Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1996

[p. 97]

3.1 Mekkaprijs voor Georges Perec

‘Wat me dit jaar vooral opviel is de rijke voorraad aan voortreffelijk buitenlands werk dat voor de Nederlandse lezer toegankelijk werd gemaakt.’ Deze observatie van Yves van Kempen (De Groene Amsterdammer) lijkt bij uitstek op haar plaats in een jaar waarin Het leven een gebruiksaanwijzing van Georges Perec (De Arbeiderspers) de Mekkaprijs van de kritiek ten deel valt. La vie mode d'emploi mag dan al achttien jaar oud zijn en Perec al veertien jaar dood, de verschijning van de Nederlandse vertaling (van de hand van Edu Borger) van dit kapitale cultboek is een gebeurtenis van de eerste orde in het afgelopen boekenjaar. De belangrijkste kranten pakten uit met paginagrote beschouwingen, in het nwt schreef Kamiel Vanhole er een lijvig essay over en nu kristalliseert het enthousiasme van de kritiek zich uit in de toekenning van de vierde Mekkaprijs. Georges Perec, postuum in de rij met Harry Mulisch, Donna Tartt en Nicolaas Matsier (die toevallig net als Perec over een huis schreef).

Aan het eind van 1994 zagen we zes Nederlandse auteurs op de eerste zes plaatsen van Mekka's Honderd: Nicolaas Matsier, Thomas Rosenboom, A.F.Th. van der Heijden, Charlotte Mutsaers, Arnon Grunberg en Adriaan van Dis. Dit jaar vertoont een compleet ander beeld. ‘Het vorig jaar heb ik vooral ervaren als een literair onderonsje tussen gevestigde namen: Van der Heijden, Matsier, Van Dis en Rosenboom. De afgelopen periode was daarentegen rijk aan aanstormend jong talent: Jaap Scholten, Christine Otten, Paul Mennes, Russell Artus en, met enige reserve, Nanne Tepper. Het meest originele debuut is Edzard Miks moraalloze fabel De bouwmeester (De Arbeiderspers). Al met al was 1995 een hoopgevend jaar.’ Aldus Jeroen Vullings (Vrij Nederland) over het verschil tussen beide jaren. En Reinjan Mulder (nrc Handelsblad) signaleert bij zijn voorkeur dit jaar ‘veel nieuwe en betrekkelijk onbekende namen. Dat kan positief worden geduid: veel durf van de uitgevers. Maar ook negatief: het inzakken van de oude garde.’

Dit jaar is Mekka's Honderd samengesteld uit de voorkeurslijstjes van 77 critici (vier minder dan vorig jaar). Daarvan kwamen er 56 uit Nederland en 21 uit Vlaanderen. Het is een verhouding die aardig in overeenstemming is met de omvang van het lezerspubliek in beide gebieden. Minder daarmee in overeenstemming is dat de 20 Vlamingen met elkaar 35 maal een Nederlandse titel bij hun voorkeur noemden, terwijl de 56 Hollanders niet vaker dan 19 maal een Vlaamse titel opnamen. Zien de Nederlanders de Vlamingen (los van of ze nu ten noorden of ten zuiden van Hazeldonk worden uitgegeven) nog steeds over het hoofd? Of staat Ed van Eeden (Utrechts Nieuwsblad) met zijn enthousiasme voor het jonge Vlaamse schrijven (zie 1.5) in Nederland alleen?

Hoe dan ook, 77 recensenten gingen in op de uitnodiging om hun tien hoogst gewaardeerde boeken van het afgelopen jaar aan de Mekka-redactie te melden. Wie een rangorde van 1 tot en met 10 opmaakte, gaf aan zijn titels 10 punten tot en met één punt. En wie tien boeken in alfabetische volgorde inzond, deelde aan iedere titel 5,5 punt uit. Beide manieren leveren aldus 55 punten per inzender op. Het boek met de meeste punten wint. Perec dus.

Kijken we naar de bovenste tien van Mekka's Honderd, dan zien we op de tweede plaats hèt succesboek van 1995, De vriendschap van Connie Palmen (Prometheus). Daarachter de nieuwe boeken

[p. 98]

van Salman Rushdie (De laatste zucht van de Moor, Contact) en Martin Amis (De informatie, Contact). Twee boeken van in het oog lopende Engelstalige auteurs die (vrijwel) tegelijkertijd met het uitkomen van de oorspronkelijke versie in Nederlandse vertaling verschenen. Sommige critici gaven dan ook de Engelse editie op en andere de Nederlandse.

Opvallend is de brede weerklank die twee biografieën gevonden hebben: Hans Andreus van Jan van der Vegt (De Prom) en Slauerhoff van Prom-uitgever Wim Hazeu (De Arbeiderspers). Het succes van de poëticale autobiografie van Remco Campert (Dichter, De Bezige Bij) is daaraan verwant: ook dit is een breed opgezet exposé van een kunstenaarschap, maar dan met andere middelen.

Intrigerend is de hoge positie voor Jan Brokkens De blinde passagiers (Atlas). En wel omdat deze ziltige roman qua recensies met de nodige reserve is ontvangen. Heeft Brokken het domweg slecht getroffen toen de dienstdoende chefs hun recensenten inroosterden of blijft zijn boek ook langer na lezing de gedachten in onvoorziene mate bezighouden? En kijk eens op pagina 131: ook na Mekka's minienquête onder boekverkopers wees het kompas richting Brokken.

Het favoriete tiental wordt volgemaakt door twee boeken van jonge schrijvers. Het debuut van Russell Artus (Zonder wijzers, Meulenhoff) werd dit najaar in Nederland opvallend goed ontvangen, maar bleef bij de recensenten uit Vlaanderen nog geheel onopgemerkt. En de tweede van Paul Mennes (Soap, Nijgh & Van Ditmar/Dedalus) werd opgestuwd door de Vlaamse waardering, maar niet uitsluitend.

Vraag twee

Dit jaar hebben wij de gelegenheid te baat genomen om de critici een tweede vraag over het afgelopen jaar voor te leggen. Die was als volgt geformuleerd: ‘Welk boek had naar uw gevoelen beter ongeschreven kunnen blijven, respectievelijk ongepubliceerd, onbejubeld, onverkocht of onbekroond? En hoe dat zo?’

Niet alle inzenders waren bereid om op deze vraag in te gaan. Een aantal van hen nam de moeite om daarvoor argumenten aan te geven. Sommigen lieten weten dat ze alleen voor hun plezier lezen, anderen zagen geen kans een keuze te maken uit de overvloed aan middelmaat die er, naast het nodige moois, nu eenmaal over ons uitgestort wordt. Een enkeling proefde een zekere kwaadaardigheid in de vraag en sprong voor de bedreigde schrijver op de bres. ‘Met vernietigende recensies, als ze verschenen zijn, is de auteur al genoeg afgedroogd. Dat aan het eind van het jaar nog eens over te doen riekt enigszins naar leedvermaak of naar het soort ressentiment dat recensenten - mislukte auteurs, zegt men dan - toch al zo vaak wordt toegeschreven,’ verzuchtte Ger Groot (nrc Handelsblad). En Xandra Schutte (De Groene Amsterdammer) herinnerde aan een uitspraak van Hugo Claus in een interview: ‘Het is net zo zwaar en moeilijk om een slecht boek te schrijven als een goed. Misschien zelfs moeilijker.’

Niettemin vervolgde Ger Groot bespiegelend: ‘Anderzijds is het de vraag of het “slechtste” boek de literatuur werkelijk het meest schaadt. Het heeft in ieder geval de verdienste gehad de aandacht te richten op zichzelf en - zij het dan ex negativo - op het criterium van de kwaliteit. Veel geestdodender lijken mij de boeken die een lezer niet warm of koud maken en waarvan het in het geheel niets uitmaakt dat ze geschreven zijn. Helaas is juist in die grijze zone aan de onderzijde van de middelmaat niet één boek te vinden, maar zijn er vele. En vanuit hun eigen aard kan men er daaruit moeilijk één selecteren: in hun schemer zijn ze alle even grauw.’ Ja, helemaal mee eens.

[p. 99]

Guus Middag (nrc Handelsblad) vond de perfecte synthese tussen niet reageren en wel reageren: ‘In 1995 had naar mijn mening geen enkel boek beter ongeschreven, ongepubliceerd, onbejubeld, onverkocht dan wel onbekroond kunnen blijven. Het is de waarheid.’ En Gertjan van Schoonhoven (ook nrc Handelsblad) stelde bondig voor ‘het banvloeken’ maar over te laten ‘aan de lezers die in één Heilig Schrift geloven.’

Nu was het niet primair de bedoeling om banvloeken uit te lokken, laat staan boekverbrandingen. Maar sommige boeken leggen nu eenmaal meer beslag dan andere. Beslag op het publieke vertoog, op de toejuichingen van de kritiek, op de advertentiebudgetten van hun uitgever, op de beurs van de koper en last but not least op de tijd van de lezer. Al die zaken zijn eindig. Het ene boek verdringt het andere. Wie er getuige van is hoe de prul midden op het voortoneel alle licht en alle aandacht naar zich toe trekt, terwijl de parel ergens op het derde plan half tussen de coulissen moet wachten om in het beste geval een verdwaalde genster te weerkaatsen, die kan daar wel eens gallig van worden.

Er zijn heel wat critici die vraag twee in die zin hebben opgevat. Hun hoogstpersoonlijke gram concentreert zich niet zozeer op de reëel bestaande schrijver van het reëel bestaande allerslechtste boek van het jaar, als wel op auteurs en titels die om de een of andere reden toch al stevig in de gaten lopen. En hoge bomen vangen nu eenmaal veel wind.

Boudewijn Büch, Geestgrond (geliefde tv-presentator schrijft boek), Marc Didden, Liefde is doof (spectaculaire campagne via De Morgen), Ronald Giphart, Het feest der liefde (op de hurken voor de middelbare scholieren), W.F. Hermans, Ruisend gruis (even afrekenen) en Connie Palmen, De vriendschap (tien maanden topsucces), zij waren degenen die meer dan eens tot hoogstpersoonlijk ongenoegen-van-het-jaar werden uitverkoren. Met De vriendschap als uitschieter. Maar dat wisten we: dit boek is een uitschieter op alle fronten.

Daarbij springt het in het oog dat een aantal scribenten zich niet beperkt tot een blijk van flinterdunne nijd, maar nog eens terdege ingaat op de inhoud en met name de opbouw van De vriendschap. Zo schrijft Gerrit Jan Zwier (Leeuwarder Courant): ‘De wonderlijke vriendschap van de magere, energieke, afhankelijke, “boekige” Kit met de dikke, ongenaakbare, woordblinde Ara wordt boeiend beschreven. Daarna geeft Palmen toe aan haar gevreesde “lust in denken”. Dan blijkt dat het haar er allereerst om gaat die vriendschap tot een voorwerp van bespiegeling te maken. Gaande van deel 1 naar deel 3 krijgt de roman steeds meer het karakter van een betoog. De verhandeling verdringt de uitbeelding, en personages en voorvallen worden vervangen door het collegedictaat. Wat De vriendschap ten slotte laat zien is hoe de levendige, speelse, kleurige wereld van de romancier wordt verstikt door de abstracte, dorre, humorloze “wijsheden” van de filosoof.’

Zou het zo zijn dat door de vergrotende werking van de media het gat tussen de topsuccessen en het peloton verdienstelijke titels onderhand zo gapend groot is geworden dat een topsucces per definitie tegelijk een overschat boek is? Kun je nog prettig verdienstelijk zijn als je mega bent?

Een selectie uit de antwoorden op vraag twee valt terug te vinden bij de individuele lijstjes. Wie weet hebben ze iets met elkaar te maken: het individuele ongenoegen en de individuele voorkeur. Bovendien biedt Mekka een nieuwe service: we hebben de komende pagina's gelardeerd met beknopte bloemlezingen uit de recensies van zeven boeken die hoog eindigden in Mekka's Honderd.

Eén deelnemer zorgde voor een verras-

[p. 100]

sing door de eerste vijf plaatsen van zijn toptien in te ruimen voor De vriendschap. Helaas, in de mogelijkheid om aan één boek meer dan tien punten toe te kennen, voorziet het reglement niet.

Anders dan voorgaande jaren hebben de samenstellers van Mekka dit keer niet zelf een lijstje ingevuld.