Merlyn. Jaargang 1

[p. 85]

Het carnaval der bietebauwen
J.J. Oversteegen

Iedere keer dat Hermans een stuk schrijft over een andere schrijver, worden er wondertekenen waargenomen. Vriendschapsbanden die al jaren verbroken waren, worden weer aangeknoopt, buren die elkaar niet meer groetten gaan samen naar de televisie zitten kijken en hun kinderen mogen weer met elkaar spelen. De bietebauw is in de buurt!

Hermans is een gevaarlijk man. Even gevaarlijk als dertig jaar geleden Ter Braak, de mefistofelische. Het moet een troost zijn voor terbrakisten, dat over weer dertig jaar de beurt aan Hermans is. Dan staat er een nieuwe gevaarlijke man op, die bewijst dat Hermans eigenlijk niet zo heel origineel was, en dat hij de invloed van Debrot op zijn werk probeerde te verstoppen achter laatdunkende zinswendingen als ‘vreemde manco's die Debrot in later werk noodlottig zouden worden’, en dat de manie van Hermans om te ontmaskeren eigenlijk van Ter Braak afkomstig was, die het weer van Carry van Bruggen had (nou ja).

Het aantonen van invloeden is een gezelschapsspel dat iedereen altijd wint, en dat dan ook voorlopig nog wel populair zal blijven. Het wordt stil in de huiskamer als Hermans beweert dat Ter Braak zijn term ‘de nieuwe elite’ van Rauschning gegapt heeft. Wanneer een ander dan bewijst dat Ter Braak die uitdrukking al gebruikte voordat hij Rauschning gelezen kon hebben, vindt Hermans dat de kous wel af is met: dat zegt niets, dergelijke woorden hingen in de lucht, als Ter Braak het later weer zegt heeft hij het tòch van Rauschning. Dat de ‘nieuwe elite’ van Ter Braak niets weg heeft van die van Rauschning (en daar gaat het om), zegt hij er niet bij. Dat kan hem niets schelen. Hij weet dat hij al lang niet meer goed gelezen wordt, evenmin als Ter Braak.

Want Hermans rekent op lezers die even geëmotioneerd zijn als hij wanneer de naam Ter Braak valt. Lezers dus die boos worden bij zo'n passage over de zelfmoord van Ter Braak in plaats van de schouders op te halen en te constateren dat Hermans daar even weinig van weet als wie dan ook, en dus over zich zelf praat als hij met ‘indrukken’ aankomt ‘waar hij zich niet aan kan onttrekken’.

Hoe moet men de kippedrift eigenlijk verklaren die Hermans overvalt zodra hij over Ter Braak gaat schrijven? Ter Braak dacht, zie het motto

[p. 86]

van Démasqué der schoonheid, dat hij zijn publiek kon chocqueren met een voorkeur voor dikke vrouwen. Als men Hermans zo hoort, zou vriendschap voor dikke mannen wel eens nadeliger voor zijn reputatie kunnen zijn. In een stuk over Ter Braak weidt hij tenminste een alinea lang uit over de zwaarlijvigheid van ene v.L. Raadselen! Wie is die van L., wat heeft zijn omvang te maken met de ideeën van Ter Braak? Het register op de zeven delen (ook van litteraire werken vermeldt Hermans graag met een zuur gezicht de dikte) geeft uitsluitsel. Het gaat om de heer R. van Lier. Zou het soms Ter Braak's grootste zonde zijn geweest dat hij bevriend was met een zwager van Hermans?

Wie het artikel van Hermans leest als een essay, een gedocumenteerd betoog over Ter Braak, heeft een kwaad uur, neem ik aan. Ook kan men het beter niet toetsen aan de feiten, door bijvoorbeeld Ter Braak's stuk over Debrot er bij te halen.

Het is eigenlijk eerder een novelle, niet zoveel verschillend van het romanfragment uit Randstad, en wie het zo leest steekt er een paar interessante dingen uit op. In de eerste plaats bijvoorbeeld dat Ter Braak voor Hermans vooral onaanvaardbaar is omdat hij uit de cultuurfilosofische hoek komt. Het lijkt mij dat de positie van Hermans op dat punt sterker is dan zijn vijanden wel durven toegeven.

Dan is er een temperamentsverschil dat zich vooral uit in de ironisch gedistantieerde houding van Ter Braak als hij over de litteratuur spreekt, met daartegenover de bezetenheid van Hermans die alles doet om de weg open te houden voor zijn schrijfdrift. Als Ter Braak een roman schrijft, licht hij zijn ideeën toe; wanneer Hermans met een essay voor de dag komt, fabelt hij (zijn Ter Braak heeft nooit bestaan), omdat Ter Braak hem niets kan schelen, en zijn enige doel is ‘het aanboren van die lagen van zijn persoonlijkheid waar het ware schrijven begint te vloeien’. Mij dunkt, het is hypocriet, te juichen bij De donkere kamer van Damocles, en zich aan te stellen als een geschoffeerde maagd wanneer Hermans verhaaltjes verzint over Ter Braak. Het een bestaat niet zonder het ander.

Bovendien, zo'n stuk van Hermans heeft nog iets van een humoreske ook. Waarom zou men zich door de stijve kaken van de grappenmaker laten afhouden van een gulle lach om zo'n zin over een accent in het bloed (Ter Braak)? Of deze: ‘De nederigheid die verwondering genoemd wordt, kende hij niet’ (Hermans). Ik denk dat het van zijn medewerking aan een V.P.R.O. programma komt dat Willem de Verschrikkelijke zulke zinnen gaat schrijven.