Merlyn. Jaargang 3

[p. 69]

Een verbaasd gezicht
J.J. Oversteegen

Er is een soort eb en vloed beweging in de Multatuli-waardering, die niet veel met zijn werk te maken lijkt te hebben, maar aan eigen wetten gehoorzaamt. Alsof na een generatie die hem (meestal wegens persoonlijkheidscultus) verbannen heeft, noodzakelijk een andere moet volgen die hem weer op de sokkel hijst. De eenvoudigste verklaring, en misschien niet eens onjuist, is dat hij maar geen verleden wil worden, en voortdurend weer de vader is waartegen hollandse schrijvers wel moeten rebelleren; hoogstens kan hij dan voor een volgende generatie even grootvader, dus de goede vader, zijn, maar dan springt zijn imago onvermijdelijk terug naar de slechte. Vandaar dan dat zijn houding in gezinsaangelegenheden altijd ter sprake wordt gebracht.

Forum was pro Multatuli. De kinderen van Forum fronsen dus de wenkbrauwen als zijn naam valt. Of, zoals Gomperts het uitdrukt: ‘Persoonlijk b.v. wil ik zijn historische betekenis, zijn grootheid, zijn onvergelijkelijke prozastijl, zijn genie zelfs, graag erkennen, maar ik hoef hem toch maar te lezen om te weten dat ik nooit echt op hem gesteld zal zijn.’ (De schok der herkenning, p. 161). Het is alles bij elkaar heel wat, dat hier erkend wordt, zoveel zelfs dat er niets te wensen over blijft, maar toch blijkt het niet genoeg te zijn. Een louter emotionele affaire dus, en dat wordt ruiterlijk toegegeven.

Minder ruiterlijk vind ik deze passage, uit hetzelfde boek van Gomperts: ‘Als men in Nederland iemand tegenkomt en dat kan nog steeds gebeuren, die hoorbaar zijn neus ophaalt voor Homerus, Shakespeare, Goethe, Kant, voor alle schrijvers en filosofen en misschien ook voor Multatuli, dan is dat nog zijn verderfelijke invloed.’ Is dat nou wel allemaal waar? Heeft Multatuli zich wel zo lelijk over al die heren uitgelaten? en zijn al de kwade praatjes van anderen altijd een gevolg van zijn (cursieve) invloed? Om niet onaangenamer dingen te hoeven zeggen:

[p. 70]

Gomperts overschat de invloed van Multatuli een beetje. Zijn bewering lijkt mij even emotioneel als zijn reactie op de lectuur van Multatuli's werk, maar ditmaal heeft hij minder recht op die emotionaliteit, omdat het hier om feiten zou moeten gaan. In een boek over ‘de invloed van de invloed’ had men een minder slordig gebruik van juist dat woord invloed mogen verwachten. (Het gaat mij dit keer alleen om het stuk over Multatuli; binnenkort zal ik De schok der herkenning als specimen van litteratuurtheorie bespreken.)

Een derde citaat, aansluitend bij het voorgaande, en niet minder kras: ‘In een brief aan Carel Vosmaer schreef hij: “Rafaël is gek, Goethe is gek. Hoe die kerels het aanleggen zo typisch op elkaar te gelijken, begrijp ik niet.” Dit is natuurlijk een grapje, maar hij komt intussen toch tot de overtuiging, dat alle mensen die beroemd zijn hem in de weg staan.’ Inderdaad, het is een grapje, en wel een dat de spot drijft met alle goedkope oordelen over de genoemden. De conclusie van Gomperts is zo ‘twisted’ dat ik geen kans zie, haar aan het Multatuli-citaat vast te koppelen. Daarmee bedoel ik niet dat Multatuli géén last had van andermans grootheid: wat wil Gomperts van iemand, wiens genialiteit hij zelf erkent? Maar, als Multatuli's opmerking al iets te maken had met zijn eigen opvattingen of uitlatingen, dan nog kan men er toch zeker niets anders in zien dan zelfspot?

Gomperts moet Multatuli niet; jammer, maar een tragedie is het niet, voor Gomperts niet en voor Multatuli nog minder. Alleen had hij niet de indruk moeten proberen te wekken dat het om feiten gaat in plaats van om zijn gevoelens. Want feiten kunnen Gomperts blijkbaar niet veel schelen als het om Multatuli gaat. Getuige z'n uitlating (p. 147): ‘Het uitblijven van “inspiratie” was ervoor verantwoordelijk, dat hij zich vele jaren aan het eind van zijn leven in zwijgen heeft gehuld’. Voor iedereen die iets weet van de laatste twaalf jaar van Multatuli's leven, is dit trieste onzin. Inspiratie genoeg: lees de brieven maar.

De verklaring die Gomperts geeft van dat veronderstelde wegzakken van de goddelijke aanblazing, toont vrij nauwkeurig aan, welke kwade wind hèm zijn kennis toewaaide: ‘Als Van Vloten zijn brochure Onkruid onder de tarwe heeft gepubliceerd, waarin zijn partikuliere leven uit de doeken is gedaan als kontrast met de moreel hoogstaande attitude, die hij in zijn geschriften altijd had aangenomen, zakt Multatuli dan ook als een leeggelopen ballon in elkaar.’

Pas op: de wending ‘als kontrast met de moreel hoogstaande attitude, die hij etc’, stamt van Gomperts, niet van Van Vloten. Kon Gomperts

[p. 71]

Van Vloten soms ook al niet lezen? Het lijkt mij volstrekt onmogelijk, dat iemand het schendschrift Onkruid onder de tarwe ter sprake brengt en er dan dit gewatteerde applaus bij laat horen, als hij er ook maar één blik in geslagen heeft. Erger haast nog dan Gomperts plezier in zo iets verwerpelijks als Van Vloten, is het soort psychologie en raccourci, waar hij blijkens de woordjes ‘dan ook’ een voorstander van is. Misschien dat men er op een lager niveau resultaten mee kan boeken, maar Multatuli is hier te goed, want te gecompliceerd voor.

De stoere toon van Gomperts uitspraken, lijkt mij niet voor ons, gewone lezers, bedoeld. Hier moet blijkbaar iets overwonnen worden, er wordt geslikt voordat er gesproken wordt. Er is te vaak nadruk gelegd op de directe invloed van Forum op sommige na-oorlogse schrijvers; de indirecte is vaak beslissender. Zonder Du Perron zou Gomperts niet zo schril over Multatuli geschreven hebben.

Maar hier ben ik weer weinig feitelijk. Blijkbaar zit ik al weer een generatie verderop dan Gomperts. Want, al zou ik alles en nog wat dat tegen Multatuli pleit kunnen toegeven (het zou altijd minder zijn dan Gomperts aan argumenten vóór hem weet op te sommen), ik hoef hem maar te lezen enzovoort.

Er is nog een vast weerkerende stem in het koor van de anti-Multatulianen: de Indische specialist. Vroeger waren dat de ergste (De Kock!), maar dat is inmiddels blijkbaar veranderd. Men kan nu met hen discussiëren.

De nieuwe versie heet in dit geval R. Nieuwenhuys. In zijn Stoa Tussen twee vaderlanden heeft hij onder meer ‘de zaak van Lebak’ besproken, en zijn conclusie is weliswaar ongunstig voor Multatuli, maar vertoont niet meer dat rabiate karakter dat de vroegere specialisten onleesbaar maakte. Ondertussen maakt dat zijn stuk niet minder een variatie op het oude thema: Multatuli was een slecht ambtenaar.

De kern van Nieuwenhuys' betoog is: Multatuli is niet met zijn meerderen in conflict gekomen omdat zij te laf of te onbekwaam waren om hem het gelijk te geven dat hem toekwam, maar omdat hij zelf ernstige beleidsfouten begaan heeft. Fouten niet in de eerste plaats tegenover het nederlandse gezag, maar vooral tegenover de regent. Zijn tegenspelers kenden het land beter dan hij, en wisten dat de adat het geschreven recht nu eenmaal doorkruist, en dat een wijs bewind de rekbaarheid moest erkennen van geschreven wetten als de adat met zijn sacrale karakter in het geding kwam. Een man als Brest van Kempen zag dit

[p. 72]

alles heel juist en is herhaaldelijk opgetreden tegen misstanden, als dat mogelijk was; en Duymaer van Twist kòn de regent niet behandelen zoals Multatuli dat wilde omdat dan ‘de samenleving in zijn grondvesten geschokt (zou) zijn geweest’. (Nieuwenhuys wil de heren wel wat erg wit wassen om de vlekken op Multatuli duidelijker uit te doen komen: dat ontslag van de penembahan van Pamekasan, door Brest bewerkstelligd en door Van Twist uitgevoerd, deed dat de grondvesten niet schokken? En waarom dan niet?)

Goed, het betoog van Nieuwenhuys heeft wat forse accenten, maar de Multatulianen hebben het gelijk van hun held zo langzamerhand al evenzeer buiten discussie gesteld als hun tegenstanders. Nieuwenhuys geeft tenminste een gearticuleerde verdediging van Multatuli's tegenspelers, en de andere partij moet daar met evenveel argumenten op antwoorden.

In de detailfeiten zal Nieuwenhuys zeker wel gelijk hebben. Bij zijn interpretatie ervan gaat hij echter uit van een merkwaardige denkfout: dat in een conflict het gelijk van de ene partij in dezelfde termen omschreven moet kunnen worden als dat van de andere. Daarmee wordt iedere tragiek ontkend. Het gaat er immers niet om of de GG en de resident binnen de bestaande verhoudingen gelijk hadden toen zij Douwes Dekker niet zijn zin gaven. Dat is weer het kinderachtige argument tegen de slechte ambtenaar. Het gaat er om dat er tegenover dàt gelijk een ander gelijk stond. Het is een kwestie van temperament, welk van de twee gelijken men wil laten overwegen. Dat Nieuwenhuys Brest van Kempen en Duymaer van Twist wil verdedigen tegen onjuiste aantijgingen, het siert hem. Maar daarmee is Multatuli's gelijk nog niet verdwenen. Nieuwenhuys bedrijft wat de Engelsen ‘Whig-history’ noemen. Wat betreft zijn ideeën over het koloniaal bewind heeft Multatuli in eerste ronde zijn zin niet gekregen. Vóór alles zou men nu alle standpunten die Douwes Dekker op dit punt verkondigd heeft, in hun samenhang moeten onderzoeken. Vreemd genoeg is dat, bij alle bekvechterij, nooit systematisch gedaan.

Wanneer dat gebeurt (er is materiaal genoeg), zal onmiddellijk blijken, dat het onjuist is, Multatuli's aspiraties af te doen als ‘napoleontisch’. Net als bij Napoleon zelf, méér nog dan bij de echte keizer, gingen de denkbeelden van deze ‘idéologue’ die alleen maar keizer wilde zijn, terug tot een vroeger stadium van de Europese cultuur: de franse 18de eeuw. Het is zonderling dat steeds weer Multatuli's litteraire verwantschap (als moralist) met figuren als Diderot en Rousseau gereleveerd wordt, maar dat zijn denkbeelden over staat en maatschappij daar zorgvuldig van

[p. 73]

gescheiden gehouden worden.

Multatuli was heel goed op de hoogte van het bestaan en de werking van de adat. Nieuwenhuys maakt hem op dat punt veel te onschuldig, getuide de schets van de bestuurssituatie in Max Havelaar. Maar gelijk heeft Nieuwenhuys weer als hij constateert dat Multatuli als ambtenaar èn als schrijver, zich van die adat minder aantrok dan zijn tegenstanders. Iets anders valt niet te verwachten van de man wiens ideeën over koloniale politiek men het volledigst kan samenvatten met de term ‘verlicht despotisme’. Zijn bewondering voor Daendels uit hij zo (Max Havelaar): ‘men staat verbaasd over de geestkracht van den man die, ondanks alle bezwaren welke zyn benyders en tegenstanders in 't moederland hem in de weg legden, den onwil der bevolking en de ontevredenheid der hoofden durfde trotsen, om iets tot stand te brengen’. Een standpunt dat despotisch genoeg is. Het verlichte in Multatuli's visie zit in het einddoel: het dienen van de belangen van de inlander. Weer in de termen van Multatuli zelf, en over zijn zelfprojectie Havelaar ditmaal: ‘geheel alleen desnoods zou hy recht doen, met of zonder hulp van anderen dan, ja, tegen allen, al ware 't ook tegen henzelf die behoefte hadden aan dat recht!’ (curs. van mij)

Natuurlijk heeft Nieuwenhuys ook gelijk als hij bestrijdt dat Multatuli een voorloper van de indonesische revolutie en van de democratie in de koloniën zou zijn geweest. Niet meer was hij dat dan een Karel IV en een Struensee het in Europa waren, dat wil zeggen wel en niet. De revolutie van boven af, die de verlichte despoot Douwes Dekker voorstond, is zowel de tegenpool als de generator van de revolutie van onder op. Het conflict tussen Multatuli en zijn tegenstanders zien als een strijd om democratische principes is nonsensicaal: men komt er even weinig ver mee als met het welles-nietes van de vraag ‘wie gelijk had’. Alles wat Multatuli heeft geschreven over het stelsel der cultures en de vrije arbeid, is er om te bewijzen dat hij zowel ondemocratisch dacht (net als zijn tegenstanders), als de belangen van ‘het volk’, dat is de inlander, voortdurend liet prevaleren. Het is een soort aufgeklärte revolutie die hij van Duymaer van Twist had verwacht en meende te mogen verwachten. Het cultuurstelsel hoefde daarvoor niet afgeschaft te worden.

Maar zoiets willen, daar, en op dat moment? dan was hij toch een gek! Minder dan het kan lijken. Er is een aardig en lang niet onvruchtbaar spel dat het tegenovergestelde genoemd mag worden van de Whig-history: het stellen van het ‘if-problem’. Gesteld dat Multatuli een kans had gekregen, en dat midden in de 19de eeuw een koloniaal bewind zou

[p. 74]

zijn uitgeprobeerd dat te vergelijken zou zijn geweest met dat van de verlichte despoten in het 18de eeuwse Europa. Hoe zou het er dan nu voorgestaan hebben? Zou men het Indonesië van Sukarno niet in verschillende opzichten verlicht despotisch kunnen noemen, een vorm die de praktijk heeft afgedwongen op een idealisme dat verder in de richting van de democratie had gewild?

Wie dit soort overwegingen te zweverig vindt, omdat Multatuli in werkelijkheid dan toch maar niets van die fraaie koloniale Aufklärung heeft kunnen doorduwen, die mag zich misschien toch wel afvragen, of politiek alleen maar het winnen van het spel is. Zou men het niet een opwindend feit kunnen noemen, dat een obscure nederlandse ambtenaar een zo ongewone visie op het koloniale vraagstuk had en daar praktisch vorm aan heeft proberen te geven, en toen dat niet lukte de eerste koloniale roman van wereldformaat schreef? If-history lijkt mij in dit geval meer relevant dan Whig-history.

Het blijft verbazingwekkend dat Multatuli nog steeds geen andere reacties weet op te wekken dan wrok bij iemand als Gomperts en of-of redeneringen bij de, overigens veel redelijker, Nieuwenhuys. Mijn stuk is een verbaasd gezicht, meer niet.