Naamkunde. Jaargang 9

[p. 51]

Een Oudengels -cin suffix?

Bij de voorbereiding van een studie over de herkomst van het onl. -kin suffix, is het mij opgevallen dat -cin al vroeg voorkomt in het Oudengels en dat daarbij vaak aan Vlaamse invloed wordt gedacht. Een aparte behandeling van de oudste Engelse voorbeelden kan dus nuttig zijn voor de historische interpretatie van de Oudnederlandse -kin afleidingen.

De vroegst bekende Engelse namen op -cin dateren uit de eerste helft van de 9de eeuw en worden aangetroffen in het Liber Vitae Ecclesiae Dunelmensis⁽¹⁾. Het betreft Hogcin en Cynicin, vermeld in de lange lijst van ‘nomina clericorum’, terwijl een eigenaardige vorm Ricfolcyn in dezelfde bron genoemd wordt bij de ‘nomina reginarum et abbatissarum’. Deze drie namen⁽²⁾ vindt men terug in de uitgaven van het Liber Vitae door Stevenson⁽³⁾ en door Sweet⁽⁴⁾. Ook Searle⁽⁵⁾ vermeldt ze in zijn Onomasticon, met bovendien een paar jongere op -cin, nl. de 11de-eeuwse muntmeesters Harcin, Marcin (beide voor één persoon?) en Mannecin, alsook de dubieuze vormen

(1) Naar algemeen wordt aangenomen werd het Liber Vitae geschreven te Lindisfarne; het berustte lange tijd in de kerk van Durham, in Northumberland, tegen de grens met Schotland. Het bestaat hoofdzakelijk uit een lijst namen van weldoeners, gerangschikt volgens rang en stand. Het wordt, voor wat het oudste gedeelte betreft, gedateerd tussen 800 en 840.

(2) Betreffende deze namen raadpleegde ik de facsimile uitgave van A.H. Thompson (ed.), Liber Vitae Dunelmensis. A collotype facsimile of the original manuscript, Vol. I: Facsimile and General Introduction (Surtees Soc., 136). Durham-London, 1923. De kwaliteit ervan laat veel te wensen over: Hogcin is totaal onleesbaar, van Ricfolcyn zijn slechts de eerste vijf letters leesbaar, en ook Cynicin is slechts moeilijk te ontcijferen. In Thompsons Woord Vooraf (blz. vii) wordt een tweede deel aangekondigd, met een komplete tekstuitgave en een alfabetische naamindex. Spijtig genoeg diende Thompson later te betreuren: ‘... owing to the difficulty of the work and the need of extensive collaboration in producing an effective index of the type required, the volume remains a project’ (The Surtees Society 1834-1934. Including a Catalogue of its Publications (Durham-London, 1935), 208).

(3) J. Stevenson (ed.), Liber Vitae Ecclesiae Dunelmensis (Surtees Soc., 13). London-Edinburgh, 1841.

(4) H. Sweet, The Oldest English Texts (Early English Texts Soc., o.s. 83). London, 1885 (blz. 153-166: Liber Vitae Ecclesiae Dunelmensis).

(5) W.G. Searle, Onomasticon Anglo-Saxonicum. A List of Anglo-Saxon Proper Names from the Time of Beda to that of King John. Cambridge, 1897, reprint 1969.

[p. 52]

Miscin serf (a^o 995) en Walscinus (a^o 1086). Of hierbij ook de 11de-eeuwse muntmeester Hearđcyn (var. Hoerthcyn) en Beowulfs oom Hoeđcyn⁽⁶⁾ mogen gevoegd worden, is een vraag die verder in dit artikel zal onderzocht worden.

Van O. von Feilitzen⁽⁷⁾ ontving ik in 1975 waardevolle gegevens betreffende OE -cin vormen, o.m. namen van muntmeesters: Bosecin⁽⁸⁾, in East Anglia (ca. 890-900); Fređicin⁽⁹⁾, in Derby, onder koning Edgar (957-975); Mannecin⁽¹⁰⁾, onder koning Eadred (946-955), vgl. Searle 348; driemaal Manticen⁽¹¹⁾, in Norwich, onder de koningen AEthelstan (924-939), Edmund (939-946) en Edgar (959-975), vgl. Searle 348; Hoerđcyn⁽¹²⁾, in Stamford, onder koning Edward III Confessor (1041-1066), met variant Harcin⁽¹³⁾, vgl. Searle 279; Walcin⁽¹⁴⁾, 12de eeuw, onder koning William II. Von Feilitzen meent dat ze moeilijk als OE namen kunnen beschouwd worden; volgens hem zijn het klaarblijkelijk buitenlanders, zoals trouwens vele muntmeesters in de OE periode, in dit geval waarschijnlijk Vlamingen. Wat Cynicin betreft sluit hij een eventueel autochtoon suffix -ikin niet uit; de naam Hogcin echter is hem niet duidelijk.

(6) De Beowulf werd vermoedelijk geschreven rond het midden van de 8ste eeuw en is overgeleverd in angelsaksisch Engels uit het einde van de 10de eeuw.

(7) Ik stel er prijs op hier hulde te brengen aan de nagedachtenis van de betreurde Dr. O. von Feilitzen († 3 juni 1976); zijn vriendelijke brief van 29 sept. 1975 heeft me goed geholpen en veel opzoekingswerk bespaard.

(8) Ch.F. Keary, A catalogue of English coins in the British Museum. Anglo-Saxon Series, Vol. I (London, 1887), 109-110.

(9) H.A. Grueber, A catalogue of English coins in the British Museum. Anglo-Saxon Series, Vol. II (London, 1893), 179.

(10) Id. Ibid. 155.

(11) Zie hierover O. von Feilitzen -- Chr. Blunt, Personal names on the coinage of Edgar. In: England before the Conquest. Studies in primary sources presented to Dorothy Whitelock (Cambridge, 1971), 201-202: ‘Possibly a diminutive in -(i)kīn of the OLG (Flemish) name Manto (Mansion, OGN 29, 34), but e for i in the final syllabe is difficult to explain’. In dat verband wordt er op gewezen dat germ. namen op -kin (ook te vinden in OE en vroeg-ME bronnen) steeds de i blijven behouden, vgl. Mannecin (mon. Eadred), verder Erlechin, Hardekin, Tepekin (Domesday Book) en Fresechinus a^o 1130. Cfr. nog voetn. 1: ‘The existence of a corresponding OE suffix is attested by the pers. n. Cynicin, LVD, and by the diminutives tyncen “little tub” (with early reduction of unstressed i > e) and þyrncin “a kind of thorn”’, waarbij de laatste ‘vertaling’ m.i. toch wel aandacht verdient.

(12) The Numismatic Chronicle (London, 1885), 264.

(13) H.A. Grueber, o.c. nos. 1228, 1585.

(14) G.C. Brooke, A catalogue of coins in the British Museum. The Norman kings, Vol. II (London, 1916), 257.

[p. 53]

In von Feilitzens dissertatie over Domesday Book a^o 1066⁽¹⁵⁾ vind ik slechts spellingen op -kin/-chin, nl. in Cheshire een Erlechin, in Norfolk een Hardekinc liber homo, en verder in Suffolk Hardekin, Hardechinus en Depekin, Tepekin, Tepechinus, allen ‘liberi homines’. De grafie -cin komt er niet in voor. De auteur zegt overigens: ‘k is generally represented by ch before e and i, by c before consonants (except w) and velar vowels’ (§ 113), en verder § 118: ‘In a certain number of cases, especially before e and i, the consonant (...) is represented by the letter k’.

Hofmann⁽¹⁶⁾ wijdde in zijn studie over de k-diminutiva een speciaal hoofdstuk aan appellatieven en hypokoristika met -k en -kin in het Engels, meer in het bizonder in het OE. Hij sluit zich aan bij de algemeen aanvaarde opvatting dat, ook al bezit het Engels reeds van oudsher vormen met -k suffix, -kin er als ontlening aan het Nederlands moet beschouwd worden. De bewering dat bij normale OE evolutie de k (c) vóór een i zou moeten gepalataliseerd zijn (tš), houdt volgens hem geen steek omdat het bij -kin (k + in) om een jongere suffixkombinatie zou gaan. Voor vreemde herkomst pleit z.i. overigens het feit dat het suffix -in reeds in het OE zou verzwakt zijn tot -en, b.v. oe. moegden (ohd. magatīn), oe. goēten (ohd. geiεīn), terwijl -kin er nergens deze verdoffing zou vertonen. Hofmann meent derhalve dat eng. -kin het bewijs levert dat ‘ein fremdes (niederländisches) Diminutivsuffix tatsächlich nicht nur mit einzelnen Wörtern entlehnt werden konnte, sondern auch als Bildungselement produktiv werden konnte’⁽¹⁷⁾.

Over de schrijfwijze van de k in het OE vermeldt Wright⁽¹⁸⁾ dat deze konsonant in het vroeg-OE over het algemeen door c werd weergegeven in de beide realisaties ervan, nl. zowel voor de gutturale als de palatale k, en dit in an-, in- en auslaut. Wright verwerpt ook de mening dat in de oudste periode van de taal de palatale k reeds als tš werd uitgesproken, en aanvaardt alleen het naast elkaar bestaan van een gutturale k en een palatale k, waarbij de laatste soms als

(15) O. von Feilitzen, The pre-conquest personal names of Domesday-Book (Nomina Germanica III). Uppsala, 1937.

(16) D. Hofmann, Die k-Diminutiva im Nordfriesischen und in verwandten Sprachen (Niederdt. Studien, 7). Köln-Graz, 1961.

(17) D. Hofmann, o.c. 69.

(18) J. Wright -- E.M. Wright, Old English Grammar (London-New York-Toronto, 1908, 1925³), §§ 309-311.

[p. 54]

ci of ce geschreven werd ter aanduiding van haar palatale aard (b.v. secean to seek; ceald cold; ciese cheese; ceosan to choose; naast cirice church, wicce which enz.). Ook Campbell⁽¹⁹⁾ zegt dat de grafie c ‘represented a velar or palatal stop according to circumstances’; en verder: ‘In Prim. OE a distinction arose between front or palatal and velar k and z. Palatal k probably differed from velar k hardly more than do the initial consonants of NE kit, cat’.

Indien we er zouden van uitgaan dat bovengenoemde namen hypokoristika zijn met een -cin/-kin suffix, dan blijkt dat in de oudste OE namen -cin geschreven werd en dat -kin of -chin (cfr. Domesday Book, 2de helft 11de eeuw) een jongere schrijfwijze is. Het is duidelijk dat ook Redin⁽²⁰⁾ dergelijke vormen op -cin heeft aangetroffen tussen zijn OE hypokoristika, te meer daar hij ook het genoemde Liber Vitae heeft geëxcerpeerd. Waarschijnlijk had hij echter reden om er niet dezelfde aandacht aan te besteden als aan de andere niet-samengestelde OE persoonsnamen: het aantal attestaties met -cin was werkelijk te miniem, en daarenboven was hij ervan overtuigd dat de oorsprong van dit -cin op het germ. vasteland te zoeken was: ‘The suffix -cin that occurs in a few OE names is of LG origin’. Redin verwijst dan eenvoudig naar het boek van Forssner⁽²¹⁾ over de kontinentaal-germ., meer bepaald de nddt. psn. in het OE en het ME. In dit werk wordt helaas alleen in de inleiding gesproken over het ‘Low German suffix -kin, which was introduced into England in Old English times, and which played an important part in the Middle English personal nomenclature where it acquired the function of a productive name-suffix’; er worden verder geen voorbeelden van namen op -cin/-kin genoemd. Forssner had nl. zo een grote voorraad hypokoristika op -kin verzameld, dat hij waarschijnlijk het plan opvatte er een afzonderlijke studie aan te wijden⁽²²⁾. Voor zover ons bekend is, is ze echter nooit gepubliceerd.

In tegenstelling met voorgaande auteurs, ziet Eckhardt⁽²³⁾ in -cin/-cen blijkbaar een autochtoon stapelsuffix: ‘Das ags. deminutivsuffix

(19) A. Campbell, Old English Grammar (Oxford, 1959), § 59, § 427.

(20) M. Redin, Studies on uncompounded personal names in Old English (Uppsala, 1919), 162.

(21) Th. Forssner, Continental-Germanic personal names in England in Old and Middle English times. Uppsala, 1916.

(22) Th. Forssner, o.c. IX, 278.

(23) E. Eckhardt, Die angelsächsichen Deminutivbildungen. Englische Studien 32 (1903), 325-366.

[p. 55]

in, en erscheint auch in der verbindung mit einem vorhergehenden k-suffix, das auch als selbständiges deminutivsuffix vorkommt. So entsteht ein neues suffix cin, cen’ (§ 40). Als OE voorbeelden citeert hij de reeds hierboven genoemde hypokoristika Cynicin (uit het Liber Vitae), Hoeđcyn (uit de Beowulf) en Mannecin (10de-eeuwse muntmeester); daarnaast twee appellatieven: tyncen < tunne (ton), en þyrncen < þorn (doorn).

In Kluge's Nominale Stammbildungslehre⁽²⁴⁾ is geen sprake van het al of niet autochtone ags. karakter van -cen of -cin. Hij zegt slechts in het algemeen (§ 62): ‘Dieses k-suffix verbindet sich in alter zeit einigemale mit dem diminutiven -îna’, en vermeldt als ags. vbn. eveneens tyncen ‘kleine tonne’ < *tunnikîn; þyrncen < *þurnikîn; Hoeđcyn < *Haþukîn. Zelfs Campbell⁽²⁵⁾ beschouwt tyncen ‘tub’ en þyrncen ‘thorn-plant’ als substantieven ‘with a dubble suffix’.

In zijn reeds genoemd schrijven spreekt O. von Feilitzen eveneens over de twee appellativa þyrncin ‘eine Art von Distel?’ en tyncen ‘kleine Tonne’. Hij voegt er echter aan toe dat beide woorden hapax legomena zijn en dat de verklaring ervan onzeker is; in elk geval is het suffix in OE tijd nooit produktief geweest.

In 1892 al zag Sweet⁽²⁶⁾ in -cen ‘a diminutive neuter ending, being an extension of the originally diminutive ending -en in maegden, and in M.E. and Mn. E. it appears in the form -kin, -ikin, whose full vowel and k instead of ch is probably the result of the influence of the French -quin, itself of Low German origin’.

L'Estrange Ewen⁽²⁷⁾ daarentegen is van mening dat ‘with regard to personal names, it is to be noticed that -cin and -cyn are forms of an O.E. deuterotheme, cynn race, kin, and consequently when found as second elements of O.E. names are quite possibly not diminutive suffixes’. Cynicin meent hij derhalve als cynecinn ‘royal race’ te moeten interpreteren.

Het is wel opvallend dat de weinige overgeleverde namen op -cin de vokaal -i- vertonen. Als suffix zou inderdaad normaal OE -cen⁽²⁸⁾

(24) F. Kluge, Nominale Stammbildungslehre der altgermanischen Dialekte (Sammlung kurzer Grammatiken germ. Dialekte, Ergänzungsreihe 1). Halle, 1926³.

(25) A. Campbell, o.c. § 574⁶.

(26) H. Sweet, A New English Grammar I (Oxford, 1892), 457.

(27) C. L'Estrange Ewen, A History of Surnames of the British Isles (London, 1931, Detroit 1968²), 277-278.

(28) J. Wright, o.c. § 219: ‘all long vowels underwent shortening already in prehistoric Old English’.

[p. 56]

te verwachten zijn, parallel met -in (lat. -inus) > -en dat oorspronkelijk dikwijls diende om de herkomst of het toebehoren aan te duiden en in het germ. o.m. gebruikt werd voor de vorming van stofnamen en van namen voor jonge dieren, alsook voor woorden met diminutieve of diminutiverende betekenis. Vgl. in het OE b.v. oescen essenhouten, floēscen van vlees, picen van pek, gylden gouden, trēowen houten, cypren koperen < lat. cuprīnus, Laeden Latijns < Latīna, embren kleine emmer, foesten kleine versterking, cȳcen(e)/cicen keuken, goēten geitje, moēgden/moēden maagd, meid enz. Ook germ. -injō- werd OE -en in enkele feminina, gevormd uit mannelijke substantieven, en in abstrakta, b.v. gyden godin, menen slavin, mynecen non, scylcen dienares, þignen/þīnen dienstmeisje, wēsten woestijn, hoeften bewaring, woecen wacht enz.⁽²⁹⁾.

Naast al deze afleidingen op -en, waarbij er verschillende zijn met blijkbaar diminutiverend karakter, staan dan de bovengenoemde op -cin. Uiteindelijk lijkt m.i. de vraag of er in het OE van de 9de-10de eeuw een -cin suffix wordt aangetroffen, zich te herleiden tot hoofdzakelijk vier vormen, nl. de substantieven tyncen en þyrncin, en de antroponiemen Hogcin en Cynicin. Ik heb gemeend niet klakkeloos te mogen voortgaan op de uiterlijke vorm ervan, en onderwierp daarom zowel de beide blijkbaar ‘gediminutiveerde’ appellatieven als de twee vermoedelijke hypokoristika aan een grondig onderzoek.

Tyncen komt voor in enkele OE versies van Paulus Orosius' wereldgeschiedenis, een Latijns werk uit het eerste kwart van de 5de eeuw⁽³⁰⁾. King Alfred⁽³¹⁾ maakte er een nogal vrije vertaling van⁽³²⁾

(29) A. Campbell, o.c. §§ 355⁴, 511, 518; J. Wright, o.c. §§ 599, 600, 625; F. Kluge, o.c. §§ 41, 57-59, 149-150; W. Meid, Germanische Sprachwissenschaft III: Wortbildungslehre (Sammlung Göschen, 1218 b) (Berlin, 1967), §§ 95, 101.

(30) Over Paulus Orosius en zijn tijd, zie o.m. J. Bosworth, King Alfred's Anglo-Saxon Version of the Compendious History of the World by Orosius (London, 1859), 10-17. - I.W. Raymond (Ed.), Seven Books of History against the Pagans. The Apology of Paulus Orosius. Translated with Introduction and Notes (Records of Civilisation, Sources and Studies, 26). New York, 1936. - R.J. Deferrari, Paulus Orosius. The Seven Books of History against the Pagans (The Fathers of the Church, 50). Washington, 1964. - Paulus Orosius was een priester, Portugees van geboorte, die op vraag van Sint-Augustinus het werk schreef waarmee hij grote bekendheid verwierf: ‘Historiarum adversus paganos libri septem’. Al is het een eerder oppervlakkig en tamelijk fragmentarisch werk, toch verschaft het veel eigentijdse informatie en een beter inzicht in de toenmalige geschiedschrijving. Het boek werd waarschijnlijk voltooid in 418. Het is zeer populair geweest in de latere jaren en in de middeleeuwen; er zouden nog een 200-tal afschriften van bestaan.

(31) J. Bosworth, o.c. X: ‘Though there is an uncertainty as to the exact dates when Alfred translated Boethius, Bede, Orosius and the Pastoral, there can be none as to the being the translator of these works into Anglo-Saxon’.

(32) J. Bosworth, o.c. VII, 15: ‘In translating, he exercised his own powerful mind, and freely used his sound judgment, not only in omitting what he deemed of little importance, but in giving his own opinions and experience, and adding his own remarks and illustrations... He often imitated rather than translated, and frequently added new illustrative clauses, and sentences of his own, and occasionally new paragraphs. At other times, he abridged what appeared to him less important, and passed over what was not to his purpose...’. - B. Thorpe, The Life of Alfred the Great. Translated from the German of Dr. R. Pauli. To which is appended Alfred's Anglo-Saxon Version of Orosius. With a literal English translation and an Anglo-Saxon Alphabet and Glossary (London, 1853), 176: ‘Besides the omissions, there are, in almost every chapter, various alterations, repetitions, or slight additions...’. - Raymond, o.c. 23, meent dat King Alfred eigenlijk geen echte vertaling van de Orosius maakte, eerder ‘a loose paraphrase which is perhaps two-thirds as long as the original. Alfred (...) added new materials of his own (...) and made numerous corrections in the text. So different are the books that the reader must recognize them as two distinct books’. - F.M. Stenton, Anglo-Saxon England (The Oxford History of England, 2) (Oxford, 1947²), 270: ‘The authenticity of the translation of Orosius is beyond question and it is a work of different quality. In form, the original is a series of annals. Alfred preserved the annalistic arrangement of the text, but expanded it into what became almost a new book by incidental notes and illustrations’.

[p. 57]

in het laatste decennium van de 9de eeuw, een paar jaren vóór zijn dood⁽³³⁾. Ze wordt in de eerste plaats teruggevonden in twee oude manuscripten⁽³⁴⁾, nl. het 10de-eeuwse Lauderdale of Tollemache

(33) King Alfred regeerde van 871 tot 899. Zijn vertalingen dateren alle uit de laatste jaren van zijn leven, wellicht tussen 892 en 899 (Stenton, o.c. 269).

(34) Over de ouderdom van de twee oudste Mss. bestaat er enige onenigheid. Bosworth, o.c. XIX: ‘The Cotton MS has been ascribed to the tenth century, but, from the form and the character of the writing, it does not appear to be so old as the Lauderdale’; hij meent zelfs dat het er een afschrift zou van kunnen zijn, eerder dan dat ze beide een kopie zouden zijn van éénzelfde ouder MS; hij steunt hiervoor op het feit dat sommige fouten en vergissingen in L ook terug te vinden zijn in C, en dat bepaalde weglatingen in L ook in C ontbreken. - A. Campbell, The Tollemache Orosius (British Museum Additional Manuscript 47967) (Early English Manuscripts in Facsimile, III) (Copenhagen, 1953), 13, 16, 23-25, is het met dit laatste niet eens: ‘It is wiser to assume that there was a common exemplar before both scribes, and that it had already the common errors of the two extant Mss’. En wat de ouderdom betreft: ‘It [the Tollemache or Lauderdale MS] is by far the older of the two surviving complete Mss. of the Old English translation of Orosius... The MS doubtless belongs to the quarter-century immediately following upon the literary activity of King Alfred and his circle...’, d.w.z. het eerste kwartaal der 10de eeuw. Het Cotton MS Tib. B i is volgens Campbell gemaakt in de 11de eeuw. - Over de datering der Mss, zie verder nog F.M. Stenton, o.c. 680: ‘MS C (Cott. Tib. B i), in various mid-eleventh century hands’. - B. Thorpe, o.c. 179, voetn. 1: ‘Ms. Cotton Tib. B i legibly written and almost contemporary’; en in zijn Preface, blz. vi: ‘not later than the tenth century’. - F. Kluge, Angelsächsisches Lesebuch (Halle, 1902³), 33: ‘Orosiusübersetzung nach der dem 10. Jahrh. angehörigen Cottonhandschrift Tiberius B i’.

[p. 58]

MS (Additional MS 47967) en het 11de-eeuwse(?) Cotton MS (Tiberius B 1), beide berustend in het British Museum te Londen⁽³⁵⁾. Voor mijn studie gebruikte ik als uitgangspunt de uitgave van H. Sweet⁽³⁶⁾, waarin een OE vertaling en een Latijnse tekst⁽³⁷⁾ naast elkaar zijn weergegeven; doch ook de uitgaven van Bosworth, Thorpe en Campbell werden vanzelfsprekend bij mijn onderzoek betrokken.

Boek II, § 4 van Orosius' werk handelt o.m. over Cyrus, de koning der Perzen, die tijdens zijn tocht naar Babylon, met zijn leger door de Ganges wordt opgehouden en daar niet overgeraakt bij gebrek aan boten. Een van zijn officieren pocht er dan mee dat hij al zwemmend die stroom kan oversteken mid twam tyncenum⁽³⁸⁾: ‘Ɖa gebeotode an his þegna þoet he mid sunde þa ea oferfaran wolde mid twam tyncenum ac hiene se stream fordraf’⁽³⁹⁾. Eigenaardig genoeg kan het betreffende zinsdeel niet teruggevonden worden in de korresponderende Latijnse tekst: ‘Nam unum regiorum equorum candore formaque excellentem, transmeandi fiducia persuasum, [qua per rapacem alueum offensi vado vertices attollebantur,] abreptum praecipita-

(35) Naast het Lauderdale of Tollemache MS en het Cotton MS (beide genoemd naar de persoon die de Mss. vroeger in zijn bezit had), bestaan er nog enkele andere doch jongere Mss., alle gebaseerd op een der twee voornoemde Mss., o.a. de kopie (midden 17de eeuw) door Fr. Junius gemaakt van het Cotton MS (Bodleian Library, MS Junius 15); de door W. Elstob (einde 17de) en door W. Ballard (midden 18de) gemaakte afschriften van het Junius MS. De eerste komplete uitgave van de OE Orosius werd bezorgd door D. Barrington (London, 1773) en is gemaakt naar de Elstob kopie. B. Thorpe publiceerde in 1853 een betere uitgave van de OE Orosius door Barringtons tekst te vergelijken met het Cotton MS (iets wat R.T. Hampson ook reeds had gedaan ca. 1840). De uitgave van J. Bosworth (1859) stoelt alleen op de twee oude Mss., met als basistekst het Cotton MS. H. Sweet (1883) deed het omgekeerde en baseerde zijn tekstuitgave op het Tollemache (= Lauderdale) MS, met weergave van de belangrijkste varianten van het Cotton MS. In 1953 publiceerde Campbell een facsimile uitgave van het Tollemache MS. (Bosworth, o.c. XI-LXI; Campbell, o.c. 24-25).

(36) H. Sweet (ed.), King Alfred's Orosius I: Old-English Text and Latin Original (Early English Texts Soc., o.s. 79). London, 1883.

(37) Volgens Campbell, o.c. 25 zou Sweet zijn lat. tekst hebben gehaald uit de uitgave van S. Haverkamp, Patrologiae cursus completus, series latina XXXI: Pauli Orosii historiarum libri septem (Parisiis, 1846), 635-1174. Bij nauwkeurige vergelijking is me echter gebleken dat Sweets lat. tekst niet steeds overeenstemt met genoemde editie van Haverkamp.

(38) H. Sweet, o.c. 72; Campbell, o.c. (Tollemache MS) 48; J. Bosworth, o.c. 44; B. Thorpe, o.c. 302.

(39) De uitgaven van J. Bosworth en van B. Thorpe wijken in twee woorden, nl. þegena (i.p.v. þegna) en hine (i.p.v. hiene), af van Sweet en Campbell.

[p. 59]

tumque merserat’⁽⁴⁰⁾. Men zoekt daarin vergeefs naar iets dat zou kunnen leiden tot OE mid twam tyncenum, waarin tyncenum blijkbaar dat. mv. is van tyncen, door Bosworth -- Toller aarzelend vertaald als ‘barrel(?), bladder(?)’⁽⁴¹⁾. Tyncen werd echter door Kluge, Holthausen, Eckhardt e.a. gewoon overgenomen en zonder meer beschouwd als een OE diminutiefvorm, ook al bleef er achteraf bij anderen een vraagteken bestaan t.o.v. het zo vroeg voorkomen van een OE suffix -cin. Vandaar dat door sommigen zowel de betekenis van het woord⁽⁴²⁾ als de afleiding zelf betwist werden.

Zo vraagt O.B. Schlutter⁽⁴³⁾ zich af of mid twam tyncenum niet een verkeerde lezing en tyncen derhalve slechts een ‘ghost word’ zou zijn. Hij steunt daarvoor op de Latijnse tekst waarin geen sprake is van enig tonnetje of zwemblaas, maar z.i. wél van een krijger die zich verstout over de stroom te willen zwemmen, geprikkeld door drieste overmoed, wat dan de vertaling zou zijn van ‘transmeandi fiducia persuasum’. Schlutter meent dat de kopiist dit in het OE verkeerdelijk heeft weergegeven door mid twam tyncenum i.p.v. door mid wam tyhtenum (prava persuasio)⁽⁴⁴⁾, dat de oorspronkelijke vertaling zou geweest zijn: de t van twam zou louter de iets of wat breed uitvallende letteraanzet van de w zijn, zodat deze aanloop als een c of een t kon aangezien worden; tyncenum zelf zou ontstaan zijn door

(40) H. Sweet, o.c. 73. - De lat. tekst tussen vierkante haakjes komt niet voor in Sweets uitgave, wél in de andere drukken. - R.J. Deferrari, o.c. 52-53 geeft volgende Eng. vertaling ervan: ‘For one of the royal horses, outstanding for its shiny coat and beauty, convinced of his ability to cross the river at a ford where crashing waves were raised high by the rapacious current, was snatched up, cast headlong and drowned’. - In een andere lat. versie staat equitum i.p.v. equorum (zie noot 47).

(41) Bosworth -- Toller, An Anglo-Saxon Dictionary, based on the manuscript collections of the late J. Bosworth, edited and enlarged by T.N. Toller (Oxford, 1972⁴), 1029; daarnaast ook: J. Bosworth -- T.N. Toller -- A. Campbell, An Anglo-Saxon Dictionary. Supplement, by T.N. Toller. With revised and enlarged Addenda, by A. Campbell. Oxford, 1972³; J.R.C. Hall, A Concise Anglo-Saxon Dictionary. 4th ed. with a Supplement by H.D. Meritt (Cambridge, 1969⁴), 353: bladder.

(42) J. Bosworth, o.c. 85 maakt er zich van af met de volgende Eng. vertaling: ‘Then one of his officers proposed to go over the river by swimming with two tyncenum, but the stream drove him away’. In voetnoot: ‘Mr. Thomson suggests - tunchens (tonnikens) barrels, now puncheons - Tyncen, Dim. of tunne, a tun’. - Thorpe's vertaling is al even ontwijkend:... with two ‘tyncens’..., en in het glossarium wordt alleen vermeld: Tyncen? (B. Thorpe, o.c. 85, 577).

(43) O.B. Schlutter, Zur altenglischen Wortkunde. Englische Studien 44 (1912), 468-469.

(44) Bosworth -- Toller, o.c. 1164, 1028: wamm, adj. = evil, wicked; tyhten(n), f. = incitement, enducement, allurement, incentive.

[p. 60]

de overigens frekwent voorkomende foutieve lezing van n i.p.v. h en van c i.p.v. t, zodat niet tyhtenum maar een fiktief diminutief tyncenum werd geschreven⁽⁴⁵⁾. Maar dat zou er dan toch kunnen op wijzen dat de kopiist een vorm tyncenum begreep.

Een andere oplossing wordt door H.D. Meritt⁽⁴⁶⁾ voorgesteld. Ook aan hem was het opgevallen dat mid twam tyncenum geen vertaling leek te zijn van een of ander zinsdeel uit de lat. tekst, maar dat het inderdaad goed in het gehele kader van het gebeuren past (Cyrus' leger wordt opgehouden door de Ganges en er zijn geen schepen voorhanden om er over te steken). Omdat de lat. passage ‘qua per rapacem alueum...’⁽⁴⁷⁾ in geen enkele versie van de OE vertaling terug te vinden is, vermoedt hij dat juist dit stuk tekst aan de basis ligt van mid twam tyncenum. In de lat. tekst betekent alveus ‘stroom’, maar het woord heeft o.m. ook nog de betekenis ‘bak, trog, kuip, ton, vat’. Een verkeerde interpretatie van de kontekst in de Orosius zou dan verantwoordelijk kunnen zijn voor het woord ‘tunne’ (alveus), alhoewel daardoor nog steeds niet de vorm tyncenum noch het gebruik van het telwoord twam verklaard worden. Meritt meent dan dat in per rapacem alueum het voorzetsel wellicht afgekort ge-

(45) Schlutter verklaart op blz. 48 eveneens dat hij persoonlijk zijn opvattingen aan F. Kluge voorgelegd heeft; deze zou ermee akkoord gegaan zijn dat tyncen een ‘ghost word’ is en dat Schlutters voorstel verdient overwogen te worden.

(46) H.D. Meritt, Fact and Lore About Old English Words (Stanford Univ. Publ., Univ. Series, Lang. & Lit. vol. XIII) (Stanford-London-Oxford, 1954), 34-35.

(47) Meritt, o.c. 35, voetn. 2: Orosius' Histories (ed. C. Zangemeister) 2.6.2. Blijkbaar is hiermee bedoeld de uitvoerige bewerking door C. Zangemeister, Pauli Orosii historiarum adversum paganos libri VII (Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, V). Vindobonae, 1882. Hierin staat inderdaad op blz. 95 (Orosius, boek II, § 6, regels 7-11) genoemd citaat afgedrukt. In voetnoot vermeldt de auteur de varianten zoals ze voorkomen in de talrijke hem bekende uitgaven van de Latijnse Orosius, vooral uit de 6de tot de 10de eeuw: ‘Ex immensa codicum copia, quibus Historiae aduersum paganos (...) continentur, selecti a me sunt optimi et antiquissimi...’ (Praefatio, VII). De door Zangemeister geciteerde varianten, hoe talrijk ze ook zijn, veranderen doorgaans niets aan de grondbetekenis van de tekst (b.v. vortices/vertices; merserat/merserunt enz.; echter ook equorum/equitum). - Er bestaat nog een andere uitgave van Orosius' tekst door C. Zangemeister, nl. in de bekende Bibliotheca Teubneriana (Leipzig, 1889). De tekst is identiek met de uitgave Wenen 1882. - A. Campbell, o.c. (Tollemache Or.) 15, voetn. 15 merkt op ‘that the very free and selective nature of the translation makes close comparison with the original difficult, but that, as might be expected, the O.E. version shows affinities with Orosian MSS. of the later types, having chapter-headings (first found in the eight-century MS. D) and various mediaeval insertions (...) and the chronological note at the end of Book I’ (zie ook Sweet, o.c. 58; Zangemeister, o.c. 80). - Over het genoemde 8ste-eeuwse MS D, zie C. Zangemeister, o.c. VIIII-X.

[p. 61]

schreven stond; de groep woorden kon dan als prapacemalueum gelezen worden, verkeerdelijk geïnterpreteerd als per paucum alueum, en vertaald als ‘een paar kleine kuipen of vaten’, d.w.z. twee tonnetjes. Deze opvatting van Meritt getuigt van nogal wat fantasie en vraagt van de lezer tamelijk veel goede wil; overigens wordt er verder niets meer gezegd over de laatste vier woorden van de bewuste Latijnse zin.

Ik laat de genoemde interpretaties dan ook voor wat ze waard zijn: mijn bedoeling was alleen maar erop te wijzen dat tyncenum als eventueel diminutief niet zo maar door iedereen aanvaard werd, en dat het inderdaad - ook thans nog - veel twijfels heeft achtergelaten. Wat we weten komt in het kort hierop neer:

-	In alle tot op heden bekende versies van de OE Orosiusvertalingen komt onveranderd mid twam tyncenum voor.
-	Alle bekende OE Mss. dienaangaande zijn ofwel kopieën ofwel afschriften van (twee?) kopieën.
-	Algemeen wordt aanvaard dat Alfred een vrije vertaling van de Orosius zou gemaakt hebben; wellicht is dat een konstatering post factum, gebaseerd op de nog bestaande OE versies.
-	Welke van de vele lat. Orosius-versies door Alfred werd gebruikt, is niet met zekerheid te achterhalen.
-	Reeds in het midden van vorige eeuw stonden o.m. Thorpe en Bosworth al erg wantrouwig tegenover tyncen; ze namen het woord trouwens onvertaald over in hun moderne Eng. versie. Kluge, daarna ook Eckhardt, Campbell e.a. aanvaardden het echter als mogelijke diminutiefvorm en zorgden voor een grotere verspreiding ervan: sommigen namen het kritiekloos over, anderen bleven twijfelachtig t.o.v. een zo vroege attestatie van een eventueel -cin suffix.
-	Uiteindelijk blijft bij dit alles de grote vraag of ten tijde van King Alfred (einde 9de eeuw) er reeds een -cin suffix (verdoft -cen) in het OE bestond. Indien het Lauderdale of Tollemache MS inderdaad dateert uit het eerste kwart van de 10de eeuw, geldt deze vraag ipso facto ook voor de tijd waarin dat MS is ontstaan; ze geldt echter minder voor het jongere Cotton MS, omdat in de vermoedelijke periode van zijn ontstaan een (ontleend?) -kin suffix in het OE al duidelijker naar voren treedt.

Het tweede betwiste woord is þyrncin. Het komt voor in de OE versies van het evangelie volgens Mattheus, hoofdstuk 7, vers 16.

[p. 62]

Er bestaan verscheidene OE vertalingen van dit evangelie. Ik beperk me tot de Mss. die W.W. Skeat gebruikte voor de uitgave van zijn Gospel according to Saint Matthew⁽⁴⁸⁾ en die hij uitvoerig besprak in het Woord vooraf van zijn werk The Gospel according to Saint Mark⁽⁴⁹⁾, nl. het Corpus MS, het Cambridge MS, het Bodley MS, het Royal MS en het Hatton MS⁽⁵⁰⁾. De voornaamste zijn het eerste (ca. 1000) en het laatstgenoemde MS (1151-1189). Daarbij dienen nog gevoegd te worden de beroemde Lindisfarne⁽⁵¹⁾ en Rushworth⁽⁵²⁾ Gospels, twee manuscripten die waarschijnlijk dateren uit de 10de eeuw en die vooral bekend zijn omwille van hun interlineaire OE

(48) W.W. Skeat, The Gospel according to Saint Matthew in Anglo-Saxon, Northumbrian, and Old Mercian Version, synoptically arranged, with collation exhibiting all readings of all the Mss. Cambridge, 1887.

(49) W.W. Skeat, The Gospel according to Saint Mark in Anglo-Saxon and Northumbrian Versions, synoptically arranged, with collation exhibiting all readings of all the Mss. Cambridge, 1871.

(50) Skeat vermeldt o.m. volgende details: 1. Corpus MS nr. CXL, in the Library of Corpus Christi College at Cambridge; het werd waarschijnlijk geschreven in het klooster te Bath, wellicht einde 10de-begin 11de eeuw; 2. Cambridge MS I i.2.11, in the Cambridge University Library; wellicht geschreven ten tijde van de Norman Conquest (3de kwart der 11de eeuw); 3. Bodley MS nr. 441, in the Bodleian Library, Oxford; dateert eveneens uit de 11de eeuw; 4. Hatton MS 38, in the Bodleian Library at Oxford; is van jongere datum, ongeveer de periode van Henry II (2de helft der 12de eeuw); 5. Royal MS (Bibl. Reg. 1 A XIV) in the Royal Library at the British Museum; waarschijnlijk geschreven in de 12de eeuw ten tijde van King Stephen 1135-54. De verschillende hss. zijn ongelijk van waarde; de kopiisten hebben nl., de een al meer dan de andere, de oorspronkelijke tekst aangepast ‘to the idioms and inflexions of their own times and provinces’ (Skeat, o.c. Preface III-XIV).

(51) Het Lindisfarne MS is het Cotton MS Nero D 4 uit het British Museum te Londen. Het maakt deel uit van het prachtige Book of Durham, dat eertijds in de kerk aldaar berustte. Het bevat de tekst van de Gospels volgens de vier evangelisten. De Latijnse tekst werd geschreven in het begin van de 8ste eeuw door Eadfrith, bisschop van Lindisfarne (698-721). De Northumbrische glossen werden in de 10de eeuw door een priester Aldred tussengevoegd (Stenton, o.c. 191; Skeat, o.c. (St. Mark) Preface XI-XII).

(52) Het Rushworth MS Auct D II 9 berust in de Bodleian Library te Oxford. Het ontleent zijn naam aan zijn vroegere bezitter John Rushworth van Lincoln's Inn, advokaat en eerste griffier van het House of Lords tijdens het Long Parliament. Het Rushworth MS is iets jonger dan het Lindisfarne MS, waarschijnlijk uit de tweede helft van de 10de eeuw. Het waren Owun en Farman (de laatste een priester uit Harewood, in de West-Riding of Yorkshire) die de OE tekst schreven; ongetwijfeld hebben ze daarvoor het iets oudere Lindisfarne MS gekonsulteerd. De lat. tekst is in beide Mss. praktisch dezelfde, op enkele varianten en veranderingen na; de OE glossen verschillen echter volgens het gebruikte dialekt: Aldred schreef in het Northumbrisch, de twee andere auteurs in het Old Mercian dialekt (Skeat, o.c. (Gospel St. Mark) Preface III).

[p. 63]

glossen⁽⁵³⁾. Ze werden voor het eerst gepubliceerd door J. Stevenson in 1854 naar de originele Mss⁽⁵⁴⁾. Voor zover me bekend is waren J.M. Kemble en C. Hardwick de eerste bewerkers der OE versies van The Gospel according to Saint Matthew⁽⁵⁵⁾, maar op het gebied van kritische tekstuitgave liet hun werk veel te wensen over⁽⁵⁶⁾.

Voor zijn eigen bewerking verkoos Skeat de door Kemble en Hardwick toegepaste overzichtelijke metode, nl. het afdrukken van de teksten der voornaamste Hss. naast elkaar, verdeeld over twee tegenover elkander staande bladzijden, wat een vlugge onderlinge vergelijking vergemakkelijkt⁽⁵⁷⁾. Het oudste afschrift, het Corpus MS,

(53) De OE glossen zijn zowel in het Lindisfarne als in het Rushworth MS tussen de lijnen van de Latijnse tekst in aangebracht, zodanig dat de OE versie haast woord voor woord de Latijnse tekst volgt en vertaalt.

(54) J. Stevenson, The Lindisfarne and Rushworth Gospels, now first printed from the original manuscripts in the British Museum and the Bodleian Library (The Surtees Soc., 28). London, 1854. - Eigenlijk vermeldt Stevenson alleen het Lindisfarne MS in zijn geheel; van het Rushworth MS wordt onderaan de bladzijde alleen de OE tekst afgedrukt, met dien verstande dat de varianten van de lat. tekst achteraan in het werk kunnen worden teruggevonden (b.v. Lind.: tribolis; Rushw.: tribulis). Deze metode werd achteraf ook door Kemble en Hardwick, en later eveneens door Skeat aangewend.

(55) J.M. Kemble -- C. Hardwick, The Gospel according to St. Matthew in Anglo-Saxon and Northumbrian versions. Cambridge, 1858.

(56) Ik heb het werk van Kemble & Hardwick zelf niet kunnen raadplegen. Skeat vertelt er echter uitvoerig over in het Woord Vooraf, blz. v van zijn St. Matthew Gospel. Oorspronkelijk zou Kemble met de uitgave der Gospels van Mattheus, Marcus, Lucas en Johannes begonnen zijn, maar door allerlei omstandigheden zou hij bij zijn overlijden in 1857 niet verder geraakt zijn dan de eerste verzen van het 25ste hoofdstuk van Mattheus. Hardwick heeft dan het werk verder in handen genomen en gezorgd voor de uitgave ervan. Hij voorzag het van een uitvoerige inleiding, die meteen ook een verantwoording was voor de gevolgde metode bij de bewerking en de uitgave, alsook voor de gebruikte bronnen, die overigens dezelfde zijn als die welke Skeat ca. 30 jaar later voor zijn eigen uitgave heeft aangewend. De voornaamste reden voor Skeats herbewerking ligt in het feit dat volgens hem de uitgave van Kemble & Hardwick niet bruikbaar is omdat de tekst van de Hss. ‘gemoderniseerd’ werd: de teksten worden nl. niet weergegeven zoals ze oorspronkelijk geschreven werden, maar ‘only as it might be supposed to stand after being so altered as to make it acceptable to a modern reader’ (Skeat, o.c. Preface V en VIII).

(57) De linkerbladzijde werd verdeeld in twee kolommen: in de eerste kolom staat de tekst van het Corpus MS, met in voetnoot telkens de eventuele afwijkende lezingen uit het Cambridge en het Bodleian MS; de tweede kolom vermeldt het Hatton MS, waarbij in voetnoot de varianten van het Royal MS. Op de rechterbladzijde is het Lindisfarne MS afgedrukt (Latijnse tekst én interlineaire glossen), met onderaan de bladzijde de OE glossen van het Rushworth MS. Hardwick en Skeat hebben deze voorstelling ongetwijfeld verkozen omwille van de overzichtelijkheid der presentatie: links de vijf OE vertalingen (met het oudste en het jongste MS naast elkaar), rechts de lat. tekst met de interlineaire glossen.

[p. 64]

luidt: Cwyst þu gaderad man winberian of þornū odde fic oeppla of þyrncinū. Het jongere Cambridge MS heeft als varianten alleen win bergean en þyrcenum, dit laatste blijkbaar hetzij een foutieve lezing hetzij een gedeeltelijke aanpassing van een woord dat wellicht verkeerd of helemaal niet begrepen werd. Het jongste van de Hss., het Hatton MS, vertoont duidelijke sporen van een jongere hand, van een kopiist die de tekst heeft aangepast aan de taal van zijn tijd: Cwedst þu gaderd man winberian of þornen odde fic epple of þyrncinum. Typisch is wel dat hij de oudere dat. mv. of þornum normaal aanpaste tot of þornen, maar dat hij de andere dat. mv. of þyrncinum onveranderd liet⁽⁵⁸⁾. Kende hij wellicht het woord en/of zijn betekenis niet? Het Royal MS daarentegen heeft þornum en þyrncinum⁽⁵⁹⁾, zoals overigens het Corpus MS.

Daarnaast staan dan de Lindisfarne en de Rushworth glossen. De lat. tekst is het bekende: a fructibus eorum cognoscetis eos. Numquid colligunt de spinis uvas aut de tribolis ficus⁽⁶⁰⁾. Het Lindisfarne MS heeft als OE vertaling voor het laatste zinsdeel:... somnigas of hryum ł of đornum scearpum ł of haga dornum fic beamas⁽⁶¹⁾, het Rushworth MS luidt daarentegen:... somnigaþ of þornum winbęger ođđe of gorstum ficos.

(58) Elders heeft het Hatton Hs. praktisch altijd -e(n) i.p.v. -um, b.v. Hoofdstuk VII, vers 3: þanne beam on þinen agenen eagen (ouder: þone beam on þinum agenum eagan); VII, 6: to foren eowren swinen (ouder: to foran eowrum swynon); VII, 11: eowre barnen... on heofene (ouder: oewrum barnum... on heofenum); V, 19: of þisen loesten beboden (ouder: of þisum loestum bebodum); V, 27: on ealden cwiden (ouder: on ealdum cwidum); VI, 2: on gesomnungen and on wicen and... fram mannen (ouder: on gesomnuncgum and on wicum and... fram mannum). Dergelijke aanpassingen en vokaalverdoffingen komen stelselmatig en met tientallen voor; eigenaardig is dan wel dat dit juist bij þyrncinum niet gebeurde.

(59) Ik meen dat inderdaad het Corpus MS het oudste is en het Hatton MS het jongste van de vijf genoemde Hss. Het lijkt me niet onmogelijk dat het Hatton MS een afschrift en een bewerking is van het iets oudere Royal MS. Anderzijds heb ik de indruk dat dit laatste Hs. het Corpus MS moet gekend hebben en ook geraadpleegd, getuige de talrijke oudere vormen die het nog bewaard heeft, o.m. de dat. mv. op -um.

(60) Het betreft de verzen over de valse profeten die komen in schapenvachten gehuld; maar aan hun vruchten zal men ze herkennen, want men kan geen druiven oogsten van doornstruiken en geen vijgen van distels.

(61) In vergelijking met de lat. tekst lijkt de OE vertaling of hryum ł of dornum scearpum wel eigenaardig. Volgens Bosworth -- Toller, o.c. 563-564 betekent OE hrycg: back of man or animal (lat. dorsum, spina) of ook heuvelrug, kam e.d.; of hryum zou staan voor of hrygum = de spinis. Lat. spina heeft o.m. de betekenis 1) doorn; 2) ruggegraat. Heeft de OE vertaler spinis eventueel vertaald door de 2de betekenis of hrygum? In de Lindisfarne glossen lijkt spinis derhalve tweemaal voor te komen, maar heeft uvas geen vertaling gekregen.

[p. 65]

Wat mijn onderzoek aangaat, is in de eerste plaats de schrijfwijze van het befaamde þyrncinum van belang. Het komt als dusdanig voor in het Corpus, het Bodley en het Royal MS; het Hatton MS heeft eveneens þyrncinum niettegenstaande men er *þyrncenen⁽⁶²⁾ zou verwacht hebben, analoog met de andere verjongde dat. mv. grafieën op -en; alleen het Cambridge MS heeft een waarschijnlijk korrupte lezing þyrcenum. Het is telkens de OE vertaling van lat. de tribolis. Noch in de Lindisfarne glossen (Old Northumbrian) noch in de Rushworth glossen (Old Mercian) vind ik enig spoor van Þyrncinum: de eerste vermelden of haga dornum, de tweede of gorstum. Lat. tribolus (ook tribulus, Grieks τριβολος) is de naam van een soort distel⁽⁶³⁾. Wellicht heeft het prikkel- en stekelachtige karakter van deze plant, samen met het feit dat hij in dezelfde kontekst voorkomt als spinis < spina ‘doorn(struik)’, aanleiding gegeven tot de verschillende bovengenoemde vertalingen þyrncinum⁽⁶⁴⁾, haga dornum⁽⁶⁵⁾ en gorstum⁽⁶⁶⁾. Op het eerste gezicht zou men kunnen zeggen dat lat. de tribolis in geen enkel OE hs. korrekt weergegeven is: er is immers nergens spraak van distels, zoals de traditionele vertalingen vermelden, wél van doorn(struik)en, haagdoorn, gaspeldoorn, braamstruiken e.d., dus telkens van puntige, met doornen voorziene gewassen. Deze vertalingen zijn wellicht ingegeven door één van de beide soorten van dat onkruid, nl. de tribulus terrestris of de tribulus aquaticus⁽⁶⁷⁾. In het Middelnederlands zijn deze planten bekend onder de benamingen eerdtangel en waeternoot⁽⁶⁸⁾. Naar hun vruch-

(62) Als þyrncen wordt het inderdaad maar ten onrechte vermeld door o.m. F. Kluge, o.c. 31; E. Eckhardt, o.c. 348; W. Meid, o.c. 217 enz.

(63) J. Van Wageningen, Latijnsch woordenboek, bewerkt door F. Müller (Groningen, 1965), 975.

(64) þyrncin: a small pricky plant (-cin diminutive suffix?), a thistle: vgl. þyrne = a thorn-bush, lat. dumus; þorn = a thorn, the prickle of a plant, a plant on which such prickles grow; lat. spina, tribulus, dumus; vgl. in Anglo-Saxon Version of Genesis: spinas et tribulos = þornas et bremelas (Bosworth -- Toller, o.c. 1063, 1085).

(65) haga-dorn, hoeg-dorn = hawthorn (Bosworth -- Toller, o.c. 504). - Ndl. haagdoorn.

(66) gorst = gorse, furze (ndl. gaspeldoorn, steekbrem), bramble (ndl. braamstruik). - Vgl. Đeos wyrt de man tribulus and odrum naman gorst nemneþ (this plant which is named tribulus and by another name gorst);... on gorstas and on þornas (into the brambles and thorns) (Bosworth -- Toller, o.c. 485).

(67) Woordenboek der Nederlandsche Taal IX 774.

(68) R. Dodoens, Cruydt-boeck, volgens sijne laetste verbeteringe (Leyden, 1608), 964-965, 1003-1004.

[p. 66]

ten, nl. een soort noten met vier scherpe kromme doornen, kregen ze ook de bijnaam minckijser⁽⁶⁹⁾ of voetangel.

Wat er ook van zij, we kunnen in het kader van dit onderzoek de OE glossenvertalingen haga dornum en gorstum verder terzijde laten. Daarentegen wordt de dat. mv. þyrncinum doorgaans aangezien als een mogelijke diminutiefvorm þyrn-cin(-um) en gewoonlijk vertaald door thistle = distel. Zoals voor tyncen blijft echter ook in dit geval bij sommigen twijfel heersen. Bosworth & Toller b.v. plaatsen een vraagteken bij hun verklaring van þyrncin⁽⁷⁰⁾ en O. von Feilitzen schrijft me: ‘2. Glied vielleicht doch ae. cynn: Art, Geschlecht’⁽⁷¹⁾. Nog anderen zijn een gelijkaardige mening toegedaan. Schlutter⁽⁷²⁾ meent dat þyrncin geen diminutief is, doch dient geïnterpreteerd te worden als þyrncynum. Hij gaat daarbij uit van de kommentaar bij de glossen waarin tribulis verklaard wordt door genus spinarum (C.G.L. IV 186³⁴, 282²², 398¹⁰; V 250²¹) en door genus herbae spinosae

(69) C. Kiliaan, Etymologicum teutonicae linguae sive dictionarium teutonicolatinum (Utrecht, 1777), 390: ‘minckijser = tribulus aquaticus. Herba dicta a fructibus spinosis, quatuor duris aculeis modice recuruis: quae alio nomine aliaque ratione nonnullis waternot dicitur’. - R. Dodoens, o.c. 964-965 (Eerdtangel): ‘... daer nae volgen de vruchten of heauwkens, van gedaente cleyne minckijserkens oft voetangelkens gelijckende, te weten hard ende met veel scherpe stekende doorenkens besett ...’; 1003-1004 (Water-noten): ‘... de vruchten die wij water noten heeten, wat grooter dan haselnoten, swartachtich, vier herde scherpe stekende wat crommachtige doornkens hebbende... In Brabant zijn de noten of vruchten van dit gewas gemeynlic water noten genaemt oft nae de gelijkenisse van gedaente die sij met de voetangels hebben, somtijts oock wel minckijsers...’. - P. Nylandt, De Nederlandtse Herbarius of Kruydt-Boeck (Amsterdam, 1670), 125: ‘... Tusschen ende onder dese wassen de bloemkens die van nootkens, wat grooter als hasel-nooten ende met vier scherpe kromme doornkens beset, gevolght worden’. - J. Frisius, Novum latinogermanicum et germanolatinicum lexicon (Tiguri, 1596), 602: ‘... Ein kraut im wasser, tregt schwarze nussen mit spitzen wie füszeysen, die man wassernüsze nennt. Item ein ander klein kraut auff dem land, hat auch der gleychen spitzige kleine frucht’. - De benaming minckijser is blijkbaar ontstaan door de vormgelijkenis van de vrucht van de plant met een voorwerp uit het krijgswezen, dat eveneens de naam minkijzer of voetangel droeg. Vgl. Mnl. Wdb. IV 1421: ‘Een ijzeren werktuig gemaakt om iemand te verminken, bepaaldelijk een zoodanig, dat met scherpe punten, hoe ook neergeworpen, altijd omhoog steekt en waarmede men de voeten van de vijanden of de pooten hunner paarden verwondde, voetangel, ook friesche of spaansche ruiter geheeten (voetiser)’. - Kiliaan, o.c. 390: ‘Astericus aculeatus; machinulae ferreae tetragonae aculeis extantibus, quae ut inimici pedes laedent, sparguntur’. - J. Frisius, o.c. 602: ‘Dreyspitz. Ein eysen mit drey spitzen, und wie man es wirfft kumpt allwag ein spitz obsich (Fůszeysen)’.

(70) Bosworth -- Toller, o.c. 1085.

(71) Brief van 29 september 1975.

(72) O.B. Schlutter, o.c. 169.

[p. 67]

(C.G.L. V 250²²)⁽⁷³⁾, wat z.i. in het Lindisfarne en het Rushworth MS gepreciseerd wordt door haga dornum (haagdoorn) en gorstum (gaspeldoorn, steekbrem)⁽⁷⁴⁾. Ook H.D. Meritt⁽⁷⁵⁾ steunt op de glossenvertaling (C.G.L. VII 364; Ahd. Glossen III 346⁵⁵; Glossaria Latina I 570, 262)⁽⁷⁶⁾ van tribulus door genus spinarum, d.w.z. doornsoort, in de betreffende OE teksten te lezen als þyrncyn.

M.i. rijzen daarbij toch enkele vragen op: 1. Is þyrncyn eventueel als dusdanig in het OE geattesteerd en/of komen er gelijkaardige appellatieven in het OE voor? 2. Wordt in dergelijke woorden -cyn eventueel ook -cin geschreven? 3. Indien de onderstelling þyrncin = þyrncyn (= doornsoort) juist is, is daarbij dan een dat. mv. mogelijk?

In verband met de eerste vraag: het ags. woordenboek van Bosworth-Toller-Campbell vermeldt geen þyrncyn, maar wel een 80-tal andere samenstellingen met het substantief -cyn(n) als tweede lid. Cyn(n) kan er o.a. een van volgende betekenissen hebben: every being of one kind, a kindred, kind, race, nation, people, tribe, family, lineage, generation, progeny, gender, sex⁽⁷⁷⁾. Van de m.i. met þyrncin qua aard en vorm vergelijkbare woorden op -cyn(n) vermeld ik o.a. wyrt-cyn (plant-), wudu-cynn (hout-), treow-cynn (boom-), hwoet-cynn (tarwe-), hreod-cynn (riet-) enz.⁽⁷⁸⁾.

Wat de tweede vraag betreft, -cyn(n) wordt inderdaad - weliswaar eerder zeldzaam - in dergelijke samengestelde substantieven als -cin aangetroffen. De beide voorbeelden die ik in Bosworth -- Toller⁽⁷⁹⁾ terugvond, komen voor in de Anglo-Saxon Version of Genesis 7.3 en

(73) G. Goetz, Corpus Glossariorum Latinorum I-VII. Leipzig, 1888-1923.

(74) Schlutter schrijft o.a.: ‘Meine bedenken gegen diese auffassung [þyrncin < *þurnikîn] habe ich wie im falle des angeblichen tyncen 'tönnchen' Kluge persönlich vorgelegt, und er gibt mir zu, dasz sie gegründet sind’ (Schlutter, o.c. 169).

(75) H.D. Meritt, o.c. 144.

(76) Corpus Glossariorum Latinorum, o.c. VII 364; Die althochdeutschen Glossen, ed. E. Sievers & E. Steinmeyer I-IV (Berlin, 1879-1898), V (Berlin, 1922); Glossaria Latina I-IV, ed. W. Lindsay e.a. (Paris, 1926-1931).

(77) Bosworth -- Toller, o.c. 183. - Als eerste lid in samenstellingen betekent cyne-doorgaans koninklijk, konings-, b.v. cyne-boren, -bearn, -dom, -helm, -rice enz. Zie hierover ook H. Ström, Old English Personal Names in Bede's History (Lund Studies in English, 8) (Lund, 1939), 11-12.

(78) Onder de tientallen woorden op -cyn(n) zijn er vele i.v.m. mensen en/of afstamming, o.m. cyningcynn, eormen-, foedren-, from-, gum-, mann-, martyr-, modor-, medren-, woepned-, wer-, wif- enz.; i.v.m. dieren en vogels b.v. deor-, earn-, fisc-, fleoh-, fugel-, hafoc-, hroefn-, noeder-, niten-, orf-, wyrm-; i.v.m. zaken en begrippen b.v. fyr-, tynder-, woeter-, win-, sproec-, soed-, crog- e.d.m.

(79) Bosworth -- Toller, o.c. 343, 765.

[p. 68]

6.20, en staan beide in de dat. enk. (vgl. þyrncinum = dat. mv.):... nim of fugelcinne seofen and seofen oēgdres gecyndes... (fugelcyn = het geslacht der vogelen);... of eallum orfcinne... (orfcynn = vee). Een derde vb. staat in de Peterborough Cronicle⁽⁸⁰⁾: AD 449... and on heora dagum geladode Wyrtgeorn Angelcin hider⁽⁸¹⁾ (Angelcyn = het Engelse volk). Campbell meent in zijn OE grammatica dat dergelijke woorden met i i.p.v. y in het OE onder bepaalde kondities konden voorkomen. Over de ‘Unrounding and Rounding of Front Vowels’ zegt hij o.m.: ‘In early texts i occasionally occurs where we should expect y.... In early North[umbrian] texts unrounding does not appear; in Li[ndisfarne Gospels], Rit[uale Ecclesiae Dunelmensis], Ru[shworth Gospels] it is invariable in drihten, frequent in cining, otherwise sporadic.... In eWS [= early West-Saxon] ȳ̆ is hardly ever written ī̆.... In many lWS [= late WS] texts ȳ̆ has a tendency to appear as ī̆ before h, ċ and ġ, and groups containing them... e.g. drihten lord, hiġe mind, biċġan buy, hinġran hunger, driġe dry, wisċan wish, instead of dryhten &c’. In voetnoot voegt Campbell eraan toe: ‘Also cining, cinn where no h, ċ or ġ is present’⁽⁸²⁾.

De derde bedenking betreft de meervoudsvorm van substantieven op -cyn(n). Deze lijkt inderdaad moeilijk denkbaar bij woorden als mancyn, wif-, deor-, fugel-, woeter-, fyr-, wer-, engel-, from-, Angel- enz.: de afkomst, het mensdom, het koningschap, het geslacht der engelen, het rijk der dieren, het ras der vogelen, het volk der Angelen e.d. verdragen moeilijk een grammatikaal meervoud. In dergelijke kontekst is de vorm þyrncinum inderdaad wellicht moeilijker te begrijpen. Maar al vormt -cyn(n) doorgaans verzamelnamen, toch kunnen sommige woorden op -cyn(n) ook voor één species gebruikt worden⁽⁸³⁾. Anderzijds zijn er ook OE teksten waarin samenstellingen

(80) Peterborough Chronicle (Bodleian Ms. Laud 636), uitg. door B. Thorpe, The Anglo-Saxon Chronicle. According to the Several Original Authorities. London, 1861. Het citaat komt uit J. Algeo -- Th. Pyles, Problems in the Origins and Development of the English Language (New York, 1966), 126.

(81) In dezelfde kontekst komt ook voor: AD 789 Đaet waeron þa erestan scipu Deniscra manna þe Angelcynnes land gesohton.... AD 1017 Her on þisum geare feng Cnut cyning to eall Angelcynnes rice (Algeo -- Pyles, o.c. 126, 128). Nog andere vbn. van Angelcyn(n) o.m. in Bede's Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum, en in King Alfreds vertaling van Gregorius' Cura Pastoralis.

(82) Campbell, o.c. (OE Grammar) §§ 315-316 + voetn. 1. - Zie ook H. Sweet, A History of English Sounds from the Earliest Period (Oxford, 1888), 131: ‘In some late mss. (not in Aelfric's Homilies) ci- for cy- is common...’. - Zie ook E. Sievers, Beitr. z. Gesch. dt. Spr. u. Lit. 20 (1895), 165 Anm.

(83) Bosworth -- Toller, o.c. 183, 1014, 1289; zie voorts ān treowcyn enz., blz. 78.

[p. 69]

met -cyn(n) in de dat. mv. geattesteerd zijn, b.v. se forme feohgītsere grōf aefter gimcynnum (the first miser delved after precious stones); swā hwylce moegþa done cende oefter gumcynnum (whatever matron brought forth this son amongst men)⁽⁸⁴⁾. Het beruchte þyrncinum staat dan derhalve niet alleen, ook al komt een meervoudsvorm op -cyn(n) uiteraard eerder zeldzaam voor.

In verband hiermee zou men zich nog kunnen afvragen - gesteld dat þyrncinum toch een diminutief zou zijn en/of als dusdanig door de verschillende kopiisten werd opgevat - waarom de bestaande hss., op het Cambridge MS na, dit woord dan onveranderd hebben overgenomen en waarom ten minste niet de uitgang -um verdoft werd tot -en. Het behoud van de -i- zou wellicht kunnen verklaard worden door het feit dat in de periode waarin de afschriften werden gemaakt, nl. de 11de en de 12de eeuw, een diminutiefsuffix -cin/-kin, zij het dan waarschijnlijk alleen in hypokoristika, niet meer onbekend was.

Indien ik derhalve geredelijk meen te mogen besluiten dat þyrncinum waarschijnlijk dient te worden gelezen als þyrncynum, dan blijft tyncenum daarentegen een duister probleem; toch denk ik, in het licht van wat voorafgaat, aan de juiste schrijfwijze ervan te mogen twijfelen en derhalve ook aan het voorkomen van een diminutiefsuffix -cin in OE appellatieven.

Dit alles brengt ons onmiddellijk in de nabijheid van de 9de-eeuwse -cin namen uit het Liber Vitae, nl. Hogcin en Cynicin. Zijn ze te beschouwen als hypokoristika? Zo ja, is -cin er een autochtoon OE suffix? Indien neen, hoe dienen beide namen dan verklaard te worden? Ik beperk me voorlopig tot deze twee die ik als test-cases beschouw, niet alleen omdat ze geattesteerd zijn in de eerste helft der 9de eeuw (en meteen de oudstgekende namen op -cin uitmaken), maar ook omdat ze te lokaliseren zijn in Northumberland⁽⁸⁵⁾. Belangrijk is

(84) Bosworth -- Toller, o.c. 477, 492.

(85) A.H. Thompson, o.c. IX: ‘The Liber Vitae of the church of Durham is a composite document, of which the nucleus is the list of some 3.150 names classified according to their bearers' rank in the world and in the Church, composed in the ninth century at Lindisfarne. This MS (...) was probably brought to Durham at the end of the following century...’. - Id., Ibid. XXVI: ‘Although the book was preserved throughout the migrations of St. Cuthbert's community, the lists were left without continuation. At the close of the tenth century, it reached Durham’. - Stenton, o.c. 95: ‘... the great necrology, generally known as the Liber Vitae of Durham, which was written at Lindisfarne in the first half of the ninth century’. - Het klooster van Lindisfarne, gesticht in 635, ligt op Lindisfarne Island, thans Holy Island genoemd; ‘before the end of 634 a company of [Irish] monks under a leader named Aidan had reached Northumbria. They settled for security on the tidal island of Lindisfarne, where Aidan died in 651, and their monastery remained for nearly thirty years the seat of the only bishopric in Northumbria.... Their work had all the characteristics of a Celtic missionary entreprise’ (Stenton, o.c. 118). Lindisfarne verwierf verdere bekendheid door zijn beroemde bisschop St. Cuthbert (2de helft der 7de eeuw). Het klooster werd grotendeels geplunderd en verwoest door de Noormannen in 793. Het eiland is alleen bij eb met het vasteland verbonden en telt momenteel nog slechts ca. 160 inwoners.

[p. 70]

eveneens het feit dat ze voorkomen in een oorspronkelijk dokument, terwijl tyncen en þyrncin ons slechts bekend zijn uit kopieën die ongeveer een eeuw resp. een paar eeuwen jonger zijn.

Voor de verklaring van dit element -cin kunnen m.i. verschillende mogelijkheden overwogen worden. Vooreerst een eventuele migratie of ontlening. Gezien in het gehele kader van de ontwikkeling van het suffix -kin, komt dan m.i. alleen het kontinent en meer bepaald zuidelijk Vlaanderen daarvoor in aanmerking. De oudste attestaties met een -kin suffix worden daar immers aangetroffen rond het midden van de 9de eeuw, nl. te Poperinge Radeken, te Thérouanne Hadaken (beide cijnsplichtigen) en te Mighem (onbek., waarschijnlijk bij Saint-Omer) VUifken, een lijfeigene⁽⁸⁶⁾. Het quasi gelijktijdig voorkomen van de drie namen op drie verschillende plaatsen (alhoewel min of meer in dezelfde streek gelegen) wijst er m.i. op dat het suffix reeds een aantal jaren vroeger moet ontstaan zijn, wellicht op het einde van de 8ste eeuw of ten laatste in het eerste kwart der 9de. Indien er weliswaar in die periode ongetwijfeld reeds Vlamingen om de een of andere reden naar Engeland trokken of uitweken, dan gebeurde dat toen nog niet in groot aantal en daarenboven gewoonlijk naar het zuidelijke deel ervan, niet naar de streek ten noorden van de Humber⁽⁸⁷⁾. Ik kan me dan ook moeilijk indenken dat de twee namen op -cin die in het Liber Vitae onder de hoofding ‘nomina clericorum’ voorkomen, namen van mensen uit de Vlaamse gewesten zouden zijn. Overigens zijn de eerste bestanddelen der beide namen, nl. Hog- en Cyni- vrijwel onbekend in de onl. namenschat.

(86) M. Gysseling -- A.C.F. Koch, Diplomata belgica ante annum millesimum centesimum scripta (Brussel, 1950), 61, 63, 55: Sithiu 844-64 (kop. 961, waarvan 4 kop. 12de-18de eeuw), in Pupurninga uilla... Radeken; in Teruuanna... Hadaken; Sithiu 853 (kop. 961, waarvan 4 kop. 12de-18de eeuw), in pago Bononensi in loco noncupante Mighem... VUifken. - De eerste namen op -kin zijn buiten Vlaanderen pas ongeveer een eeuw later geattesteerd: a^o 938 in Limburg; einde 10de eeuw in Nederland.

(87) Over de aanwezigheid van Vlamingen in Engeland in OE tijden en hun invloed op de naamgeving aldaar, zie o.m. Th. Forssner, o.c. XXXI-LXIII.

[p. 71]

Of zou men als verklaring voor Hogcin en Cynicin een ontwikkeling van een autochtoon diminutiefsuffix mogen poneren, wat dan meteen zou neerkomen op een gelijktijdige en parallelle OE en onl. evolutie? Cyni- is ongetwijfeld een typisch inheems OE element; immers, namen met Cyni- als eerste bestanddeel zijn er schering en inslag. Ook in het Liber Vitae zelf komen enkele tientallen namen met Cyn(i)- voor, in de hogere én de lagere standen, zowel bij mannen als bij vrouwen; meer nog, men treft er ook hypokoristika als Cyni (2 ×), Cynech⁽⁸⁸⁾, Cyna en Cynia⁽⁸⁹⁾ in aan (LV 28, 34, 20, 27), blijkbaar met hetzelfde bestanddeel gevormd. Met Hogcin is het echter anders gesteld: het eerste element is voor het OE ongewoon, en in het Liber Vitae zoekt men vergeefs naar een tweede naam met Hog-⁽⁹⁰⁾. H. Sweet beschouwt hem overigens als een vreemde eend en schrijft hem kur-

(88) Teoretisch zou men hiervan, indien in Cynech de auslaut -ch als k zou dienen uitgesproken te worden (zo b.v. Eckhardt, o.c. 345: Cynech = Cynec; anders Wright, o.c. 11: In the oldest records final h was sometimes written ch), door bijvoeging van een eventueel -in suffix, tot een vorm Cynechin/Cynecin kunnen komen. Wijs ik er vooreerst op dat het Liber Vitae steeds Cyn- ofwel Cyni- heeft in samengestelde namen. Anderzijds lijkt dat -in suffix in het OE erg problematisch te zijn in psn. Redin vermeldt bij zijn ‘diminutive names’ geen -in suffix, wel een soort -n-suffix in ‘a few names of doubtful character’ (Redin, o.c. 160-161), waarvan drie namen uit het Liber Vitae (Tilne, Lifna, Aebbino), en één muntmeester (Wilne) onder koning AEthelstan (925-940). Aebbino (bij de nomina reginarum et abbatissarum) is er geattesteerd naast AEbbę en Ebbi. In het Liber Vitae noteerde ik verder nog alleen Celin (volgens Redin, o.c. 27 identiek met Ceawlin; waarschijnlijk geen germ. naam) en tweemaal Hygine, een naam die evenwel bij Redins Uncompounded Personal Names niet terug te vinden is; vormen als Uoenan, Arnan, Aethan, Cunen, Turpen, Cotten, Arcanaen, Custantin e.d. worden door Redin en door Sweet als vreemd of bepaald als Keltisch beschouwd.

(89) H. Sweet plaatste in de index bij de uitgave van het Liber Vitae enerzijds de hypokoristika Cyni en Cynech samen met Cynicin bij elkaar, en anderzijds ook Cȳna en Cȳnia, zonder verdere verklaring (Sweet, o.c. Liber Vitae 568, 639). Hetzelfde deed ook Searle, o.c. 153, 159. Redin daarentegen ziet een mogelijk verband tussen Cyna en Cune (Redin, o.c. 47, 121). Cynia wordt door Sievers afgeleid uit Cyniga (E. Sievers, Angelsächsische Grammatik (Halle, 1898³), § 214⁵), terwijl Redin, o.c. 159 bij een OE naam op -i(g)a eerder denkt aan een zwakke derivatie van een naam op -ig (*Cynig).

(90) Voor hoga/hogu/hog/hoh, zie Bosworth -- Toller, o.c. 548-549 en Id. Suppl. 556-557. Weinig voorkomend adj. (= careful, thoughtful, prudent, anxious) en subst. (= care, anxiety); afgeleid van oe. ww. hogian = to think, to be wise, prudent, anxious. - Redin, o.c. 76-77 vermeldt één Hoga (uit Domesday-Book); of ook namen als Hooc (presbiter et abbas; einde 7de), Hoc (Beowulf, v. 1077), Hocingas (Widsith 29) en Hoch (Domesday-Book, 11de eeuw) hierbij horen, is minder waarschijnlijk (Redin, o.c. 20, met bibliografische verwijzingen).

[p. 72]

sief⁽⁹¹⁾; von Feilitzen bestempelt hem in zijn brief als ‘dunkel’, maar denkt voor Cynicin, zij het dan eerder weifelend, aan een ‘einheimisches Suffix -ikīn’, dat z.i. in elk geval nooit produktief is geweest in OE tijden. Overigens worden de muntmeestersnamen op -cin die op het einde der 9de eeuw⁽⁹²⁾ en in de loop van de 10de eeuw⁽⁹³⁾ op enkele OE munten vermeld staan, door hem als buitenlanders beschouwd⁽⁹⁴⁾. Het stemt wel tot nadenken dat, bij eventuele gelijktijdige OE en onl. evolutie, het suffix zich niet alleen niet verder heeft doorgezet in de OE persoonsnamenvoorraad van de 9de en 10de eeuw, maar ook dat het toen geen wortel heeft geschoten bij de appellatieven en dat -kin kort daarop ontleend werd uit Vlaanderen⁽⁹⁵⁾.

Een derde verklaringsmogelijkheid van -cin is misschien het bestanddeel -cyn(n), dat hierboven eveneens voor de tweede syllabe

(91) H. Sweet, o.c. 159 (L.V. 26); blz. 153: ‘Celtic and other foreign names being in italics’.

(92) A^o 890-900 Bosecin bevat een naamstam die reeds vroeg zowel in het OE (cfr. Redin, o.c. 86; komt reeds voor begin 8de eeuw; vgl. ook Bosa, bisschop van York, in Bede's Historia Ecclesiastica) als in onze gewesten geattesteerd is: Boso a^o 723 (kop. 1075-1100) te Herstal; a^o 834 (kop. 1075-1100) te Oosterbeek; 840-877 (kop. 941) te Gent; 855 (kop. 10de) bij Utrecht; 878 (kop. 18de) in Noord-Frankrijk enz.; Bosuc 800-804 (kop. begin 10de) te Wichmond? (C. Marynissen, Hypokoristische suffixen in onl. psn., inz. de -z- en -l- suffixen (Doct. Leuven, 1971), 132-134).

(93) O.m. Fredicin, Mannecin, Manticen (zie hierboven blz. 52).

(94) C. Marynissen, Onl. -cin, mnl. -sin. Naamkunde 6 (1974), 101-102. - Anderzijds is er ook inwijking van Engeland op het vasteland gebeurd, o.m. in de Noordfranse kuststreek; een voorbeeld daarvan zijn o.a. de nederzettingsnamen op -tun in de streek van Boulogne die getuigenis afleggen van een belangrijke volksplanting vanuit Engeland in de loop van de 7de en de 8ste eeuw. Engels zijn eveneens in die periode de namen van enkele merovingische muntmeesters, o.a. Borsa (te Boulogne), Dutta, Ela, Donna, Anglo en Sassanus (te Quentowic). Vooral de germ. toponymie in het N.-W. van Pas-de-Calais heeft vele aanknopingspunten met Engeland. Die Engelse expansiekracht neemt echter in de loop van de 8ste eeuw in kracht af: Noordzee en Kanaal gaan dan een kloof vormen zodat niet alleen het Nederlands en het Engels uit elkaar gaan groeien, maar ook het germ. deel van Pas-de-Calais zal gaan deel uitmaken van het Nederlandse grondgebied (M. Gysseling, Ontstaan en verschuiving van de taalgrens in Noord-Frankrijk. In: De Franse Nederlanden = Jb. Ons Erfdeel 1976, blz. 73).

(95) Over de after-conquest-names met -kin suffix, vgl. Forssner, o.c. XLII: ‘These Flemings have exercised a considerable influence on the English personal names not only by helping to spread many Cont.-Germ. names, but also by introducing names in -kin into England, where this name-element acquired the function of a productive name-suffix’. - Over het gebruik van -kin bij OE substantieven (vanaf ± de 13de eeuw, vooral onder Vlaamse invloed), zie o.m. P.H. Reaney, The Origin of English Surnames (London, 1967), 213-217; H. Koziol, Handbuch der englischen Wortbildungslehre (Heidelberg, 1972²), 248.

[p. 73]

van þyrncin in overweging werd genomen. De grootste moeilijkheid hierbij is het feit dat -cyn(n), zoals tot nog toe werd beweerd, als tweede element niet zou voorkomen in samengestelde OE persoonsnamen. Boehler⁽⁹⁶⁾ is formeel in haar verklaring bij cyne-: ‘Im 2. Gliede nicht vertreten; denn d.v. Searle zitierte Hoēđcyn ist nach Holthausen, Beowulf I 123 = Hoēđcin, wo -cin = Diminutivsuffix -chen ist’. Het is me onbekend waarop Holthausen gesteund heeft om Hoēđcyn te wijzigen in Hoēđcin, tenzij zijn eventuele konstatering dat psn. op -cyn in het OE schijnen te ontbreken, hem voldoende leek om er een diminutiefvorm van te maken; doch de oplossing van het probleem heeft hij daardoor alleen maar verlegd. Ook Björkman⁽⁹⁷⁾ heeft zich met de verklaring van Hoēđcyn⁽⁹⁸⁾ beziggehouden. Aangezien deze naam voorkomt in de Beowulf, meent hij dat ‘dieser Name doch am ehesten aus dem Nordischen heraus erklärt werden musz; und dem Nordischen fehlt das Suffix [-kin] ganz entschieden.... Meiner Meinung nach läszt es sich aber nicht bezweifeln, dasz das letzte Glied in Hákon der i-Stamm -konr war, und dasz -cyn in Hoēđcyn mit diesem identisch ist bzw. aus ihm stammt’⁽⁹⁹⁾. Björkman ziet derhalve in Hoēđcyn noch een -cin suffix (‘Das Suffix -cin läszt sich nicht mit besonders groszer Sicherheit für das Altenglische nachweisen’), noch een OE namenelement -cyn (‘Im Englischen fehlen Namen mit -cyn < *kunja-’)⁽¹⁰⁰⁾, maar een skand. compositum.

(96) M. Boehler, Die altenglischen Frauennamen (Germ. Studien, 98) (Berlin, 1931), 47.

(97) E. Björkman, Haeđcyn und Hákon. Englische Studien 54 (1920), 24-34. - Verbeterde en aangevulde versie van zijn Studien über die Eigennamen im Beowulf (Studien z. Engl. Philol., 58) (Halle/Saale, 1920; reprogr. Nachdruck Tübingen, 1973²), 51-55; in deze Studien ontbreken verschillende blz. onder de naam Hoeđcyn, die in eerstgenoemd artikel wél aanwezig zijn.

(98) De naam komt in de datiefvorm voor in de Beowulf, vers 2483: ‘Hoeđcynne weard, Geata dryhtne, gûđ onsoege’. De spelling met dubbele nn wijst alleszins op een compositum met -cyn(n) en geenszins op een suffix -cin. - Hoeđcyn is de tweede zoon van de Gautenkoning Hredel; hij doodt zijn oudste broer Herebeald uit onvoorzichtigheid met een pijl; na Hredels dood erft hij het Gautenrijk; gedood in de slag bij Hrefnawudu, wordt hij opgevolgd door zijn jongere broer Hygelac. Hoeđcyn is de broer van Beowulfs moeder (M. Heyne, Beowulf (Paderborn, 1879⁴), 60, 122).

(99) E. Björkman, o.c. 27-28. - Ca. 50 jaar vroeger meende S. Bugge, Tidsskr. f. Phil. 8 (1868), 289 in de naam Hoeđcyn reeds een OE vorm van de Skand. psn. Hákon te mogen zien.

(100) In het begin van zijn artikel geeft Björkman een bondig overzicht van enkele tot dan bekende verklaringen van oe. Hoeđcyn; o.m. E. Eckhardt, Engl. Studien 32 (1903), 348; F. Holthausen, Beowulf (Heidelberg, 1913-1914), 122; F. Kluge, Engl. Studien 21 (1892), 448; W.J. Sedgefield, Beowulf (Manchester, 1910), 290; M. Heyne -- L. Schücking, Beowulf (Paderborn, 1918), 321; M. Rieger, Zs. f. dt. Phil. 2 (1870), 374. Ze zien allen in het tweede element -cyn een diminutiefsuffix. G. Binz daarentegen (Beitr. z. Gesch. dt. Spr. u. Lit. 20 (1895), 165-166) meent er een tweeledige naam (Hoeđ + cyn) in te onderkennen en geen diminutiefsuffix -cin, alhoewel hij meent dat -cyn nergens elders als tweede lid van een psn. optreedt. In een voetnoot bij dit artikel (blz. 165, voetn. 1) zegt A. Sievers dat cyn wellicht berust ‘auf volksetymologischer deutung eines überlieferten und nicht verstandenen -cin (die Beowulfhs. gehört ja einer zeit an, wo schreibungen wie cin, cining und cyn, cyning bereits gleichwertig waren)’. - Björkman zelf beoordeelt de vermeende oe. -cin vormen als volgt: ‘Nach dem N.E.D. fehlt im Altenglischen jede Spur des Suffixes -kin.... Tyncen ist sowohl in bezug auf Bedeutung als Etymologie ganz unsicher; þyrncinum kann zu cīnan, got. keinan gehören (man war offenbar unsicher, wie man tribolis wiedergeben sollte, wie die Glossen haga-þornum, gorstum, þyrncinum andeuten); Cynicin ist vielleicht kontinentalgerm. Ursprungs, wie dies für Mannecin als zweifellos gilt; auf das unklare Hogcin ist auch nicht viel zu geben’ (blz. 26-27).

[p. 74]

Nochtans staat Hoēđcyn niet alleen. Inderdaad, The Numismatic Chronicle (London, 1885), 264 citeert onder Edward III the Confessor een muntmeester Hoērđcyn. O. von Feilitzen die me dat in zijn reeds genoemd schrijven meedeelt, identificeert hem met een van de drie namen op -kin bij de pre-conquest personal names of Domesday Book, nl. Hardechin; ook Searle⁽¹⁰¹⁾ vermeldt Heardcyn (var. Hoerthcyn) en verwijst eveneens naar Hardechinus. Deze gelijkstelling (Hardechin = Hoerdcyn, ook Harcin) lijkt er op te wijzen dat -cyn ook in de plaats van het suffix -cin kon voorkomen, al is het eerder uitzonderlijk en, in voorkomend geval, op een muntstuk uit de 11de eeuw. In dit verband verwijs ik eveneens naar de bespreking van þyrncin, waarbij ik een paar casus obliqui met -cinne i.p.v. -cynne (fugelcinne, orfcinne) citeerde, alsook Angelcin naast Angelcyn(n). Het is dus niet onmogelijk dat, omgekeerd, Hogcin en Cynicin als -cyn vormen dienen opgevat te worden. Beide namen zijn nergens elders geattesteerd. Voor een onengelse vorm als Hogcin is dat beslist niet verwonderlijk. Voor Cynicin staan de zaken wellicht anders, vooral indien we, in het licht van wat voorafgaat, de voorraad OE substantieven op -cyn overlopen. Cynecyn(n) is nl. een woord dat verre van ongewoon is in het OE. Volgens Bosworth heeft het eerste bestanddeel cyne- dan doorgaans de betekenis ‘regius, regalis’, het tweede deel -cyn(n) ‘gens, stirps, familia’; cynecyn(n) = ‘royal race or lineage, royal offspring or family’⁽¹⁰²⁾. Hij citeert o.m. als excerpten:... of

(101) Searle, o.c. 286.

(102) Bosworth -- Toller, o.c. 183; zie ook Ström, o.c. 11-12.

[p. 75]

Francena cynecynne⁽¹⁰³⁾; he woes cynecynnes; Norþanhymbra cynecyn (-kyn) enz.⁽¹⁰⁴⁾; en uit de Saxon Chronicle: he gecuron heora kynecinn⁽¹⁰⁵⁾. Dit laatste is meteen een ander voorbeeld van -cinn = -cynn. Ik meen dan ook dat deze derde verklaringsmogelijkheid geenszins mag uitgesloten worden, doch als een aanvaardbare hypotese dient beschouwd te worden, niet in het minst omdat ze ook voor þyrncin een m.i. logische en aannemelijke interpretatie verschaft. Al blijft de toepassing op een persoon toch wel vreemd (toenaam?).

Ik dacht dat ik dit artikel niet mocht afsluiten zonder de kurieuze vorm Ricfolcyn⁽¹⁰⁶⁾ uit het Liber Vitae nader te bekijken. Aangezien hij geattesteerd is bij de koninginnen en abdissen, is het de naam van een vrouw. Hij lijkt wel een ongewone vorm te zijn omdat hij op het eerste gezicht is samengesteld uit drie delen, nl. Ric + folc + het suffixoïde -yn (= in?). Dergelijke komposities zijn in de germ. naamgeving eerder zeldzaam; een tweeledige naam krijgt immers normaal geen suffix toegevoegd. Daarenboven is Ricfolc geen typisch vrouwelijke naam. Overigens is het een eerder ongewone formatie in het OE: het element folc lijkt er, indien we even mogen voortgaan op Searle's Onomasticon, niet als tweede bestanddeel voor te komen. Von Feilitzen⁽¹⁰⁷⁾ meent: ‘Genuine OE compounds in Folc- are early and rare’, wat overeenstemt met Searle's lijst, waarin het overgrote deel der Folc- namen hetzij jongere vormen betreft, hetzij namen uit kontinentale oorkonden. Overigens werd Folc- hoofdzakelijk bij mannelijke personen gebruikt: Searle citeert alleen a^o 681 Folcburh als vrouwelijke naam in OE bronnen⁽¹⁰⁸⁾. Ook Boehler⁽¹⁰⁹⁾ zegt: ‘Folc- nur im 1. Gliede von Männernamen, ziemlich selten’; en bij het bestanddeel Ric-: ‘Im 1. Gliede von Mn. nicht häufig’;

(103) Synoniem van: of Francena cyningcynne (Bosworth -- Toller, o.c. Suppl. 141).

(104) O.m. ook nog: to þam cynecynne; þoet Iudeisce cynecynn (H. Sweet, An Anglo-Saxon Reader in Prose and Verse (Oxford, 1904⁷), 75; vermeld in Aelfric's Homilies, uitgeg. naar B. Thorpe, The Homilies of AElfric. 1843; volgens het Cambridge MS).

(105) Bosworth -- Toller, o.c. Suppl. 140.

(106) H. Sweet, o.c. Liber Vitae 154²¹; L.V. 13. - In de facsimile-uitgave van Thompson is de laatste helft van de naam spijtig genoeg onleesbaar.

(107) O. von Feilitzen, o.c. 257, voetn. 1.

(108) W.G. Searle, o.c. 242-244. - Ook bij de eigennamen in Bede's Historia Ecclesiastica tref ik geen enkele naam met Folc- aan (cfr. F. Kluge, Angelsächsisches Lesebuch (Halle, 1902³), 14-15). - M. Redin vermeldt evenmin hypokoristika met Folc.

(109) M. Boehler, o.c. 75, 109, 110.

[p. 76]

bij de vr. namen vermeldt ze alleen de verbinding Ric- met -hild en met -thryth. Ricfolcyn kan dus wellicht een buitenlandse weldoenster geweest zijn, koningin of abdis, die om die reden in het Liber Vitae genoemd wordt. Dit verklaart echter nog niet de uitgang -yn na een tweeledige naam. Searle⁽¹¹⁰⁾ weet er geen verblijf mee in zijn inleiding bij de verschillende naamklassen en plaatst Ricfolcyn bij de weinige namen ‘which do not enter into any of the foregoing classes’. Ook Redin⁽¹¹¹⁾ heeft bij zijn soorten ‘diminutive names’ slechts hypokoristika met -k en -l suffix, met een ‘patronymic formation in -ing’, en verder nog een paar namen op -ig/-i(g)a en op -ede, en een viertal met een soort -n-suffix. Von Feilitzen⁽¹¹²⁾ spreekt wel van ‘the Latin and OFr suffix -in(us)’, doch meent dat het slechts bij een zeer klein aantal namen weer te vinden is, vooral dan bij ‘OSc. weak names in -i’. Forssner⁽¹¹³⁾ vermeldt er een aantal op -in, -inus, -ina; ze zijn echter van veel jongere datum en kontinentaalgerm. van oorsprong.

Het blijkt derhalve dat in het OE een dergelijk -in bij de vorming van hypokoristika inderdaad praktisch niet bekend is, resp. niet produktief is geweest. Indien Ricfolcyn geen korrupte grafie is, dan blijven er m.i. slechts twee mogelijke verklaringen over, maar die allebei een of ander bezwaar bevatten. Gesteld dat Ricfolc in se een mannelijke naam is, dan zou men in het achtergevoegde -yn het femininumvormend suffix -in⁽¹¹⁴⁾ kunnen zien, naar analogie met de OE substantieven gyden, scylcen, mynecen e.d. Een bezwaar daartegen is de grafie -yn i.p.v. -in, alhoewel Campbell⁽¹¹⁵⁾ zegt dat in Oudnorthumbrische teksten soms y voor i kan staan; en men zou er daarenboven nog kunnen tegen inbrengen dat men eerder Ricfolcen dan Ricfolcyn zou verwachten, omdat -in normaal reeds in het OE tot -en verdoft was. Nochtans moet ook hier weer rekening gehouden worden met afwijkende schrijfwijzen. In Bosworths Dictionary zie ik b.v. dat de vrouwelijke vorm van mann. munuc/munec in het OE

(110) W.G. Searle, o.c. XXIV.

(111) M. Redin, o.c. 138-162, vooral 160-162.

(112) O. von Feilitzen, o.c. 125.

(113) Th. Forssner, o.c. 279.

(114) Zie hierboven blz. 56.

(115) A. Campbell, o.c. 132: ‘y for i in these North[umbrian] texts is invariable in symle always, sporadic in other words, e.g. Rit[uale Eccl. Dunelm.] suyppa whip, Li[ndisfarne Gospels] wynn work, wynnes they work...’.

[p. 77]

mynecenu (= monacha, monialis) luidt⁽¹¹⁶⁾; in de erbij geciteerde excerpten ontmoet men dan ook normaal mynecenu, mynecena, doch daarnaast ook vormen op -cyn- i.p.v. -cen-: seo mynecynu (3 ×); bysn be sumere mynecyne; mynecyna (sanctimonialium); en in een jonger excerpt: into dae mynechina life. De uitgang -yn i.p.v. -en trof ik ook aan bij þeowen = female servant, slave⁽¹¹⁷⁾: naast gewone vormen in b.v. ic hoebbe þeowas and þeowena, of ook Drihtnes þeowen, noteerde ik éénmaal: da com to hym ān þeowyn. In dit kader zou dan ook een vorm Ricfolcyn (i.p.v. *Ricfolcen) denkbaar zijn, alhoewel daardoor nog niet het feit van de uit de band springende vorming uitgelegd wordt.

Een tweede mogelijke verklaring is wellicht de lezing Ricfol(c)-cyn, d.w.z. het toevoegen van een bestanddeel -cyn bij een tweeledige naam Ricfolc. Men zou hem dan kunnen ‘vertalen’ als ‘zij die behoort tot het geslacht of die afstamt van Ricfolc’. Boehler⁽¹¹⁸⁾ in haar studie over de OE vrouwennamen, merkt in dit verband terecht op dat Ricfolcyn een hapax is in de OE namenschat en dat er geen enkel parallel geval bekend is in het ohd. of het on.: ‘Undurchsichtiges Thema. Naheliegend wäre es an folc u. cyne zu denken, was aber unmöglich scheint, weil dieser Name dann dreigliedrig wäre und somit dem germ. Namenbildungsprinzip widerspräche’. Overigens was de gewone OE aanduiding voor de bloedverwantschap het patronymische suffix -ing⁽¹¹⁹⁾. Zo leest men b.v. in de 9de-eeuwse ‘genealogiae per partes brittaniae regum regnantium per diversa loca’⁽¹²⁰⁾ o.m. voor Northanhymbra: egfrid osuing. osuio edilfriding. edilfrid edilricing. edilric iding. ida eopping. eoppa oesing. oesa edilberhting enz.; in de Saxon genealogy:... ond se aedelwulf was ecgberhting. ecgberht ealhemunding. ealhmund eabing. eaba eopping. eoppa ingilding. ingild coenreding enz. In het OE zal men derhalve normaal -ing gebruiken om de afstamming, het behoren-bij-iets aan te duiden. Nochtans kon -cyn ook iets dergelijks betekenen. Bos-

(116) Bosworth -- Toller, o.c. 703; Id., o.c. Suppl. 644.

(117) Bosworth -- Toller, o.c. 1055.

(118) M. Boehler, o.c. 109, 151.

(119) Over de namen op -ing, cfr. o.m. M. Redin, o.c. 163-174: ‘Among the Germanic languages Old English alone preserves a living patronymic formation in -ing’ (blz. 163).

(120) H. Sweet, o.c. (The Oldest English Texts...) 167-171. - Deze genealogies komen voor in het Cotton MS Vespasian B 6.

[p. 78]

worth⁽¹²¹⁾ vertaalt het substantief cyn(n) in de eerste plaats door ‘every being of one kind’; m.a.w. cyn dient niet noodzakelijk en niet altijd als een verzamelnaam opgevat te worden (familie, verwantschap, soort, stam, ras, volk, natie, generatie enz.), maar kan ook één enkeling ervan (één persoon, dier of zaak) aanduiden. Sommige OE teksten lijken daar op te wijzen b.v. door het gebruik van het telwoord ān bij een kompositum op -cyn(n): da aetȳwde Drihten Moise ān treowcyn (= boom) and hēt dōn đoet treow on đaet woeter; scorpio đoet is ān wyrmcynn (= reptiel); of met het onbepaalde sum (= een, een of ander): and dydon on sum hreodcynn (= rietstok); wellicht ook in: collatum, i. vas in quo deportatur vinum vel crōgcyn (= kruik)⁽¹²²⁾.

Welke de juiste verklaring ook moge zijn, Ricfolcyn zal wellicht altijd een duistere naam blijven, vooral omdat hij qua samenstelling in de OE namenvoorraad helemaal alleen staat. Ook voor de vier andere hierboven bestudeerde hapax legomena tyncen, þyrncin, Hogcin en Cynicin zullen duidelijke en onwrikbare bewijzen waarschijnlijk nooit kunnen geleverd worden: ik vrees dat ze wellicht, elk afzonderlijk, gedoemd zullen zijn om in kleinere of grotere mate cruces te blijven⁽¹²³⁾. Overigens was mijn bedoeling alleen trachten te weten te komen of het onl. -kin suffix eventueel een voorloper had in OE tijden. Na deze studie mag m.i. daaraan nog sterker getwijfeld worden. En als het sporadisch in het OE zou bestaan hebben, dan is het er zeker niet produktief geworden.

Leuven.

C. Marynissen

(121) Bosworth -- Toller, o.c. 183.

(122) Bosworth -- Toller, o.c. 1014, 1289; Id. Suppl. o.c. 135, 564.

(123) Sprekend over de namen vermeld in oude hss. als Bede's Historia Ecclesiastica en in het Liber Vitae Dunelmensis, zegt A. Campbell: ‘... in using names for linguistic purposes it should always be remembered that in them archaic and dialectical forms tend to be cristallized, so that they do not reflect the dialect of the writers of the texts in which they are preserved’ (A. Campbell, o.c. OE Grammar, Introduction 5).