Musaeus. Jaargang 1

[p. 10]

Winterse spreekwoorden

Over elk onderwerp zijn wel spreekwoorden te vinden. In de Renaissance werden echter ook spreekwoorden gebruikt, die we nu helemaal niet meer kennen. We hebben de spreekwoordenverzamelingen van Carolus Tuinman en Johan de Brune geraadpleegd om enkele spreekwoorden met betrekking tot ‘wintersferen’ op het spoor te komen.

Johan de Brune is een oom van de later in dit nummer ter sprake komende Jan de Brune, de Jonge. Hij is geboren in Middelburg in 1589 en hij stierf in dezelfde plaats in 1658. Nadat hij al veel regentenfuncties had bekleed, werd hij in 1649 raadpensionaris van de Staten van Zeeland. Hij was naast rechtsgeleerde en staatkundige ook theoloog. Tevens studeerde hij letteren en geschiedenis. Deze zeer geleerde man was daarbij een niet onverdienstelijk dichter en hij was vooral bekend als auteur van veel drempeldichten.

Carolus Tuinman werd geboren in Maastricht in 1659. Hij was theoloog en hij werd beroepen als predikant in St. Kruis (Staats-Vlaanderen) in 1685. Via St. Maartensdijk en Goes kwam hij in 1699 in Middelburg terecht, alwaar hij tot zijn dood in 1728 is gebleven. De geschriften van zijn hand zijn rijmwerken, wetenschappelijk-taalkundige werken (waaronder zijn spreekwoordenverzamelingen) en werken van godsdienstige aard. Onder zijn godsdienstige werken bevinden zich ook veel strijdschriften tegen andersdenkenden.

De spreekwoordenverzameling van Johan de Brune is gerangschikt per onderwerp. Opvallend is dat in het werk alleen tweeregelige spreekwoorden zijn opgenomen die altijd rijmen. De spreekwoorden zijn niet logisch ingedeeld.

Het werk van Carolus Tuinman bevat een index op titel van de behandelde spreekwoorden. Spreekwoorden waar binnen de uitleg van de spreekwoorden naar verwezen wordt, staan echter niet in deze index vermeld, zodat uiteindelijk het zoeken in deze verzameling niet veel gemakkelijker is dan in het werk van Johan de Brune.

[p. 11]

Hieronder volgen een aantal ‘winterse’ spreekwoorden en uitdrukkingen uit beide verzamelingen.

De Brune

Die daer een winter-dagh passeert
Een groote vyand heeft geweert.

[C8v] Te winter by het goede vier,
Te zomer, by de wijn of bier.

Zit by het vier, by winter tyd,
Des zomers in de schaduw zijt.

Het jaar wel dick met sneeuw bedeckt,
Veel vruchten aen de Lands-man streckt.

Van reghen, die des winters stort,
De zomer wonder vruchtbaer wort.

Tuinman

(311) Hy staat en kykt als Piet Snot.

Dat is, als een snottige Piet, een snotjongen, of snotolf. [...]. Diergelyke spreekwoorden zyn: Hy staat en kykt als een poelsnip; Als een bepiste Paap; Als of hy in de sneeuw gepist had; Hy staat en kykt als een snyer, die zyn naald verloren heeft.

(100) Hy zuigt aan een sneeuwbal.

Dat zegt zich zeer schraal en armelyk te behelpen. Een Sneeuwbal levert zeer weinig voedsel uit; en byna al zoo wel kan men van de wind leven.

[p. 12]

Hy heeft het ys gebroken.

Dit zegt men van ymand, die eerst de weg baant, door de beletselen weg te ruimen. 't Is ontleent van die een vaarweg door 't ys openen. Men kan geen ys met handen breken, maar wel byten.

Hy komt wel beslagen ten ys.

Dat wil zeggen, hy heeft zich tot die zaak wel geschikt en voorzien. 't Is genomen van paarden, die wel beslagen en gescherpt moeten zyn, indien men daar mede op het ys zal ryden.

(195) Hy praat van de sneeuw, die 't jaar viel.

't Wil zeggen, van dingen die lang geleden zyn, en waar van niets meer in wesen is. Men zegt ook: Hy praat van den ouden Hillebrand. Of dat ziet op Paus Gregorius de VII, te vooren Hillebrand, die zo veel spel in de wereld gemaakt heeft kan men overwegen. Immers die is noch ouder dan Marten van Rossum.