Merlyn. Jaargang 1

[p. 21]

Vertaling en censuur
Charles B. Timmer

‘Tell me, is this book complete and unabridged?’
‘That's what the cover says, madam...’
Conversation in a bookshop

Nemen wij een ogenblik aan dat er een beroemde roman was verschenen in de stad Kaunas en dat ik die roman graag zou willen lezen. Vanzelfsprekend zou ik dan grijpen naar een vertaling in een der West-Europese talen, om de eenvoudige reden dat ik de Litause taal niet machtig ben. Mijn oordeel over de kwaliteit van de roman zou voor een zeer groot deel berusten op mijn oordeel over de vertaling, sterker nog: indien de vertaling zich vlot en aangenaam laat lezen, zou ik niet aarzelen te spreken van een goede vertaling, adequaat aan het origineel dat ik niet ken. Het is een opmerkelijk feit dat critici van vertaalde literaire werken in de regel maar weinig aandacht besteden aan de kwestie der betrouwbaarheid van vertalingen. Dit geldt bij uitstek voor boeken, vertaald uit talen die de gemiddelde boekbespreker niet beheerst, zoals bijvoorbeeld het Russisch. Het zal maar zelden voorkomen dat een criticus die, laten wij zeggen, de Gebroeders Karamazow van Dostojewski bespreekt de hele tekst van de Nederlandse vertaling met het origineel vergelijkt om te kunnen vaststellen, of de Russische tekst adequaat in de andere taal is overgebracht. Niet alleen zou de criticus voor zo'n onderneming over een grondige kennis van de beide talen moeten beschikken, maar het zou ook een tijdrovende en hoogst vervelende karwei worden, waarin bovendien het gevaar schuilt dat de gewetensvolle criticus verandert in een jager op muggen, in een schoolmeester die bloost als hij ergens een komma verkeerd ziet staan.

Zelfs een degelijke kennis van de twee talen, gekombineerd met wat wij ‘kritische intelligentie’ zouden kunnen noemen, leidt slechts zelden

[p. 22]

tot een zorgvuldig lezen, een vergelijkende studie van de vertaling met de oorspronkelijke tekst. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de waarderende woorden, geschreven door de gezaghebbende critica en slaviste Vera Sandomirsky naar aanleiding van Walter Morison's Engelse vertaling van de Verzamelde Verhalen van Isaak Babel¹, nl.: ‘To the new excellent translations by Morison have been added earlier ones by different hands, uniformly revised... by the careful and sympathetic editor-translator.’ (The Slavonic and East European Journal, 1957, Vol. XV, No. 1, p. 66). Dit neemt niet weg dat een critische analyse van deze vertalingen de juistheid bevestigt van de stelling dat de waardering voor de herschepping van een literair werk in een andere taal in de regel berust op faktoren als aangename leesbaarheid, helderheid en beheersing van het gebruikte idioom, waarin de oorspronkelijke tekst is overgebracht, meer dan op feitelijke juistheid en gelijkwaardigheid van inhoud. De Engelse vertaling van Babel's verhalen laat zich inderdaad bijzonder vlot lezen, en de vertaler slaagt er zeer dikwijls in de karakteristieke stijlelementen van de schrijver adequaat te herscheppen. De lezer die deze vertalingen op zich laat inwerken zal geestdriftig uitroepen: ‘Dit is de echte Babel!’, - tenminste, wanneer deze lezer de oorspronkelijke teksten niet kan raadplegen. Kan hij dit wel, dan zal hij bij een vergelijking herhaaldelijk door twee dingen worden getroffen: de vele weglatingen en feitelijke vertaalfouten en het merkwaardige feit dat er bij sommige verhalen in de tekst is geknoeid en hier en daar, vermoedelijk uit bekrompen fatsoensoverwegingen, passages zijn gecensureerd.

Wanneer er in vertalingen uit het Russisch soms hoogst zonderlinge mededelingen worden gedaan die door vertaler en lezer zonder blikken of blozen worden geslikt, dan berust dit verschijnsel meestal op de vreemde veronderstelling dat de Russen zich over het algemeen niet als normale stervelingen gedragen en dat men van hen alles kan verwachten. Zowel de vertaler als de lezer zullen zich bij zulke uitspraken slechts zelden afvragen, of de oorspronkelijke tekst wellicht verkeerd begrepen is. De conceptie van de ‘Russische ziel’ in het Westen is voor een deel opgebouwd uit vertaalfouten en verkeerd begrepen zinsneden in de werken van Russische klassieken. Ook de Engelse vertaler van Babel geeft ons voorbeelden van absurde situaties en handelingen die slechts te verklaren zijn uit de aprioristische veronderstelling dat bij de

1 Isaac Babel. Collected stories, Penguin Books, 1961.

[p. 23]

Russen het meest ongerijmde tot de dagelijkse mogelijkheden behoort. In Babel's verhaal De weg naar Brody luidt een zekere passage in de Engelse vertaling als volgt¹: ‘The light bay stallion... belonged to a subaltern who drank himself tipsy with vodka the day his head was chopped off’ (p. 71) en op de volgende pagina: ‘The day his head was chopped off he had in all five bottles’. Wanneer wij deze opmerkelijke mededelingen met het origineel vergelijken, ontdekken wij dat Babel ons vertelt: ‘Het izabelkleurige veulen... was het eigendom van een kozakkenofficier die zich op de gedenkdag van de onthoofding van de H. Johannes met wodka bedronken had’ (p. 41), en in de volgende passage: ‘Het waren vijf flessen op de dag van Johannes' Onthoofding’. Tussen deze twee verklaringen in deelt Babel ons nog mee: ‘De dorst van de kozakkenofficier kende op feestdagen geen grenzen’. Dit ‘op feestdagen’ had voor de vertaler een waarschuwing kunnen zijn dat hier geen sprake was van een of andere gruwelijke operatie, dat het afslaan van in alkohol gedrenkte hoofden zelfs in Rusland geen gewoonte is, maar dat er eenvoudig verteld werd van een vrolijke drinkebroer die ervan droomde zich op een kerkelijke hoogtijdag een stuk in zijn kraag te drinken.

Er doet zich bij vertalers tamelijk dikwijls een verschijnsel voor, een moeilijk te verklaren zwakheid, die men ‘cijferblindheid’ zou kunnen noemen. In de tekst voorkomende getallen worden met een verbazing-wekkende frequentie verkeerd gelezen. Inplaats van ‘op vijftig werst afstand van zijn geboortestreek’ (p. 42) geeft de vertaling: ‘it was only fifteen versts more...’ (p. 73). Inplaats van ‘Op dat schilderij stonden twaalf rose paters...’ (p. 93) lezen wij: ‘There were in that picture twenty rosy Fathers...’ (p. 122), een mededeling die des te verrassender is omdat enkele regels later in hetzelfde verband wordt gesproken van ‘the twelve Apostles’. Op p. 127 van de Engelse vertaling lezen wij naar aanleiding van het maken van Poolse krijgsgevangenen: ‘There were ten of them’, terwijl het op p. 129 plotseling heet: ‘When you pick up a dozen Poles...’; het origineel heeft hier natuurlijk ‘een tiental’.

Ook het slordige lezen kan aanleiding geven tot absurde uitspraken.

1 De hier volgende Engelse citaten zijn ontleend aan de Penguin Edition of The Collected Stories of I. Babel, Harmondsworth, 1961; de ter vergelijking gegeven Nederlandse teksten berusten op de volgende uitgaven: 1) Konarmija, Moskou-Leningrad, 1926 en 2) I. Babel', Izbrannoe, Moskou, 1957 en zijn geciteerd uit mijn vertaling: Isaak Babel, Verhalen, Amsterdam, 1962. De aangegeven pagina's verwijzen resp. naar de Engelse Penguin-uitgave en deze Nederlandse editie.

[p. 24]

In het verhaal Eskadronskommandant Troenow komt de beschrijving voor van een Galiciër (p. 98): ‘Op zijn reusachtige romp zat een beweeglijk, uiterst klein, kaalgeschoren slangekopje, toegedekt met een breedgerande hoed van boerenstro’. De vertaler heeft abusievelijk voor het Russische woord probritaja (kaalgeschoren) gelezen probitaja (door-boord), met het gevolg dat hij zich een zelfgeschapen moeilijkheid op de hals haalde en de volgende vertaling van deze passage gaf: ‘Upon his huge body was set the nimble, tiny, pierced head of a serpent’ (p. 126), waarna hij, zich beroepend op het axioma dat ‘in Rusland alles mogelijk is’, dit ‘doorboorde’ hoofd laat ‘waggle beneath a wide-brimmed hat of common straw’. Ook in dit geval is er bij de vertaler geen rood lichtje gaan branden ter waarschuwing dat er wellicht in zijn werkzaamheid iets is misgegaan. De aandachtige lezer (de minder opmerkzame leest over zulke dingen gewoon heen) zal zich, wanneer men hem het beeld wil suggereren van een Galiciër met een doorboord hoofd onder een breedgerande strohoed, misschien verwonderen over de grilligheid van Babel en konkluderen dat die Russische auteur het af en toe wel wat bruin bakte, immers, bij een overigens goede en vertrouwen wekkende vertaling worden alle daarin voorkomende ontsporingen op de schrijver verhaald. Er doen zich ook gevallen voor, waarin men van een foutieve vertaling tengevolge van verkeerd lezen niets merkt. ‘In zuilen van grijsblauw stof’ (p. 50) wordt: ‘in pillars of thick dust’ (p. 80), omdat de vertaler inplaats van goluboj (lichtblauw, grijsblauw) glubokij (diep) heeft gelezen. ‘Dit woelige volkje’ (p. 75) wordt ‘that superstitious population’ (p. 104), omdat het Russische woord voor woelig, drukdoend: suetlivoe lijkt op suevernoe dat ‘bijgelovig’ betekent. In het verhaal Karl-Jankel antwoordt de beklaagde Naftoela Gertsjik op een vraag van de officier van justitie: ‘Verbaasd ben ik, wanneer een mens een menselijke daad verricht’ (p. 238: delaet cto-nibud' po-celoveceski) maar de Engelse vertaling luidt: ‘I am surprised, when a human being does something in an inhuman way’ (p. 251), waarmee de angel van het sarkasme uit de verklaring is genomen en de lezer een volstrekt verkeerd beeld van deze Naftoela krijgt, als ging het om een soort super-humanist.

Van ernstiger aard dan al deze kleine fouten beschouw ik evenwel de pogingen van de vertaler om hier en daar een zekere censuur op de teksten van Babel toe te passen. Zulks vindt bijvoorbeeld plaats in het verhaal Sasjka Christus, waarin verteld wordt, hoe de boer Tarakanytsj en zijn stiefzoon Sasjka door een bedelvrouw worden verleid en allebei

[p. 25]

met syfilis worden besmet. De verleidingsscène eindigt bij Babel met de woorden: ‘Tarakanytsj ging naast haar liggen en dartelde met haar jond, zoveel als het hem lustte’ (p. 51). De Engelse vertaling geeft hier slechts: ‘Tarakanych lay down with her’ (p. 82). Wanneer op de volgende bladzijde de stiefzoon Sasjka zijn stiefvader smeekt hem herder te laten worden op het dorp en daarbij uitroept: ‘Alle heiligen zijn uit de herdersstand voortgekomen’ (p. 52), reageert de oude man hierop als volgt: ‘Sasjka de heilige! schaterde de stiefvader het uit. Eén die bij de Heilige Maagd syfilis heeft opgelopen!’ (p. 52: u bogorodicy sifilis zachvatil). Dit antwoord dat in zijn godslastering en grofheid een voortreffelijke karakteristiek van de boer geeft, is in het Engels vertaald door: ‘Sandy - a Saint! guffawed the stepfather. Went and caught you know what.’ (p. 83). Het is duidelijk dat hier geen sprake kan zijn van een verkeerd begrepen tekst of van een slordigheid bij het lezen; de vertaler heeft kennelijk de godslasterlijke woorden van de oude boer willen retoucheren.

Soms zijn de motieven die de vertaler bewogen hebben de tekst van de auteur naar eigen inzicht te wijzigen of te schrappen moeilijk te doorgronden. In het verhaal Tsjesniki is het in de volgende passage cursief gezette gedeelte om een of andere reden verwijderd uit de Engelse vertaling: ‘Daar hadden zich twee mollige verpleegsters met schorten voor op het gras uitgestrekt. Met hun jonge borsten stootten zij elkaar aan en duwden elkaar dan weer weg. Ze lachten met een onderdrukt gegiechel, zoals vrouwen plegen te doen en lonkten mij, zonder met hun ogen te knipperen, van de grond af toe. Zo lonken op het platteland de meisjes op hun blote voeten tegen de opgeschoten slungels en kirren en knorren dan vergenoegd als gestreelde jonge honden, wanneer zij buiten op het erf hun nachten in de smachtende kussens van een hooiberg doorbrengen. Een eindje van de verpleegsters af lag een gewonde soldaat van het Rode Leger in koorts te ijlen...’ (p. 130). Om het hierdoor ontstane hiaat op te vullen, moest de vertaler het laatste deel van de zin: ‘Een eindje van de verpleegsters af lag een gewonde soldaat... te ijlen’ veranderen in: ‘There lay a wounded and delirious Red Army man’ (p. 157), het enige wat van deze hele passage in de Engelse vertaling is overgenomen en een bewijs dat de weglating van acht regels Russische tekst niet het gevolg is van een ‘vertalers-ongelukje’ (iets wat de beste vertaler kan overkomen).

Het ernstigste geval van knoeien in de originele tekst treft men aan in het verhaal De weduwe, waarin een centrale passage in zijn geheel is

[p. 26]

geschrapt met het gevolg dat het verhaal zijn pointe verliest en voor een groot deel zinloos wordt. In de vertelling van Babel ligt de regimentskommandant Sjeweljow in een ambulancewagen op sterven. Aan zijn voeten zit zijn vriendinnetje Sasja. De voerman Ljowka, een kozak, is bezig in een ketel het eten op te warmen. Dan ontwikkelt zich een situatie die in haar geheel geciteerd moet worden; het daarin cursief gedrukte is in de Engelse vertaling weggelaten.

- Geweervuur, die vuilakken, zei Ljowka.

- Dat adellijke gespuis, antwoorde Sjeweljow. Met hun mitrailleurvuur rijten ze onze hele rechterflank open.

En Sjeweljow sloot zijn ogen en lag plechtig als een opgebaard lijk met zijn grote, waskleurige oren naar het rumoer van de slag te luisteren. Naast hem zat Ljowka snuivend en knarsend te kauwen. Toen hij zijn vlees verorberd had, likte Ljowka zijn lippen af en trok Sasjka met zich mee naar de holle weg.

- Sasjka, zei hij bevend, boerend en met zijn handen friemelend, Sasjka, als voor het aangezicht van God, we stikken toch al in de zonden... Een mens leeft maar één keer en krepeert maar één keer... Geef je aan mij, Sasjka, ik zal het je belonen, al kost het me mijn bloed... Voor hem is het nou toch voorbij, Sasjka, maar voor God gaan de dagen verder hun gang...

Ze zonken neer in het hoge gras. Een treuzelende maan kroop van achter een wolkbank tevoorschijn en wierp haar schijnsel op de blote knie van Sasjka.

- Terwijl jullie je aan elkaar verwarmen, mompelde Sjeweljow, ziet het ernaar uit dat de veertiende divisie in de pan wordt gehakt...

Ljowka lag in het struikgewas, hij hijgde en de takken kraakten. Een mistige maan zwierf als een bedelares langs de hemel. Verre salvo's dreven door de lucht. Het priemkruid ritselde op de omwoelde aarde en in het gras rolden de sterren van augustus.

Daarna keerde Sasjka naar haar vroegere plaats terug. Zij begon het verband van de gewonde te verwisselen...’ (pp. 115-116).

De Engelse vertaling van deze scène luidt als volgt:

- The swine are letting of their riffles, said Lyovka.

- The aristocratic bastards, replied Shevelyov; that's their machineguns slicing us open on the right flank.

He closed his eyes, and with the dignity of a dead body laid out on a table listened with his large waxen ears to the sounds of battle. Lyovka chewed meat beside him...

[p. 27]

The loitering moon crept out from behind the clouds and lingered on Sasha's knee.

- You are warming yourselves, murmured Shevelyov, white, I reckon, the XIV Division has been routed.

The misty moon loitered about the sky like a beggarwoman. Distant firing floated throught the air. The feather-grass rustled on the disturbed earth, and the stars of August fell into the grass...

Sasha set about changing the wounded man's bandages...’ (pp. 143-144).

Het Engels van de vertaling is voortreffelijk; men kan zeggen: er staat geen woord te veel in, maar moet daar helaas meteen aan toevoegen dat er tien regels Russische tekst te weinig in staan, tien regels, waar het in de uitgebeelde situatie van dit verhaal juist op aankomt. Om het verband met de verdere ontwikkeling te herstellen was onze censorvertaler zelfs gedwongen een verandering in de tekst aan te brengen (men vergelijke: ‘Daarna keerde Sasjka naar haar vroegere plaats terug. Zij begon het verband van de gewonde te verwisselen’ met: ‘Sasha set about changing’...).

Waar een dergelijke censuur toe leidt, wordt duidelijk, wanneer men in het Sowjetrussische maandblad Oktjabr' (Oktober, het orgaan van de schrijversbond van de R.S.F.S.R.) van april 1960 een artikel leest van I. Ganenko: ‘Tegen vreemde invloeden’ (pp. 167ff.), waarin de criticus fel te keer gaat tegen Babel en juist deze scène aanhaalt en als een afschrikwekkend voorbeeld hekelt. ‘Dit zijn de walgelijke taferelen die Babel voor onze jeugd ophangt, onze jeugd die uit volle borst de fiere krijgsliederen over het Eerste Kavalerieleger zingt’, roept Ganenko verontwaardigd uit, na de hele passage te hebben geciteerd die de lezer in de Engelse vertaling tevergeefs zal zoeken. Men is inderdaad geneigd hieruit de konklusie te trekken dat er een hoogst merkwaardige overeenkomst moet bestaan tussen de opvattingen omtrent literair fatsoen in sommige kringen van het Westen en die van de meest fanatieke Neo-Stalinisten in Rusland. Misschien ten overvloede wil ik hierbij nog even vaststellen dat de in de Engelse vertaling geschrapte passage in zijn geheel voorkomt zowel in de eerste als in de laatste Russische uitgave van Babel's verhalen. Wanneer wij de Moskouse uitgave van 1957 der verhalen van Babel met vroegere edities vergelijken, ontdekken wij dat in andere gevallen wel dikwijls verminking door de sowjetcensuur heeft plaatsgevonden, voornamelijk op politieke gronden, maar ook wel uit hoofde van de bekende kommunistische preutsheid. Iedereen weet

[p. 28]

evenwel dat de mogelijkheden om in Sowjetrusland iets ongeschonden uit te geven in de huidige omstandigheden nog zeer beperkt zijn, daar kan de dapperste schrijver, dichter of uitgever niets aan doen. Maar wat te denken van de vrijwillige censuur, uitgeoefend in het Westen, in onze zogenaamd Vrije Wereld? Verminkte teksten als de hier geanalyseerde, gepubliceerd in een boek, dat op zijn omslag de verzekering draagt: Complete - unabridged, zijn niet alleen te betreuren omdat er een goed verhaal mee wordt verknoeid, maar ook, omdat men daarmee aantoont niet meer literair fatsoen te bezitten dan zijn tegenstander. En vooral ook, dunkt mij, omdat een uitzonderlijke, eerlijke auteur als Babel een beter lot verdient dan om twintig jaar na zijn liquidatie door de beulen van Stalin nog eens door Angelsaksische zedelijkheids-apostelen te worden vermoord.