Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1996

[p. 67]

1.5 Wie moet nu eigenlijk jaloers zijn op wie?
Het nieuwe Vlaamse proza - door Ed van Eeden

En die Vlamingen maar klagen.

Bij iedere gelegenheid krijg je van ze te horen dat het Vlaamse boekenvak totaal ‘bevoogd’ wordt (het larmoyante woord alleen al!) door die verrekte Hollanders. Door het ontbreken van een vaste boekenprijs zijn er in Vlaanderen nauwelijks goede assortimentsboekhandels. Vrijwel alle literaire uitgeverijen van enig belang zijn onderdelen van Nederlandse concerns: zo horen Standaard en Kritak bij pcm Uitgevers (wat boeken betreft de Meulenhoff-groep dus), Singel 262 Antwerpen bij Weekbladpers en Hadewijch/Houtekiet bij de Bosch & Keuninggroep.

Natuurlijk proberen de vooraanstaande Vlaamse auteurs al sinds jaar en dag zo snel mogelijk onder dak te komen bij Nederlandse uitgeverijen. Waarom? Omdat Vlaamse uitgeverijen hun boeken nauwelijks de Nederlandse markt op krijgen, want de Nederlandse boekhandel beschouwt dergelijke uitgaven al snel als ‘te Belgisch’. Hetgeen zoveel betekent als: ouderwets en lelijk vormgegeven, al te dialectrijk van taal, en praktisch onverkoopbaar. Wanneer een schrijver uit Vlaanderen een boek uitbrengt bij een Nederlandse uitgeverij, vervallen blijkbaar de meeste van die bezwaren. Het boek in kwestie krijgt ineens wèl een fatsoenlijke kans in de boekhandel, terwijl de verspreiding op de Vlaamse markt beslist niet minder is dan wanneer het boek aldaar zou zijn geproduceerd.

Verongelijktheid en miskenning hebben op deze economische en culturele ondergrond een vruchtbare voedingsbodem. Is er immers geen sprake van cultuurkolonialisme van de vijftien miljoen Nederlanders ten opzichte van hun pakweg vijfenhalf miljoen taalgenoten in België? Is het niet onrechtvaardig en triest dat juist de Vlamingen, die zich altijd zo fel en puriteins hebben ingezet voor het behoud van de schone Nederlandse taal, literair gezien in een achterstandssituatie worden gedrongen?

Nou nee. Die Vlamingen moeten niet zo zeuren. Nadat de betreurde Willem Frederik Hermans op Parijs was uitgekeken, ging hij niet in Amsterdam wonen, maar in Brussel. Nederland gebruikte hij alleen nog maar om er te sterven. Ook Benno Barnard en Jeroen Brouwers hebben met hun verhuizing naar België al laten zien dat het onder de zuidgrens van Nederland voor auteurs prettig toeven is. De Amsterdamse grachtengordel kent nu eenmaal een overbevolking aan hele, halve en would be literaten.

Internationaal gezien kan Nederland bogen op succesrijke vertalingen van het werk van met name Harry Mulisch, Hella S. Haasse, Cees Nooteboom en jongere schrijvers als Marcel Möring, Connie Palmen en Arnon Grunberg. Maar het was niet bij de Nederlandse Nobelprijskandidaat Gerrit Kouwenaar dat de cameraploegen voor de deur stonden te wachten, toen de Zweedse Academie in oktober bekend maakte wie 's werelds belangrijkste literaire onderscheiding zou krijgen. Zowel de publieke als de commerciële zenders in zowel Nederland als Vlaanderen maakten hun opwachting bij de hotelkamer van Hugo Claus.

Ik wil hier niet ingaan op de vraag of Nederland er niet verstandig aan zou doen om Mulisch, Haasse of Nooteboom te nomineren voor de Nobelprijs. Het gaat mij hier om de in Vlaanderen onomstreden positie van Claus, de geweldenaar

[p. 68]

uit Gent. Waarom zouden de Vlamingen zich afgunstig tonen op de na Hermans' dood in Nederland resterende ‘grote drie’ (Reve, Mulisch en Wolkers), als zijzelf een springlevende auteur van minimaal hetzelfde niveau hebben? De duivelskunstenaar Claus behoort tot de grootste Nederlandstalige dichters en toonde eind 1994 met de boertige en kwikzilverachtige roman Belladonna nog zijn onverminderde verhaalkracht. Helaas werd de Zweedse vertaling van datzelfde boek door de literaire kritiek niet algemeen lovend ontvangen, waardoor de Nobelprijskansen van Claus aanzienlijk daalden.

Maar natuurlijk gaat het hier niet alleen om Claus, hoe groot ‘de Hugo’ (zoals hij in de regio Gent liefkozend genoemd wordt) ook wezen moge. Het onderwerp is hier: de nieuwere Vlaamse letterkunde, gezien in relatie tot die van Nederland. Graag zou ik ook wijzen op het splijtende, humoristische genie van striptekenaar Kamagurka, die hier te lande afgunstig en bewonderend wordt nagevolgd door de al even prettig gestoorde Gummbah. Maar nee, ik beperk me tot de letteren (en bovendien is Kama inmiddels al bijna een oudgediende).

Ook ga ik voorbij aan de poëzie (een zeer ongelijksoortig beplant perk in de tuin der letteren) en aan het overgrote deel van de reeds lang gevestigde schrijvers. Met De vliegende keeper mag Herman de Coninck dan wel de mooiste bundel poëzie-essays van de laatste jaren hebben geschreven; hij blijft buiten dit overzicht. Bijna-bekroonden als Stefan Hertmans, Geertrui Daem en Kristien Hemmerechts: ik noem ze hier niet. Vaste waarden als Monika van Paemel en Walter van den Broeck, zij komen hier evenmin aan de orde als de levende fossielen Ward Ruyslinck en Jos Vandeloo.

Vanwege mijn schrijnende incompetentie op het gebied van de kinder- en jeugdliteratuur laat ik hier ook de Vlaamse kinder- en jeugdboekenschrijvers buiten beschouwing. Dat doe ik overigens pas na stiekem te hebben gewezen op het overweldigende succes dat de met prijzen overladen Anne Provoost ten deel viel na eerst Mijn tante is een grindewal (bekroond met de Boekenleeuw en de Interprovinciale Prijs voor Jeugdliteratuur) en daarna Vallen (Boekenleeuw, Woutertje Pieterse Prijs, Gouden Uil en Zilveren Griffel): serieus te nemen jeugdromans die zowel in binnen- als buitenland grote bewondering oogsten. Ook de transfer die Bart Moeyaert maakte van Altiora Averbode naar Querido geeft aan dat de Vlaamse jeugdliteratuur niet meer schamper kan worden afgedaan door Nederlandse critici.

Naast positieve uitschieters als Jaap Scholten (met zijn romandebuut Tachtig) en Manon Uphoff (met haar debuutverhalenbundel Begeerte) is er onder de Nederlandse debutanten van de afgelopen tijd veel pretentieuze ellende te vinden: ik noem hier slechts de namen van Sammi Landweer (met Woestijn), Russell Artus (Zonder wijzers) en Nanne Tepper (De eeuwige jachtvelden). De zo voortvarend van start gegane Generatie Nix is op sterven na dood en ook de groep rond het tijdschrift MillenniuM brengt nog geen meesterwerken voort.

Zoals gezegd zijn Scholten en Uphoff enkele van de prettige uitzonderingen. Ook mooi is dat zich met Hans Sahar (Hoezo bloedmooi) een spraakmakende representant van de tweede generatie allochtonen meldt - al toont het zouteloze debuut van Naima El Bezaz (De weg naar het noorden) aan dat niet ieder produkt uit deze groep op voorhand verheffend hoeft te zijn.

Nee, dan de Vlamingen! Ik heb het dan natuurlijk niet over het zootje ongeregeld dat zich in de kwaliteitsarme verzamelbundel Jonge sla getwintigen presenteerde met onrijpe verhalen en de pretentie

[p. 69]

nieuwe Mooie Jonge Goden te bieden (de verhalenbundel waarmee de generatie van Herman Brusselmans en Tom Lanoye zich in de jaren tachtig luidruchtig deed gelden). De invloed van Brusselmans en Lanoye is vingersdik van de meeste Jonge sla-verhalen af te scheppen.

Maar ja, er is maar één Langharige Jonge Oppergod van de Vlaamse letteren: Herman Brusselmans, de Vlaamse Bukowski, met zijn naar angstzweet en alcohol riekende thematiek. En niemand van de hompelend aanstormende Jonge sla-jongeren komt qua engagement in de buurt van Tom Lanoye, die zijn theatrale stijl zo goed weet te combineren met vinnige polemieken. Niet voor niets ontving hij in 1995 de Arkprijs van het Vrije Woord ‘voor de eigenzinnige wijze waarop hij stelling neemt in het politieke debat’. Lanoye woont in Antwerpen, de stad waar de politieke macht momenteel in handen is van de neo-fascisten, en hij reageert zoals een schrijver in zijn situatie dat móet doen: door fel uit te halen, maar dan altijd met woorden.

De reden waarom ik tot nog toe zoveel heb uitgesloten en weggeschoven is dat ik terecht wil komen bij een paar eenlingen die wat mij betreft behoren tot de absolute top van wat er de laatste jaren aan nieuw Nederlandstalig proza is opgekomen: Luuk Gruwez, Roel Richelieu van Londersele, Bart Plouvier, Pierre Platteau en Paul Mennes.

Luuk Gruwez (geboren 1953) was al bekend als neoromantisch dichter: voor zijn bundel Vuile manieren ontving hij afgelopen jaar de Hugues C. Pernath-prijs. Nadat hij eerder samen met Eriek Verpale het lezenswaardige ‘Siamese dagboek’ Onder vier ogen afleverde, maakte hij zijn zelfstandige prozadebuut met het hartverwarmende boek Het bal van opa Bing. Verhalen. Portretten. Herinneringen. De door Grawez gebraikte thema's (zoals een ontknaping, het eerste orgasme van een al jarenlang frigide meisje, en de pijnlijke dood van een geliefde grootvader) zijn op zich niet bijster origineel. Hij weet echter wel hoe hij zijn verhalen tot leven moet laten komen. Zo verhaalt hij omzichtig en besmuikt van een gezin waarin de ouderlijke liefde moest worden veroverd ‘via de smokkelpaden van de bewondering’.

Het portret van de Bambi, de eigenlijk Ahmed Menelik hetende huisgenoot van de hoofdpersoon in diens studententijd, is onvergetelijk, vooral vanwege de innemende levenspoëzie van deze Ethiopiër: ‘Ik hou enkel van de zon, omwille van de schaduw van mijn vriendin als ik met haar door het park loop.’ Hetzelfde geldt voor de flamboyante opa Bing en andere familieleden van de in verschillende levensfasen beschreven Luuk: ‘De historie van die brave oudoom Georges bijvoorbeeld, met zijn groentewinkel in Brassel die nooit goed had gefloreerd en uiteindelijk op de fles was gegaan, waarna hij halsstarrig weigerde nog groenten te eten en zelfs een bord tomatensoep verontwaardigd van de hand wees.’ Volkomen terecht werd dit boek gehonoreerd met de Geertjan Lubberhuizen-debuutprijs.

Ook met Roel Richelieu van Londersele (geboren 1953) is een heuse schrijver opgestaan. Deze Vlaming publiceerde al vanaf 1974 een groot aantal essays en dichtbundels bij kleinere uitgevers. Zijn roman De overtocht vertelt over de zestienjarige Aalstenaar Victor van Londersele, die zijn doffe lot als fabrieksarbeider wil ontlopen. Mede door de enthousiasmerende verhalen van de kleurrijke figuur Omer de Gazet beseft hij dat er maar één land ter wereld is waar hij zijn hoop op kan vestigen: Amerika. Hij grijpt zijn kans als die zich voordoet, en maakt via Liverpool de grote oversteek op een van die enorme schepen vol luxe.

Richelieu van Londersele vertelt ronduit meeslepend over de Europese gelukzoekers en avonturiers die onderdeks verlan-

[p. 70]

gen naar betere tijden in de Nieuwe Wereld. De hete machinekamers, de overvolle slaapzalen, het uiterst gebrekkige sanitair, het leven van een verstekeling in een kleine ruimte: Richelieu van Londersele beschrijft het allemaal met verve, met het juiste oog voor detail en goed-bekkende dialogen (‘Ge moet een vrouw mee hebben als ge naar hier komt, zei hij, pas dan zijn ze echt content, want er is hier een tekort aan wijven. Wie een vrouw heeft, zuipt minder en wordt thuis goed verzorgd, want ge verdient hier genoeg zodat de meeste vrouwen niet moeten gaan werken, behalve die die gaan boeren natuurlijk of zelf een zaak beginnen. Waarom hebt gij uw vrouw niet meegebracht?’). Als Richelieu van Londersele zijn beschrijvingslust in de Amerikaanse hoofdstukken wat had weten te beheersen, zodat die meer in balans waren geweest met het grote verhaal van de reis, was dit een werkelijk overdonderend debuut geweest. Nu is het wat blijven steken in veelbelovendheid, al dient gezegd dat vooral in de zeehoofdstukken de vertelpassie van het proza af dampt.

Ook al zo'n aan zee verslaafde verteller is Bart Plouvier (geboren 1961). Zelf ontdekte ik Plouviers werk pas bij diens derde verhalenbundel, De kleuren van de zee, een overtuigend bewijs van zijn kunnen in het zoutwatergenre. Plouviers gespierde, soms wat wollige stijl (‘De golven komen aanmarcheren als de nietsontziende legioenen van Neptunus' leger’) past wonderwel bij dit soort heroïsche vertellingen. Hij verhaalt van stormen en schepen, van avontuur en het rusteloos zwalpen om de schijnzekerheid van de wal te ontlopen. Van bemanningen voor wie het universum is ingekrompen tot een stuk oceaan van een paar honderd meter doorsnee, waarop ze een leven lang doodsangsten uitstaan om uiteindelijk één keer jammerlijk te sterven.

En natuurlijk weet ook Plouvier raak mensen neer te zetten. Zijn verhaal ‘De kok’ begint zo: ‘Ik heb deel uitgemaakt van vele sleepbootbemanningen, en telkens weer waren de koks de zonderlingste figuren. Het aantal melancholici, manisch depressieven en alcoholisten in hun rangen was groot. Is het zeemansleven voor sommige matrozen een vlucht, dan geldt dat in uitgesproken mate voor scheepskoks.’ Het is de aanzet tot het portret van een sufgedronken man met Belga-gele vingers, die zich in zijn kombuis verschanst tegen zijn vleesgeworden angsten: ‘moeders, vertegenwoordigers van het gezag, hoeren, geliefden, schuldeisers, herrieschoppers, artsen en ambtenaren. Dan blijkt zelfs alcohol een krachteloos medicijn en kan alleen de zee hen nog redden’. Sinds de Zeeverhalen van Maarten Biesheuvel ben ik zulk proza niet meer tegengekomen in de Nederlandse letteren.

Te midden van de moeilijke-jeugdrijke Nederlandstalige literatuur is School nummer 1 van Pierre Platteau (geboren 1945) niet minder dan een klein meesterwerkje. De schrijver heeft deze roman aangekondigd als het eerste deel van wat de vierdelige autobiografie over de eerste vijfentwintig jaar van zijn leven moet worden, dus er komen gelukkig nog drie delen. Alleen die beginregels al: ‘“Ik zal je maar in het water gooien, zeker?” zegt mijn vader. “Vermits het toch nooit meer goed komt tussen je moeder en mij.” Hij zegt het op vragende toon, wat vreemd is, want ik zit op zijn arm en kan nog niet spreken. Mijn moeder verwijdert zich van de brug waar we op staan, die de grens vormt tussen Sint-Jans-Molenbeek en Brussel.’

School nummer 1 vertelt het verhaal van de vroegste jeugdjaren van de ik-figuur, uit de periode kort na de Tweede Wereldoorlog. Het belangrijkste personage in het boek is eigenlijk niet het kleine jongetje zelf, maar diens vader. Deze tirannieke figuur heeft in de oorlog gecollaboreerd met de Duitsers, als gevolg waarvan hij

[p. 71]

enige tijd in de gevangenis heeft doorgebracht. De man is extreem gewelddadig, hoewel hij zich buitenshuis altijd zeer joviaal en correct voordoet. Hij mishandelt zijn vrouw en zoontje, en schroomt zelfs niet om de inwonende grootvader te slaan en te vernederen.

Het imposante aan dit boek is dat Platteau dit alles zo quasi-onaangedaan, zo ingehouden, zo onnadrukkelijk beschrijft. Het sadistische optreden van de vader is des te gruwelijker, omdat zijn zoontje het allemaal zo normaal blijkt te vinden. De jongen is constant op zijn hoede voor de onberekenbare, onredelijke uitvallen van de man. En toch houdt hij desondanks huiveringwekkend veel van die huistiran. Een glimp van waardering die de labiele wreedaard af en toe laat blijken is hem oneindig meer waard dan de vanzelfsprekende warmte van zijn goede grootvader. Ronduit prachtig.

Ten slotte wil ik Paul Mennes (geboren 1967) niet ongenoemd laten. Als de bende van Jonge sla werkelijk iets had willen voorstellen, hadden ze zo verstandig moeten zijn om een verhaal van Mennes op te nemen. In zijn recensie voor Het Parool aarzelde Ronald Giphart, toch een van de smaakmakende jonge auteurs in Nederland, niet om Mennes' debuutroman Tox te plaatsen ‘in de beste traditie van boeken als Bright Lights, Big City van Jay McInerney, Less Than Zero van Bret Easton Ellis, Money van Martin Amis en Gimmick! van Joost Zwagerman’. Giphart noemt Tox niet ten onrechte een Vlaamse pendant van het Bratpack-gevoel: ‘mooie sterke rijke kindervolwassenen die voortdobberen in blaséë verveling en cynische levensmoeheid’.

Giphart had ook J.D. Salingers The Catcher in the Rye en het complete oeuvre van Herman Brusselmans als inspiratiebronnen kunnen noemen voor de wederwaardigheden van de ultracynische, zestienjarige, aan cocaïne verslaafde Orf, die de hoofdpersoon is in Tox (een jongen die bij voorbeeld de telefoon opneemt met de woorden: ‘Met Orf, de laatste levende god. U heeft tien seconden om mij te boeien’). Het is juist dat aanstekelijk-puberale, dat hard-humoristische, dat ontevreden-geërgerde aan het proza van Mennes dat hij gemeen heeft met de vertellingen van Holden Caulfield en de vele Herman Brusselmans-hetende personages in het werk van de genoemde twee schrijvers.

De klasse van het flipperkast-proza van Tox werd goddank onderkend door de jury van de aslk-prijs voor het Literaire Debuut 1995. Daardoor kreeg Soap, de tweede roman van Mennes, in ieder geval aanzienlijk meer aandacht dan zijn debuut. Dit boek vol seriemoordenaars, gebruikers, snelle woordspelingen en onverdund cynisme is zo mogelijk nog eigentijdser (om dat walgelijke woord maar eens te gebruiken) dan Tox. Alleen die dialogen al! Vooruit, één fors citaat, om een idee te geven:

‘En Gaïa, lukt het een beetje?’

‘Lukt wat een beetje?’

‘Met die seksgod van plastische kunsten?’

‘Loser.’

‘Echt?’

‘Yep. Gisteren stonden we lekker zwoel te schuifelen en in de borstzak van z'n hemd ging een flesje amyl open.’

‘Poppers? No way, José!’

‘Way! Heel de Caravaggio stonk uren naar de zweetsokken. Het leek wel of twaalf rugbyploegen er een week in hadden gelogeerd. Maar ik heb al een nieuwe.’

‘Vertel!’

‘Hij is moooooi. Hij lijkt op David Bowie.’

‘David Bowie is oud.’

‘Hij lijkt op David Bowie op de hoes van Station to Station.’

‘Ik zal eens bij m'n vader in de kast kijken.

[p. 72]

Die heeft de cd gekocht, geloof ik.’

Kijk: dat leeft, dat bruist, dat is alles behalve zielloos maakwerk en omgekeerde verhaalanalyse! Datzelfde geldt voor de andere auteurs die ik hier naar voren heb gehaald. In al hun ongelijksoortigheid laten Gruwez, Richelieu van Londersele, Plouvier, Platteau en Mennes eigenlijk zien wat er mis is aan veel ander proza. Zij brengen verhalen die noodzakelijkerwijs verteld moeten worden, met dialogen en beschrijvingen die van de bladzijden af spatten, en personages die niet al een dag na lezing vergeten zijn. Geen bleke armoe, maar het volle leven!

Wat zeuren die Vlamingen nu toch eigenlijk over bevoogding en achtergesteldheid? Als ik het hier gepresenteerde vijftal nieuwe prozaïsten zo eens bekijk, zouden wij Nederlanders in feite degenen moeten zijn die jaloezie en afgunst voelen!