Merlyn. Jaargang 3

[p. 293]

De dood van mijn broer
Naar aanleiding van: W.A. Wilmink - Raadselachtigheid en onvolledigheid in enkele gedichten van Hendrik de Vries.
J.J. Wesselo

Behalve dat Wilmink in zijn artikel over ‘Mijn Broer’ van Hendrik de Vries (Merlyn 3/3, blz. 243) meer belooft dan hij doet (hij zal drie gedichten bespreken, maar bespreekt er slechts een, ten dele, en citeert twee andere als curiosum, of hoogstens als adstructie), is er een zeer principieel bezwaar tegen zijn stuk: hij trekt de meest gevaarlijke conclusie die naar aanleiding van een gedicht maar mogelijk is, zonder aan de voorwaarden die aan een dergelijke conclusie verbonden zijn te voldoen.

Tot die conclusie - we begrijpen een gedeelte van het gedicht (het antwoord) niet, want ook de ik uit het gedicht begrijpt het niet - mag men slechts overgaan wanneer a) het gehele gedicht nauwkeurig geanalyseerd is, b) geen redelijke interpretatie mogelijk blijkt, en c) steekhoudende argumenten voor de door de dichter opzettelijk in het leven geroepen ‘onbegrijpelijkheid van het gedicht’ aangevoerd worden.

Het stuk van Wilmink voldoet aan geen van deze voorwaarden. Ik zal dit nader trachten aan te tonen.

a. Het gehele gedicht moet nauwkeurig geanalyseerd worden.

Het is onaanvaardbaar van de laatste vier regels van een gedicht van zestien regels te verklaren dat ze niet te interpreteren zijn, zonder precies na te gaan of de eerste twaalf misschien nuttige gegevens voor een eventuele interpretatie bevatten. Alleen een beetje ‘erop los fantaseren’ is niet voldoende.

Voor Wilmink is het bespreken van de eerste twaalf regels overbodig: ‘Alles is duidelijk in dit gedicht, behalve wat de broer zegt.’ (blz. 244). Dit is vreemd. Wanneer het gedicht niet geheel zin-loos is, moet er samenhang bestaan tussen de eerste twaalf en de laatste vier regels. En zou er uit die ‘duidelijke’ eerste twaalf regels geen enkel gegeven te halen

[p. 294]

zijn, dat kan bijdragen tot de oplossing van de laatste vier?

En ìs het allemaal wel zo duidelijk? Kan Wilmink mij precies vertellen wat bedoeld wordt met ‘waar geen mensch van weet’? waarom er staat ‘ik begrijp het slecht’? wat ‘woestenij’ betekent? etc. Misschien kan hij het, is het hem inderdaad duidelijk - maar waarom wendt hij zijn kennis dan niet aan om een interpretatie mogelijk te maken, en trekt hij zonder die kennis te gebruiken zijn gewraakte conclusie?

b. Er blijkt geen redelijke interpretatie mogelijk.

Ik dacht echter van wel. En ook al zullen er misschien andere interpretaties mogelijk zijn, die afwijken van de mijne - in ieder geval moet een poging gedaan worden om met gebruikmaking van alle gegevens een interpretatie op te bouwen, en moet men niet begìnnen met de meest onwaarschijnlijke, zij het theoretisch mogelijke oplossing.

Een van de eerste dingen die in dit gedicht opvallen is dat het zich in twee werelden afspeelt: die van de droom en die van de realiteit (‘droom’ kan men eventueel vervangen door ‘verbeelding’, ‘visioen’, of wat dan ook, mits men doelt op onwerkelijkheid). Het is niet meteen duidelijk welke delen van het gedicht zich in de werkelijkheid en welke zich in de onwerkelijkheid afspelen. Op het eerste gezicht zou men zeggen dat de regels 1, 2, 5, 6, 7 en 8 een reëel gebeuren in het verleden beschrijven (hoe beklemmend, ‘onwerkelijk’ als men wil, dit gebeuren dan ook aandoet), de regels 3, 4 en 9 t.e.m. 16 de irrealiteit. Hierbij moet dan aangetekend worden dat de laatste vier regels weer duidelijk betrekking hebben op het reële gedeelte.

Het is echter verleidelijk de zaak om te keren, dus: regel 1 en 2 beschrijven de irrealiteit, 3 en 4 de realiteit, de hele tweede strofe de irrealiteit en 9 t.e.m. 16 de realiteit. In dat geval wordt het verhaal over het einde van de broer door de ik gedroomd. Vooral de spookachtige sfeer van de tweede strofe stuurt ons in die richting. Er zijn echter voldoende gegevens om deze opvatting te weerleggen. Ten eerste doen de eerste twee regels aan als een normale mededeling, en leest men dus regel 3 en 4 als onwerkelijkheid. Had de dichter regel 1 en 2 als onwerkelijkheid gelezen willen hebben, dan zou hij dit waarschijnlijk duidelijker aangegeven hebben. Ten tweede is ‘Uw hart sloeg naast mij’ eigenlijk alleen maar logisch in een droomsituatie. Maar vooral: als de eerste twee regels en de tweede strofe een droomsituatie beschrijven, dan zou de ik, bij het ontwaken, aan zijn broer die naast hem ligt een vraag stellen over wat hij zojuist in zijn droom heeft meegemaakt, en daar nog

[p. 295]

een antwoord op krijgen ook! Dit is natuurlijk uitgesloten.

Wanneer we dus aannemen dat regel 1 en 2 een reële mededeling doen (de afwisseling onwerkelijkheid-werkelijkheid in de rest van het gedicht is dan logisch), wordt het tijd op de details in te gaan. De vraag naar de leeftijd van de ik en zijn broer, die men zich nog zou kunnen stellen, is niet zo belangrijk. Het zijn waarschijnlijk twee kleine jongens (ook Wilmink suggereert dit, zij het via extratekstuele gegevens): ‘Vaak ligt gij naast mij’, ‘Wij sliepen deze nacht weer saam’ en ‘Iets bangs vervolgde ons beiden’ wijzen althans méer in de richting van kleine jongens dan van volwassenen. En of de ik nu, als volwassene, droomt dat hij weer klein is en zijn (gestorven) broertje naast hem ligt, of, als kleine jongen, droomt dat zijn (onlangs gestorven) broertje naast hem ligt, doet niet ter zake. In de situatie van dit gedicht zijn het twee kleine jongens.

‘Waar geen mensch van weet’. Niemand kent de aard van het einde van de broer. Ook de ik niet? Volgens Wilmink niet: ‘we weten dat “waar geen mensch van weet” ook de ik betreft’ (247). Hoe dan? ‘de vraag naar het einde van de broer wordt steeds weer gesteld’ (247). Maar ìs de vraag ‘waarheen gij gingt’ wel een vraag die ‘naar het einde vraagt’? Dit hoeft beslist niet: als de ik als enige de aard van het sterven kent, zou de vraag ‘waarheen gij gingt’ kunnen impliceren ‘ná uw dood’. In ieder geval kent de ik bij benadering de plaats waar zijn broer stierf (het gras dat met iepen omkringd ligt). Zijn vraag ‘waarheen gij gingt’ wordt dan gesteld om te weten te komen waarheen zijn broer gaan wìlde. Hierop sluit diens antwoord echter niet aan.

De ik bedoelt dus met zijn vraag niet: waarheen gij gaan wilde - ook niet: waarheen gij ging om te sterven (dat weet hij) - maar wel: waarheen gij ging na uw dood (verderop zal dit trouwens duidelijker worden). De regels 3 en 4 zijn niet moeilijk te interpreteren. De ik deelt mee dat hij vaak droomt (‘vaag’) dat zijn broer naast hem ligt, dat hij dit slecht begrijpt (zijn broer is immers dood), dat hij naar hem tast en schrikt (uiteraard, bij het ontwaken en tasten blijkt er geen broer te zijn).

De tweede strofe beschrijft de voorgeschiedenis van de dood van de broer. Problematisch is de verwisseling van de persoonlijke voornaamwoorden: ‘liept gij langs’ en ‘iets bangs vervolgde ons beiden’. De enige oplossing hiervoor is m.i. dat de ik àchter zijn broer langs de iepenweg loopt. Zij worden achtervolgd door ‘iets bangs’ (het enige in dit gedicht overigens waar niets zinnigs over gezegd kan worden), de ik probeert zijn broer, die voor hem loopt, nog te overreden terug te keren, of althans niet alleen te gaan. Dit wordt bevestigd door ‘Toch woudt gij alleen gaan’.

[p. 296]

Wat is de woestenij? Een woestenij is een onbebouwde, woeste, verlaten en moeilijk begaanbare streek. Gegeven zijn in dit gedicht een weg met iepen (in ieder geval een door mensen aangelegd, begaanbaar stuk grond), met naast, of aan het einde van die weg een woestenij, waar gras bij of op groeit. Het landschap is hiermee bepaald, het kan niets anders meer zijn dan een moeras of een drassig, eventueel ondergelopen stuk grasland (dat dan bevroren moet zijn, anders is het nauwelijks een woestenij te noemen; ik kom hier nog op terug). Andere ‘grassige’ woestenijen komen bij een iepenweg niet voor.

Voor wat betreft de laatste strofe heb ik er al op gewezen dat ‘Uw hart sloeg naast mij’ de droomsituatie bevestigt.

Van ‘vroeg, waarheen gij gingt’ hebben we gezien dat hier gevraagd wordt waarheen de broer ging na zijn dood.

Het onpersoonlijke van ‘Het antwoord’ en ‘om zich in te verdiepen’ wordt ook door Wilmink genoemd. Eerst zegt hij (247): ‘de communicatie (...) tussen de broer en de ik raakt versperd’. Iets verder: ‘Dat de broer en de ik van elkaar verwijderd raken, wordt bevestigd door ‘Het antwoord’ (in plaats van ‘Uw antwoord’) en door ‘om zich in te verdiepen’ (in plaats van ‘om U in te verdiepen’). Dit laatste is waar (hoewel ik eraan toe zou willen voegen: juist de droomsituatie wordt erdoor bevestigd), maar het is géen argument door Wilminks conclusie dat de communicatie tussen de ik en de broer versperd raakt. Van elkaar verwijderd raken hoeft immers geen verspèrring van de communicatie te impliceren.

In het antwoord dat de broer geeft is alleen ‘weder dicht omkringd’ problematisch. De iepen moeten dezelfde zijn als die uit regel 5. Daar is sprake van een weg met iepen. Hieruit volgt, nu even afgezien van de vergezochte mogelijkheid van verplaatsing van de iepen, dat die iepenweg in een vrij sterke kromming om het gras loopt (waarmee de woestenij meteen langs, en niet aan het einde van de iepenweg komt te liggen). Men kan dan rustig van ‘omkringd’ spreken, want loopt men langs zo'n weg en beziet men, over het landschap heen, de bocht, die zich tot de gezichtseinder voortzet, dan geeft die bocht inderdaad de indruk deel van een reusachtige cirkel te zijn.

Een kromme weg dus. Maar wat betekent dan ‘dicht’? Wilmink wijst er terecht op dat ‘dicht’ niet bij ‘'t Gras’ kan horen, alleen maar bij ‘omkringd’. Natuurlijk. Maar ‘dicht’ wil dan níet zeggen dat de iepencirkel om het gras zo klein is (dat zou niet kloppen met de kromme weg), maar, heel gewoon, dat de iepenkring dichtbegróeid is. Deze ‘vertaling’ speelt

[p. 297]

ons tegelijk de normaalste, minst gezochte interpretatie van ‘weder’ in de hand: alweer.

We hebben nu zo nuchter mogelijk gewone woorden een gewone vertaling gegeven, maar met verstrekkende gevolgen voor de interpretatie: als het gras ‘alweer met dichte iepen omkringd ligt’, wil dat zeggen dat het bij de dood van de broer níet zo was. Het was toen dus winter. De woestenij (moeras, ondergeopen weiland) was bevroren. De broer heeft zich, zonder zich iets van de ik aan te trekken (‘Toch woudt gij alleen gaan’) op het ijs gewaagd, is erdoor gezakt en verdronken. Hoe logisch is nu ‘waar geen mensch van weet’ geworden (is er een voor de levenden onzichtbaarder, onbekender sterven dan de verdrinkingsdood? En bovendien: de arme jongen is waarschijnlijk niet eens gevonden!); wat krijgt ‘waarheen gij gingt’ (ik zei het al: na uw dood) een huiveringwekkende kracht, evenals ‘verdiepen’...; en hoe duidelijk wordt het antwoord van de broer: het is te vreselijk om na te gaan wat er met mij gebeurde. Want het is zomer, ik ben dus al een half jaar geleden verdronken, het is niet meer na te gaan wat er van mij geworden is.

We hebben nu een sluitende interpretatie, hoewel ik, nogmaals, graag toegeef dat andere mogelijkheden niet uitgesloten zijn. Ook de conclusie waartoe Wilmink komt wil ik niet a priori verwerpen. Daar was het mij ook niet om te doen. Wel moeten er voor zo'n conclusie (voor iedere conclusie) steekhoudende argumenten aangevoerd worden. Hiermee kom ik aan mijn derde bezwaar tegen Wilminks stuk: die argumenten zijn er niet.

c. Wilmink begint met te stellen dat alles in het gedicht duidelijk is, behalve het antwoord van de broer. Vervolgens citeert hij Ter Braak en Vestdijk, waar dezen zich bezig houden met het antwoord. Daarna fantaseert hij erop los, zoals hij zelf zegt, maar vindt, uiteraard zou ik zeggen, geen interpretatie. Hij doet er ook geen moeite voor. Ook de geciteerde ‘Nocturne’ geeft geen informatie. Na deze fantasieën, mijmeringen, vraagstellingen etc. komt het:

‘In het voorgaande ben ik ervan uitgegaan dat de ik de woorden van zijn broer begrijpt, en dat zij hem de oplossing geven voor het raadsel van dat “einde, waar geen mensch van weet”. Dat uitgangspunt is niet juist:’ (246), en Wilmink betoogt dan dat de in ‘Mijn Broer’ beschreven ontmoeting er een is uit een onvoltooide reeks identieke ontmoetingen, waarin dus ook de vraag van de ik en het antwoord van zijn broer steeds hetzelfde zijn, en waarin de communicatie tussen die twee versperd raakt.

[p. 298]

Waarom is de reeks ontmoetingen onvoltooid? Er is een reeks (‘Vaak ligt gij naast mij’), maar waarom kan de in het gedicht beschreven ontmoeting niet de laatste zijn? Geen mens kan bewijzen dat er nog meer zullen volgen. Waarom zijn die ontmoetingen identiek? De vraag en het antwoord kunnen heel goed alleen maar voorkomen in dit ene, in het gedicht beschreven ontmoetingsgeval. En waarom raakt de communicatie verspèrd? Hierboven wees ik er al op dat de verwijdering (in de droom), die bevestigd wordt door ‘Het antwoord’, ‘zich in te verdiepen’, en ook door de afwijkende typografie in Het Getij, niet hetzelfde is als de versperring van de communicatie.

Na dan zijn conclusie, zonder deugdelijke argumentatie, getrokken te hebben, gaat Wilmink verder (247):

‘Het stadium van interpretatie waar Ter Braak en Vestdijk, en met hem waarschijnlijk menige andere geïntrigeerde lezer, zijn gestrand, zijn wij voorbij, nu we weten dat “waar geen mensch van weet” ook de ik betreft, en dat men daarom het gedicht bevredigend kan verklaren zonder een oplossing te geven voor het raadsel van dat einde, dat de broer heeft geleden.

Nu weten we dan eindelijk dat alles in het gedicht duidelijk is, behalve de woorden van de broer: die zijn onbegrijpelijk. En daarmee zijn we terug waar iedereen al was, hebben we een verklaring gevonden voor wat we van het begin af aan eigenlijk al wisten.’ (cursivering van mij. J.J.W.).

Tenslotte citeert Wilmink dan nog een andere ‘Nocturne’, waarin alleen de dichter (en niet degene die de ik daar ontmoet) de informatie achterhoudt.

Het geheel vind ik een schoolvoorbeeld van een methode van stukken schrijven die overtuigend lijken (door bijv. te schrijven: het lijkt mij aanvaardbaar... - en een eindje verder: we hebben gezien dat...), doch die geen ruggegraat bezitten en bij nadere bestudering door de mand vallen; zeker niet de methode om gedichten als die van Hendrik de Vries te benaderen.