Naamkunde. Jaargang 4

[p. 36]

De inscriptie(s) in de oude kerk van Maarssen.
Thidehart en Riclint.

Het aantal oude inscripties, die persoonsnamen overleveren, is in Nederland niet groot. In zijn opstel ‘Persoonsnamen in inscripties’⁽¹⁾ heeft B.H. Stolte het schaarse materiaal bijeengezet en kritisch besproken. Als nr. 24 en 25 vermeldt hij twee niet bewaarde inscripties, die door Heda in zijn Historia Episcoporum Ultraiectensium als volgt worden weergegeven:

In Maersen

Supra postes templi

ehldehart riclint

Legit M.G. Lappius à Waveren IC in limine inferiore ostii

thidehart riciint

Haec non sapiunt Rom. idioma, sed Normannicum vel vernaculum⁽²⁾

De twee inscripties zijn door Stolte correct van Heda overgenomen. Dit is niet steeds het geval; Schönfeld⁽³⁾ geeft:

ehldehart ricint en

thidehart riciint

Deze fout heeft hij van zijn secundaire bron overgenomen⁽⁴⁾.

Nog verder wijkt Meta Schimmel⁽⁵⁾ af:

ehldehart recunt en

thidehart reciint

Zij noemt de inscripties ‘onverklaarbaar en ondateerbaar’. Ook van der Aa, Schönfeld en Stolte wagen zich niet aan een interpretatie.

(1) B.H. Stolte, Persoonsnamen in inscripties. Naamkunde 2 (1970), p. 100-109.

(2) Wilhelmus Heda, Historia Episcoporum Ultraiectensium ed. Buchelius (Ultraiecti 1642) p. 13. De plaatsnaam Maersen is bij Stolte vervangen door de cursief gedrukte moderne vorm Maarsen.

(3) M. Schönfeld Nagelaten opstellen, uitg. door D.P. Blok (Bijdragen en Mededelingen der Naamkunde-Commissie van de Kon. Ned. Akad. v. Wetenschappen te Amsterdam, XVI) (Amsterdam 1959), p. 44.

(4) A.J. van der Aa, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, dl. VII, p. 507 (niet 307).

(5) Meta A. Schimmel. De Nederlands Hervormde kerk te Maarssen. Jaarboek Oud-Utrecht 1970 (Utrecht 1970), p. 9-34; p. 27.

[p. 37]

Heda zegt, dat de tekst geen Latijn is, maar Noor(d)s of volkstaal. Waarom zou het Latijn geweest zijn? Stolte concludeert terecht dat de teksten niet in Gotische letters gebeiteld waren, want dan had Heda ze hier niet opgenomen. Dit wijst tevens op een vroege datering; Stolte plaatst ze in de tiende eeuw. Hij rangschikt ze onder de persoonsnameninscripties.

Blijft de vraag: welke namen? Wij zullen trachten, op deze vraag het antwoord te vinden.

Heda noemt de taal der inscripties Normannicum vel vernaculum. Dat wij niet aan een skandinavische taal mogen denken, is op het eerste gezicht duidelijk. Blijft te overwegen: vernaculum, de volkstaal. Wat is de volkstaal voor Utrecht in de tiende eeuw? Wij kunnen hier een Nederfrankisch dialect, mogelijk met Friese invloeden, verwachten. Alvorens vanuit deze taalkundige positie de tekst te bezien, zullen wij eerst de inscripties op fouten in de traditie onderzoeken.

Het moet elke beschouwer opvallen, dat de beide inscripties zoveel op elkaar lijken. Schrijven wij ze nog eens onder elkaar:

ehldehart riclint

thidehart riciint.

dan zien wij, dat ze dezelfde omvang hebben, dat 13 van de 16 letters gemeenschappelijk zijn en in dezelfde positie staan. Verder is op te merken, dat Riclint een bekende Germaanse vrouwenaam is, en Thidehart een even goed bekende mannenaam. Ehldehart en Riciint komen daarentegen nergens voor; woorddelen Ehlde en iint zijn ook als zodanig onbekend en duidelijk korrupt. Wanneer wij nu de 3 ongelijke letters gelijk maken door in de korrupte naambestanddelen de overeenkomende letter van het gangbare bestanddeel te plaatsen, dan zijn beide inscripties geheel gelijkluidend:

thidehart riclint

thidehart riclint

In de eerste is e in plaats van t, en l in plaats van i overgeleverd; in de tweede is een l door een i vervangen. Dat in de loop van de traditie een e in de plaats van een t komt, is niet vreemd; deze fout komt in bewaarde inscripties voor, bv. Stolte's nr. 31-33 uit de St. Servaaskerk in Maastricht⁽⁶⁾, waar

tteolum staat in plaats van *titolum of *tetolum

(6) B.H. Stolte, l.c., p. 107.

[p. 38]

De beide overige afwijkingen zijn verwisselingen van l en i; de mogelijkheid daarvan spreekt voor zichzelf.

Wij kunnen nu, alvorens op de naamvormen in te gaan, de vraag stellen: Waren er wel twee inscripties, of was er maar één? Heda zegt, dat inscriptie I boven de deur van de Maarssense kerk staat. Onder de deur leest M.G. Lappius à Waveren inscriptie II. Kan het zijn, dat de steen oorspronkelijk boven de deur, door Lappius als drempel werd aangetroffen? Bij de restauratie is de steen niet teruggevonden; Meta Schimmel hoopt, dat ‘de opschriften... misschien ergens omgedraaid of onder liggen’.

Hoe dit zij, de combinatie van beide inscripties levert twee correcte namen op, die wij achtereenvolgens bespreken.

thidehart. De naam bestaat uit de elementen Thide en hart. Het eerste element, got. thiuda- ‘volk’ is in de Germaanse landen vooral populair geworden door de Gotische koning Theodorik, die van 493-523 vanuit Ravenna de Europese politiek beheerste. Zijn naam Thiudareiks betekent ‘heerser over het volk’. In het Nederlands ontwikkelde de naam zich via Diede-rik tot Dirk. Het element hart komt niet alleen als tweede, maar ook als eerste naambestanddeel voor: Hart-man, ‘geharde kijger’, Bern-hard, ‘krachtig als een beer’. De verbinding van beide elementen tot Thidehart komt in onze streken vaker voor; zo heet de Utrechtse bisschop, die van 785-791 het bisdom bestuurde, Theodard⁽⁷⁾. In Gent leeft a. 1047 een Thehardus decanus, waarschijnlijk een Romaan⁽⁸⁾. In 1083 getuigt in Utrecht Thiedard; de oorkonde is weliswaar omstreden, maar de getuigenlijst ‘in hoofdzaak authentiek’⁽⁹⁾. In Alkmaar getuigt a. 1116 een Thiedard⁽¹⁰⁾. Onder de Utrechtse kanunniken komt de naam eveneens voor: a. 1169 Thidhardus; a. 1176 cum... Thiethardo; a. 1178 cum... Thiedardo⁽¹¹⁾. In 1129 is Thiedhardus bisschop van Osnabrück⁽¹²⁾.

(7) E. Förstermann, Altdeutsches Namenbuch I, Personennamen (München und Hildesheim 1966), Sp. 1432.

(8) C. Tavernier-Vereecken, Gentse Naamkunde van ca. 1000 tot 1253 [Tongeren], 1968, p. 35.

(9) Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299. I eind van de 7e eeuw tot 1222. Door Dr. A.C.F. Koch (Den Haag 1970), p. 179.

(10) OHZ, I, 206.

(11) OHZ, I, p. 418, 436, 442.

(12) OHZ, I, p. 221.

[p. 39]

De anlaut TH geeft de klankstand van het Nederfrankisch uit deze periode weer; de vanuit het Beiers opdringende overgang van TH > D heeft onze streken dan nog niet bereikt. De monoftongering van THIUD(E)-, THEUD(E) tot THIED(E), THIDE begint al veel vroeger⁽¹³⁾. De Auslautsverschärfung komt niet alleen in het Hoogduits, maar ook wel ten onzent voor; vgl. Adalart, a. 1063 getuige te Utrecht⁽¹⁴⁾. Voor monoftongering en tussenvokaal vgl. Tidehart⁽¹⁵⁾ en Thidericus⁽¹⁶⁾.

De vrouwenaam Riclint bestaat uit de elementen rik- ‘machtig, rijk’ en lind(e)- ‘schild (van lindenhout)’. De Germaanse namen zijn vaak samengevoegd uit in de families overgeleverde elementen; wil men een betekenis zien, dan zou deze luiden: ‘machtig met het schild’⁽¹⁷⁾. Oude vormen van de naam zijn: a. 1054 Riklend⁽¹⁸⁾; a. 891-896 Rihlint (met Hoogduitse verschuiving van K > h)⁽¹⁹⁾; de Gentse namen a. 11e eeuw Riclindis; a. 1143 Riklinde; a. 1234-1235 Riclent⁽²⁰⁾. In het laatste geval hebben wij weer de verscherping in de Auslaut, evenals bij de Maarssense Riclint.

Tenslotte de vraag: Wie waren Thidehart en Riclint? Zeer waarschijnlijk een echtpaar en wellicht de stichters van de kerk. Maar deze vraag wil ik gaarne aan de historici overlaten.

Zeist.

J.A. Huisman.

(13) Zie H. Kaufmann, Untersuchungen zu Altdeutschen Rufnamen (München 1965), p. 63, 64, 166 e.v.

(14) OHZ, I, p. 161. Dit plaatselijke voorbeeld kan beter de ADALART van inscriptie nr. 26 illustreren dan de door Stolte vergeleken ADALART uit een oorkonde van St. Gallen (l.c., p. 106).

(15) E. Förstemann, Altdeutsches Namenbuch I, Personennamen (München und Hildesheim 1966), Sp. 1433.

(16) OHZ, I, p. 401.

(17) Germaanse vrouwen hebben vaak zeer krijgshaftige namen.

(18) E. Förstemann, o.c. Sp. 1267.

(19) R. Bergmann, Ein Kölner Namenverzeichnis, Rhein. Vierteljahrsbl. 29 (1964), S. 164-174; S. 172.

(20) C. Tavernier-Vereecken, o.c., p. 95.