouder is dan de Oudnederfrankische rekking der korte vocalen met hoofdtoon in open syllabe.

(52) Uit de grafieën van 1173 en 1177 mag men voor de geschiedenis van de Nederlandse naamvorm niets concluderen, daar ze in oorkonden voorkomen die voor de priorij van Basse-Wavre bestemd waren.

(53) Les noms de lieux de la Belgique (Bruxelles, 1927), 5.

(54) Origine des noms de lieux..., 93; ook Dictionnaire..., 329-30, en Origines des noms des communes..., 393?

(55) A.w., 91.

(56) Verklaring van Carnoy, De Plaatsnamen..., 375 (zonder uitdrukkelijke vermelding van het Latijnse woord), en Origine des noms de lieux..., 93; hypothese van dezelfde, Dictionnaire..., 329-30, en Origines des noms des communes..., 393 (in beide werken zonder vermelding van het Latijnse woord). De naam zou dan ‘vlakke, stille stroom’ (375), ‘rivière aux eaux calmes’ (93, 330, 393) of eerder ‘vallée aux terrains plats et herbeux’ (330, 393) betekenen.

(57) Hypothese van Carnoy, Origines des noms des communes..., 393.

(58) Lat. plānus is uit Idg. *plā-no-s ontstaan, Pokorny, a.w., 806; uit diens femininum *plānā verwacht men Kelt. *lānā, zoals Carnoy, De Plaatsnamen..., 375, zelf erkent; en *lānā ware in het Romaans tot *Laine geëvolueerd. - Bretons lano berust op [Idg.] *pl_en-̯uo-, Pokorny, a.w., 798, vgl. Pedersen, a.w.. I, 64; en Kelt. *lanuo- ware in het Romaans *Lanve geworden, vgl. Lat. tenuem > Fr. tenve† bij É. Bourciez, Précis historique de phonétique française, 9^e Édition, revue par... J. Bourciez (Paris, 1958), 172.

(59) ‘Idg. Verschlußlaute schwinden zwischen zwei n:... ahd. hunno “centurio” aus *hundnō, vgl. got. hund “hundert”’, W. Streitberg, Urgermanische Grammatik (Heidelberg, 1896 = 1943), 145.

(5) Zie F. Kluge, Nominale stammbildungslehre der altgermanischen dialekte, 3. Auflage, bearbeitet von L. Sütterlin und E. Ochs (Halle (Saale), 1926), 21.

(60) Zie ald., 151.

(6) Zie ald., 9.

(61) F. Holthausen, Altenglisches etymologisches Wörterbuch (Heidelberg, 1934), 164 (met de vertaling ‘Raub, Beute’).

(62) T. Toller, An Anglo-Saxon Dictionary based on the manuscript collections of the late J. Bosworth (Oxford, 1882-98), 545.

[p. 362]

oostnederfrank. hlōtha v. ‘hetz.’⁽⁶³⁾. Is dit vermoeden juist - het wordt gestaafd door de synonymie van [xlan(þ)nōn] met welwōn -, dan moet het etymon als ‘verduidelijkende’ vertaling van gandā oorspronkelijk de Dijle aangeduid hebben; werd de Germaanse traditie aan de Laan in de Oudheid niet onderbroken, vermits [xl-] toen, al of niet over het Keltisch, tot Cl- geromaniseerd ware⁽⁶⁴⁾; kan de Nederlandse beeknaam op het etymon zelf teruggaan, mits hij, na de verdwijning van de beginconsonant⁽⁶⁵⁾, volksetymologisch aan Oudnederfrank. *lana of Mnl. lane ‘laan’ werd gelijkgemaakt; en berust de Franse naam daarentegen niet op de Oergermaanse vorm, maar op het hieruit ontstaan Westgerm. *hlanna of diens verdere evolutie.

Ook van de Dijle kennen we nu verschillende opeenvolgende namen⁽⁶⁶⁾:

a.	vermoedelijk Oergerm.[xlan(þ)nōn];
b.	Kelt. ganapiā ‘kloofwater’, bewaard in Vieux-Genappe en Genepiën (Fr. Genappe): verkeerde vertaling van skalđōn, volksetymologisch opgevat als Oergerm. *skalđōn ‘kloofwater’;
c.	Rom. Tilia ‘water van Tilly’, bewaard in Dijle en Thyle: door weglating van het suffix gevormd uit Rom. Tiliārium ‘Tilly’, eigenlijk ‘lindenbos’.

Ook hier ware de Oergermaanse naam als vertaling van gandā de oudste van alle. Hoe de Dijle vóór de Belgische inval genoemd werd, blijft ongewis.

Brussel.

J. Devleeschouwer, Geassocieerd Navorser van het N.F.W.O.

(63) Zie W. van Helten, Die altostniederfränkischen Psalmenfragmente, die Lipsius'schen Glossen und die altsüdmittelfränkischen Psalmenfragmente... (Groningen, 1902), 74, 102, 143, 148, (156-)157. - Jongere synoniemen van het nomen agentis zijn: Oudnoors hlenni m. ‘Røver’, J. Fritzner, Ordbog over Det gamle norske Sprog II (Kristiania, 1891), 7; Oudeng. hlōdere m. ‘Räuber’, Holthausen, t.a.p.; en Oudhoogduits landeri m. ‘latro’, E. Graff, Althochdeutscher Sprachschatz IV (Berlin, 1838), kol. 1258. Van deze drie woorden zou het eerste in het Westgermaans *hlanþjō geluid hebben, zie voor de vorming Kluge -- Sütterlin -- Ochs, a.w., 7-8; de overige twee zijn uit Westgerm. *hlanþārī ontstaan, zie voor de vorming ald., 6-7.

(64) ‘hl und hr im Wortanlaut sind in Namen vorfränkischer Herkunft durch [rom.] cl- und cr- wiedergegeben worden’, Gamillscheg, a.w., 387.

(65) Waarschijnlijk in de IX^e eeuw, zie J. Mansion, Oud-Gentsche naamkunde ('s-Gravenhage, 1924), 261, en vgl. W. Braune, Althochdeutsche Grammatik..., 12. Auflage, bearbeitet von W. Mitzka (Tübingen, 1967), 144.

(66) Zie voor de laatste twee Die Dreisprachigkeit, 206, 208, 213.