Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

[p. 159]

5.3 Toptienen van recensenten

Hoe beoordeelde de literaire kritiek het boekenjaar 1992? Welke boeken vonden de recensenten de beste? Om daar achter te komen werd een groot aantal boekbesprekers gevraagd een persoonlijke toptien in te zenden. In verband met de mogelijkheid om op basis van de toptiens van alle meewerkende recensenten een tophonderd te kunnen samenstellen, is hun gevraagd de boeken een rangorde te geven. Voor de berekening van Mekka's Honderd krijgen de nummers één van elke inzending telkens tien punten, de nummers twee negen, enzovoorts, tot en met één punt voor de nummers tien van elke inzending. De titels op lijsten zonder rangorde krijgen elk 5,5 punten, zo werd afgesproken.

Tevens werd de recensenten gevraagd alleen boeken op te nemen die, voor zover in redelijkheid viel na te gaan, in 1992 verschenen waren. De meeste recensenten hebben zich aan dat verzoek kunnen houden. In de brief die ze ontvingen, werd bovendien met nadruk gesteld dat men zich niet hoefde te beperken tot literatuur, de ‘eigen rubriek’ of het ‘eigen vakgebied’. In principe kwam ieder boek voor selectie in aanmerking. Dat het accent in het leeuwedeel van de hieronder gepresenteerde toptienen niettemin op literaire fictie ligt, heeft dus niet te maken met het feit dat non-fictie bij voorbaat veronachtzaamd is.

Verder is de aangeschreven recensenten gevraagd bij boeken uit het buitenland, indien mogelijk, de titelgegevens van de vertaling te verstrekken. Niet iedereen heeft zich hieraan gehouden. Wanneer een vertaling beschikbaar was en de inzender toch de oorspronkelijke titel had opgenomen, heeft de redactie deze stilzwijgend vervangen door de titel van de vertaling - dit overigens in de wetenschap dat een oordeel over een originele tekst nog geen oordeel over de vertaling inhoudt. Maar spelregels zijn spelregels, en daarvan is in dit geval alleen afgeweken indien de vertaling van een boek pas in 1993 of later gaat verschijnen. In zulke (de redactie bekende) gevallen staat die informatie achter de titelgegevens tussen vierkante haken.

Ten slotte konden recensenten hun persoonlijke toptien vergezeld doen gaan van een korte toelichting. Kónden. En daarom staan hier ook heel wat lijstjes zonder enige toelichting. De samenstellers daarvan vonden doorgaans dat een toptien voor zichzelf moet spreken.

Van de ruim honderd aangeschreven recensenten reageerden er ruim zeventig positief op het verzoek. De overigen lieten het afweten: uit tijdgebrek, omdat ze vorig jaar te weinig gelezen hadden of - in een enkel geval - vanwege bezwaren tegen het fenomeen toptienen in het algemeen dan wel tegen de hier gevolgde procedure in het bijzonder.

[p. 160]

Treffende kritiek op het verschijnsel van boekenstatistieken kwam van Niek Miedema, criticus voor Vrij Nederland. Die kritiek mag de Mekka-lezer niet onthouden worden. Miedema illustreerde zijn bezwaren aan de hand van Wolfgang Koeppens Jakob Littners aantekeningen uit een aardhol, een boek, gebaseerd op de waar gebeurde en diep ontluisterende oorlogservaringen van een joodse postzegelhandelaar uit München. Koeppens boek maakte grote indruk op Miedema. Zo'n boek moet je eigenlijk op je toptienlijstje zetten, redeneert hij. ‘De volgende vraag is natuurlijk op welke plaats op de hitparade. Nummer drie, nummer vier of nummer zes? Ik zat erover te denken en stelde me de heer Littner voor in zijn onderaardse schuilhol, terwijl boven hem de hem uitzuigende Poolse huiseigenaar en de dronken ss-ers rondliepen, en ik dacht opnieuw: wat zullen we met hem doen: op nummer 3 toch maar, of misschien maar een plekje lager? Tenslotte hebben we Adam Thorpe, Ben Hamper en Harry Mulisch ook nog.’ Nee, laat maar, besluit Miedema dan. Het maken van zulke ranglijsten is pretentieus en volstrekt onzinnig: ‘Bewaar dat soort puntentelling toch liever voor Ajax, psv en Sparta, en laat de literatuur gewoon met rust. Het zou mijns inziens van respect getuigen.’

Natuurlijk zijn er nogal wat bezwaren aan te voeren tegen het maken van toptienen en andere hitlijsten. Ze worden gebruikt en misbruikt, ze zijn te definitief, te oppervlakkig, te zeer gericht op rangorde, ze geven te veel aandacht aan te weinig, ze vervuilen de markt, ze bevredigen de nieuwsgierigheid van luie lezers. Dat is onvermijdelijk. Maar het aardige van recensentenlijstjes is toch dat ze boeken de hoogte in stuwen die in de markttoptienen geheel ontbreken. Daardoor bieden ze tegelijk tegenwicht aan de ‘verkooplijsten’ en zetten ze lezers op het spoor van boeken die zij anders misschien niet zo snel waren tegengekomen. Voor de kleine groep van lezers die de literatuur op de voet volgen, bieden onderstaande toptienen bovendien een indruk (of een afdruk?) van de smaak van de (literaire) kritiek en van de verschillen daarbinnen. Afgezien daarvan bevredigen lijstjes (alle denkbare lijstjes) de tamelijk universele behoefte aan standen, tabellen, cijfers en overzichten - aan orde in de schepping zeg maar, hoe onvervulbaar die behoefte eigenlijk ook is.

Geen recensent zal zich beledigd voelen wanneer opgemerkt wordt dat verder niet al te veel gewicht aan de toptienen moet worden toegekend, iets wat in nog sterkere mate geldt voor de op basis daarvan samengestelde Mekka's Honderd. In 1993 leest iedereen gewoon weer verder. Daar gaat het om. Al weet nu elke lezer welke boeken hij in 1992 óók had kunnen lezen die hij, om welke reden dan ook, ongelezen liet. In het beste geval vormen de toptienen en Mekka's Honderd aanleiding voor een flinke inhaalactie. Elke lezer veel plezier daarmee.

[p. 161]

Carlos Alleene (Het Volk)

1	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
2	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)
3	Arthur Schopenhauer, De wereld deugt niet (De Arbeiderspers)
4	Leonard Nolens, Tweedracht (Querido)
5	Gustave Flaubert/George Sand, Wij moeten lachen en huilen (De Arbeiderspers)
6	Isaac Bashevis Singer, Het hof van mijn vader. Herinneringen aan een joodse jeugd (De Arbeiderspers)
7	Pierre Grimal, Tacitus. Een biografie (Ambo)
8	Andrea Giardina (red.), De wereld van de Romeinen (Agon)
9	Frans Kellendonk, Het complete werk (Meulenhoff)
10	Claude Pichois & Jean Ziegler, Baudelaire (Ambo)

Karel Anthierens (Panorama/De Post)

1	Frans Masereel, Mijn Getijdenboek (Harenberg & Struye)
2	Marten Toonder, Vroeger was de aarde plat (De Bezige Bij)
3	Moeder Marie Adonia Depaepe, Tot Glorie van God en tot Zaligheid der Zielen (Standaard)
4	Camille Paglia, Het seksuele masker (Prometheus)
5	Tama Janowitz, The Male Cross-Dresser Support Group (Crown)
6	Homerus, Odyssee. De terugkeer van Odysseus (De Arbeiderspers)
7	J.M.G. Le Clézio, Etoile errante (Gallimard)
8	Han van Gessel e.a. (red.), de Volkskrant Stijlboek (Sdu)
9	Patrick Süskind, Het verhaal van mijnheer Sommer (Bert Bakker)
10	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)

(1) Op Masereel ben ik nooit uitgekeken. (2) De schepper van de onvolprezen Bommelstrips is een ondergewaardeerd schrijver. (3) Er bestaat geen betere geschiedschrijving dan die van de acteurs die hun relaas doen voor de thuiswacht. (4) Na twintig eeuwen toch nog een verfrissende kijk op onze (vooral) culturele evolutie. (5) Sinds Slaves of New York en vooral A Cannibal in Manhattan krijg ik niet genoeg van Janowitz' gekte. (6) Ik vind het heerlijk als oude meesters weer in ere worden hersteld, en een nieuwe, frisse vertaling (van H.J. de Roy van Zuydewijn) meekrijgen. (7) Het gegeven lijkt op een driestuiversroman. Maar er kunnen nooit genoeg boeken tegen de oorlog worden geschreven. (8) Waarom zijn niet alle taalboeken even praktisch? (9) Sinds Het parfum wil ik alles van Süskind lezen. (10) Het wachten is nu op de nieuwe Claus.

[p. 162]

Jan-Hendrik Bakker (Haagsche Courant)

1	Monika van Paemel, De eerste steen (Meulenhoff)
2	Marcel Möring, Het grote verlangen (Meulenhoff)
3	Doeschka Meijsing, Vuur en zijde (Querido)
4	Paul Biegel, Nachtsprookje (Holland)
5	Friedrich Nietzsche, Herwaardering van alle waarden (Boom)
6	Vincent Mahieu, Verzameld werk (Querido)
7	Stephen Marlowe, Dood en leven van Miguel Cervantes (De Kern)
8	Michel Onfray, Cynismen (Ambo)
9	Mario Praz, Huis van het leven (Agon)
10	Leon de Winter, De ruimte van Sokolov (De Bezige Bij)

Dat Mulisch ontbreekt is geen oordeel, maar een gevolg van tijdgebrek. De Nietzsche-vertaling is een gebeurtenis van de eerste orde voor ons taalgebied, evenals de bundeling van het werk van Tjalie Robinson (alias Vincent Mahieu). Paul Biegels boekje is prachtig, maar helaas, een jeugdboek, hè? Bij Leon de Winter had ik gemengde gevoelens, waaronder echter ook bewondering voor de presentatie van het thema. De rest spreekt voor zich.

Paul Beers (Vrij Nederland)

1	Lothar Baier, Jahresfrist (Fischer Verlag)
♦	W. Bronzwaer, Het eerste spoor (Ambo)
♦	Marlen Haushofer, De wand (Rainbow)
♦	Václav Havel, Brieven aan Olga (Fontein)
♦	Thomas Mann, Dagboeken 1918-1939 (De Arbeiderspers)
♦	Piet Meeuse, De jacht op Proteus (De Bezige Bij)
♦	Margriet de Moor, Eerst grijs dan wit dan blauw (Contact)
♦	Leonard Nolens, Hart tegen hart. Gedichten 1975-1990 (Querido)
♦	Roswitha Quadflieg, Die Braut im Park (Arche Verlag)
♦	Renate Rubinstein, Jood in Arabië, Goi in Israël (Meulenhoff)

Eén boek verkies ik boven alle: Jahresfrist (‘jaartermijn’) van de Duitse essayist, criticus en vertaler Lothar Baier (1942), een autobiografisch relaas over zijn verblijf van een jaar in een afgelegen, bouwvallig huis in Zuid-Frankrijk. In een uitgekiende stijl wordt verhaald over het opknappen van het huis, de omringende natuur, de mistral, het dorpsleven, aanlopen en sterven van de kat, de toenemende vervreemding tegenover de achtergelaten cultuur, en door alles heen de speurtocht naar de Franse schrijver Paul Nizan, die aan het eind van het boek leidt tot een uitermate lucide plaatsbepaling van de moderne, illusieloze intellectueel.

[p. 163]

August Hans den Boef (De Groene Amsterdammer)

♦	H.H. ter Balkt, Ode aan de Grote Kiezelwal (De Bezige Bij)
♦	Italo Calvino, Marcovaldo (Bert Bakker)
♦	Marguerite Duras, De minnaar uit Noord-China (De Arbeiderspers)
♦	Raymond Federman, De stem in de kast (Perdu)
♦	Lars Gustafsson, De tennisspelers (De Bezige Bij)
♦	Wolfgang Koeppen, Jakob Littners aantekeningen uit een aardhol (Thoth)
♦	Ian McEwan, Zwarte honden (De Harmonie)
♦	Marcel Möring, Het grote verlangen (Meulenhoff)
♦	Leo Perutz, De Meester van de Jongste Dag (De Arbeiderspers)
♦	Thomas Pynchon, Regenboog van zwaartekracht (Bert Bakker)

Ik heb gekozen voor boeken die in Nederland zijn verschenen, wat zo'n lijstje nogal voorspelbaar maakt: als volgend jaar Thomas Bernhards Auslöschung, Gerhard Roths Die Geschichte der Dunkelheit, Carlo Emilio Gadda's Quer pasticciaccio bruto de via Merulana en Carlos Fuentes' Terra Nostra worden vertaald, staan ze er in, al was het alleen maar om een tegenwicht tegen de Tartts en de Groults uit het Madonna-circuit te bieden.

Graa Boomsma (De Groene Amsterdammer)

1	Thomas Pynchon, Regenboog van zwaartekracht (Bert Bakker)
2	William T. Vollmann, Fathers and Crows (André Deutsch)
3	Frederic Prokosch, Storm en echo (Coppens & Frenks)
4	Wolfgang Koeppen, Jakob Littners aantekeningen uit een aardhol (Thoth)
5	Toni Morrison, Jazz (Amber)
6	Ismail Kadare, Het dromenpaleis (Van Gennep)
7	György Konrád, Melinda en Dragomán (Van Gennep)
8	Susan Sontag, The Volcano Lover (Jonathan Cape)
9	Don DeLillo, mao II (Bert Bakker)
10	Vladimir Nabokov, Ada(De Bezige Bij)

De toekomst is aan de historische roman. Het verleden is voortdurend in beweging omdat er vanuit het heden steeds anders tegenaan gekeken wordt. De beste literatuur over wat ogenschijnlijk voorbij is, zijn verbeeldingsvolle herschrijvingen, ontstaan uit de drang de wereld opnieuw met woorden op te bouwen. Het gaat om de onbeproefde mogelijkheden van het voorbije, waarbij taal, geheugen en identiteit vaak valkuilen zijn. Mijn preoccupatie behelst een ander historisch besef: niet gerealiseerde mogelijkheden waar de toekomst iets aan kan hebben. ‘Onthoud de toekomst, verbeeld het verleden.’ (Carlos Fuentes)

[p. 164]

Jos Borré (De Morgen)

1	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
2	Walter van den Broeck, Het leven na beklag (De Bezige Bij)
2	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)
4	Herman de Coninck, De flaptekstlezer (De Arbeiderspers)
4	Geertrui Daem, Boniface (Dedalus)
4	Renate Dorrestein, Ontaarde moeders (Contact)
4	Kristien Hemmerechts, Kerst en andere liefdesverhalen (Atlas)
4	Bob van Laerhoven, Cadavre exquis (Dedalus)
4	Nigel Nicolson (ed.), Vita and Harold. The Letters of Vita Sackville-West and Harold Nicolson 1910-1962 (Weidenfeld & Nicolson)
4	Monika van Paemel, De eerste steen (Meulenhoff)

Deze boeken zijn in mijn geheugen blijven voortleven omdat ik ze met intellectueel genoegen heb gelezen. De lijst is echter zeer relatief omdat ik een veelvoud van dit aantal boeken níet heb gelezen en dus niet voldoende kan vergelijken. Een lijst opmaken doe ik daarom met tegenzin, een rangschikking aanbrengen is helemaal uit den boze. De enige mogelijkheid om tegen deze werkwijze bezwaren te opperen, is ermee instemmen en ze dan waardeloos verklaren.

Hans Bouman (de Volkskrant)

1	Michael Ondaatje, De Engelse patiënt (Bert Bakker)
2	Ian McEwan, Zwarte honden (De Harmonie)
3	Paul Theroux, De gelukkige eilanden (Atlas)
4	Colm Tóibín, The Heather Blazing (Picador)
5	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
6	Cees Nooteboom, De omweg naar Santiago (Atlas)
7	Jan Brokken, Goedenavond, mrs. Rhys (Atlas)
8	Boudewijn Büch, Eenzaam (Atlas)
9	Geetten Meijsing, De grachtengordel (De Arbeiderspers)
10	Ronald Giphart, Ik ook van jou (Nijgh & Van Ditmar)

Met het technisch virtuoze en verhalend zeer meeslepende The English Patient van Michael Ondaatje had de Booker Prize eindelijk weer eens een terechte winnaar, terwijl McEwan zijn grote talent herbevestigde. Colm Tóibín diende zich aan als één van de belangrijkste jongere Engelstalige schrijvers voor de jaren negentig. Harry Mulisch beloofde ooit te zullen eindigen als auteur van heel dunne boekjes, maar besloot zélf steeds dunner te worden, en met De ontdekking van de hemel zijn dikste, beste, meest fascinerende synthese van fabelachtig schrijftalent en verbluffende flauwekul te publiceren. Prachtige epische (Theroux), lyrische (Nooteboom), documentaire (Büch) en ‘voetspoor’-(Brokken) reisboeken bewezen dat dit veelvuldig en gretig doodverklaarde genre nog altijd leeft. Geerten Meijsing bewees de mensheid een dienst met een Newer Grub Street en Ronald Giphart betoonde zich een amusante literaire schandknaap.

[p. 165]

Hugo Bousset (Dietsche Warande & Belfort)

♦	J. Bernlef, Niemand wint (Querido)
♦	Walter van den Broeck, Het leven na beklag (De Bezige Bij)
♦	Stefan Hertmans, Kopnaad (Meulenhoff/Kritak)
♦	Atte Jongstra, Cicerone (Contact)
♦	Patricia de Martelaere, De staart (Meulenhoff/Kritak)
♦	Marcel Möring, Het grote verlangen (Meulenhoff)
♦	Leonard Nolens, Tweedracht (Querido)
♦	Monika van Paemel, De eerste steen (Meulenhoff)
♦	Peter Verhelst, Master (Prometheus)
♦	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)

Bovenstaande boekentoptien klopt niet helemaal (of zelfs: helemaal niet) met de literaire ‘werkelijkheid’. Ik heb alles bij elkaar te weinig gelezen; ten onrechte laat ik de buitenlandse literatuur en het Nederlandstalige essay buiten beschouwing. Wat wel klopt is de alfabetische volgorde: ik kan geen appelen met citroenen vergelijken, laat staan proza met poëzie.

Wim Chielens (Het Narrenschip, BRTN Radio 2)

1	Herman de Coninck, De flaptekstlezer (De Arbeiderspers)
2	Chaim Potok, De troopleraar (bzztôh)
3	Nina Bouraoui, De gluurster (De Geus)
4	Elvis Peeters, Het uur van de slaap (Kritak)
5	Marion Bloem, De honden van Slipi (De Arbeiderspers)
6	Johan Anthierens, Willem Elsschot. Het Ridderspoor (Meulenhoff/Kritak)
7	Bram Vermeulen, Drie stenen op elkaar (Hadewijch)
8	Annemie Haeck, Mama lacht niet meer (epo)
9	Erma Bombeck, Help, ik heb vakantie (Mingus)
10	Mark Lewisohn, The Complete Beatles Chronicle (Pyramid Books)

Non-fiction die toch ‘mooi’ om te lezen is, dat is eigenlijk uniek in ons taalgebied, vandaar Herman de Coninck op nummer 1, ook al is Potok als verteller boeiender en meeslepender. Bouraoui is vleselijke woede van een Arabische vrouw in een mannenwereld en Elvis Peeters staat voor een zeldzame puntigheid in de Nederlandse taal. Marion Bloem laat mij sinds haar debuut niet meer los en sluit haar Indische cyclus mooi af met De honden van Slipi. Met Anthierens deel ik grote bewondering voor Elsschot. Liederen die overleven zonder muziek, een bewijs van het vakmanschap van Bram Vermeulen. Annemie Haeck heeft me ontroerd met haar aangrijpend getuigenis, met Bombeck heb ik hartelijk gelachen en The Beatles zijn een persoonlijke en professionele passie.

[p. 166]

Martine Cuyt (Gazet van Antwerpen)

1	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
2	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)
3	Leonard Nolens, Tweedracht (Querido)
4	Monika van Paemel, De eerste steen (Meulenhoff)
5	Hayden Herrera, Frida. Een biografie van Frida Kahlo (Contact)
6	Patricia de Martelaere, De staart (Meulenhoff/Kritak)
7	Kristien Hemmerechts, Kerst en andere liefdesverhalen (Atlas)
8	Nelleke Noordervliet, Het oog van de engel (Meulenhoff)
9	Tom Lanoye, Kartonnen dozen (Prometheus)
10	Geertrui Daem, Boniface (Dedalus)

Het bovenstaande onder het motto ‘Uitgelezen’. Ik heb me het laatste jaar vooral geconcentreerd op Nederlandstalige literatuur. Wat blijkt? De toptien is niet gek, vind ik zelf. Er zitten mannen en vrouwen onder de auteurs, Belgen en Nederlanders, gevestigde en minder gevestigde namen. Er komen verschillende genres aan het woord: poëzie, roman, korte verhalen, biografie. De toptwee lijkt dit jaar een literaire samenvatting van het eigen oeuvre te hebben gemaakt. Eén ding hebben al deze boeken gemeen: ze raken. En niet de kouwe kleren. Deze pennen deugen. Deze boeken hebben allemaal iets te vertellen, en hoe. Duidelijker nog: al deze uitgelezen verbale teksten hebben binnen een bepaalde cultuur vooral een esthetische functie. Je kunt met andere woorden semantische valentie, structuurgerichtheid, poëtische functie en literariteit gaan bespreken. Recensenten doen dat wel eens. Maar hoe.

J.A. Dautzenberg (de Volkskrant)

1	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
2	Renate Dorrestein, Ontaarde moeders (Contact)
3	A. Kets-Vree, Multatuli: Max Havelaar. Deel 2: Apparaat en commentaar (Van Gorcum)
4	Chris Bos, De woede van de bassist (De Bezige Bij)
5	Leon de Winter, De ruimte van Sokolov (De Bezige Bij)
6	Robert M. Hazen & James Trefil, Wegwijs in de wetenschap (Anthos)
7	Harry Harrison, Winter in Eden (Meulenhoff)
8	John Grisham, Achter gesloten deuren (A.W. Bruna)
9	Kick van der Veer, U wordt zo gemolken (Nijgh & Van Ditmar)
10	Rudy Kousbroek, Het Oostindisch kampsyndroom (Meulenhoff)

(1) Allicht. En omdat het zo buitengewoon spannend is, negenhonderd bladzijden lang. (2) Ontroerend, wijs en prachtig geschreven, maar vergeleken bij Mulisch' heelal is het toch slechts een stralend sterrenstelsel. (3) De ‘Verantwoording’ hierin (circa 70 bladzijden) is het boeiendste en interessantste wat er afgelopen jaar op literair-wetenschappelijk gebied in het Nederlands verscheen. (4) Zeer komisch, vooral omdat Bos weinig ‘filosofie’ erin heeft gestopt, zoals mopperend in de nrc werd opgemerkt. (5) Iedereen valt zo over die man heen dat je hem bijna niet meer onbevangen kunt lezen. Zo slecht kan iemand toch niet zijn? (6) Het beste populair-wetenschappelijke werk; een overzicht van wat een beschaafd mens dient te weten van de bèta-vakken. (7) De beste science-fictionroman. (8) De beste thriller. (9) Het leukste. (10) Slechts een tiende plaats omdat het te veel een klakkeloos herdrukken van artikelen is.

[p. 167]

Tom van Deel (Trouw)

♦	Robert Anker, De thuiskomst van kapitein Rob (Querido)
♦	Willem Brakman, Een vreemde stam heeft mij geroofd (Querido)
♦	Judith Herzberg, Zoals (De Harmonie)
♦	Hedda Martens, Een naald op het water (Querido)
♦	Piet Meeuse, De jacht op Proteus (De Bezige Bij)
♦	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
♦	Willem Jan Otten, De wijde blik (Van Oorschot)
♦	J.J. Peereboom, Links en rechts (De Arbeiderspers)
♦	Martin Reints, Lichaam en ziel (De Bezige Bij)
♦	Kees Verheul, Villa Bermond (Querido)

Kees van Domselaar (Utrechts Nieuwsblad)

1	J. Bernlef, Niemand wint (Querido)
2	Tirade, jaargang 36 (Van Oorschot)
3	Frans Kellendonk, Het complete werk (Meulenhoff)
4	Anna Enquist, Jachtscènes (De Arbeiderspers)
5	Willem Jan Otten, De wijde blik (Van Oorschot)
6	Marieke Jonkman, Plejaden (Van Oorschot)
7	Toon Tellegen, Een dansschool (Querido)
8	C.O. Jellema, Gedichten, oden, sonnetten (Querido)
9	Martin Reints, Lichaam en ziel (De Bezige Bij)
10	Arno Breekveld, De hortus (Contact)

Alleen de Nederlandse poëzie volg ik op de voet. Al het andere meer op afstand. Zo las ik onlangs Regenten, rebellen en reformatoren. Auteur: Ernest Zahn. Een schitterend boek over de jongste geschiedenis van Nederland. Gegen das Vergessen is de titel van een prachtig verzorgde Duitstalige bloemlezing uit het werk van Hans Faverey. Verscheen net niet in 1992. Toch maar even genoemd. Niemand wint van Bernlef is de mooiste bundel van het jaar. In een toptien valt zo'n titel vanzelf op de eerste plaats. Tirade op de tweede, omdat het al jaren het interessantste literaire tijdschrift van Nederland is.

[p. 168]

Yves van Durme (De Kunstberg, BRTN Radio 3)

1	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)
2	Elisabeth Marain, Waskowsky (Prometheus)
3	Cyriel Buysse, Reizen van toen. Met de automobiel door Frankrijk (Manteau)
4	J. Bernlef, De witte stad (Querido)
5	Guido Eekhaut, Eeuwig Venetië (Bert Bakker)
6	Frans Denissen, De thuisreis (Prometheus)
7	Paul Koeck, Waterproef (De Bezige Bij)
8	Pim Wiersinga, Honingvogels (Meulenhoff)
9	Jan Brokken, Goedenavond, mrs. Rhys (Atlas)
10	Bob van Laerhoven, Nachtvlucht naar Peru (Dedalus)

Ik wilde de genres (fictie, non-fictie, pöezie, proza) niet met elkaar vergelijken. Daarom heb ik duidelijk geopteerd voor een toptien van prozawerken die men onder de noemer ‘belletrie’ mag plaatsen. Daardoor doe ik interessante boeken oneer aan, zoals: De vrijmetselarij door Leo Apostel (Hadewijch), De Balkan. Van burenruzie tot burgeroorlog door Mon Detrez (Hadewijch) en de bloemlezing die Eddy van Vliet samenstelde voor Poëziecentrum.

Bart Ebisch (De Limburger)

1	Barth David Schwartz, Pasolini Requiem. Een biografie (Meulenhoff)
2	John Gruen, Keith Haring. De biografie (Meulenhoff)
3	Patrick Süskind, Het verhaal van mijnheer Sommer (Bert Bakker)
4	Michel Onfray, Cynismen (Ambo)
5	Fernando Pessoa, Dagboek der rusteloosheid (De Arbeiderspers)
6	Felipe Alfau, Locus (Bert Bakker)

(1) Tijddocument en naslagwerk tegelijk. (2) Vanwege de bijzondere aanpak. Haring wist dat hij dood zou gaan aan Aids. Vroeg Gruen zijn levensverhaal te schrijven. Het werd een oral biography. Gruen interviewde tal van mensen die Haring kenden. Van Madonna tot prinses Caroline van Monaco. En natuurlijk de kunstenaar zelf. (3) Ogenschijnlijk simpel verhaal van een man die de hele dag wandelt. Of beter gezegd: die zijn leven lang voor de dood op de vlucht is. (4) Enige levenswijsheid kan nooit kwaad.

[p. 169]

Ed van Eeden (Utrechts Nieuwsblad)

1	Tomas Tranströmer, Het wilde plein. Gedichten 1948-1990 (De Bezige Bij)
2	Tom Lanoye, Doen! (Prometheus)
3	Carlos Drummond de Andrade, De liefde, natuurlijk (De Arbeiderspers)
4	Ronald Giphart, Ik ook van jou (Nijgh & Van Ditmar)
5	John Updike, Memories of the Ford Administration (A. Knopf)
6	Marcel Möring, Het grote verlangen (Meulenhoff)
7	Cees Nooteboom, De omweg naar Santiago (Atlas)
8	Lawrence Norfolk, Lemprière's Dictionary (Sinclair-Stevenson)
9	Willem Jan Otten, De wijde blik (Van Oorschot)
10	Theodor Holman, Familiefeest (Nijgh & Van Ditmar)

Tomas Tranströmer en Carlos Drummond schrijven beiden in een taal die ik niet kan lezen: respectievelijk het Zweeds en het Portugees. Ik ben de vertalers Henk Bernlef en August Willemsen zeer dankbaar dat zij deze superieure poëzie ook voor mij bevattelijk hebben gemaakt. Wie niet beter wist, zou bij deze vertaalde verzen denken met originelen van doen te hebben; een groter compliment kan ik niet geven. De opvallende vertegenwoordiging van ‘humoristen’ als Tom Lanoye, Ronald Giphart, John Updike en Theodor Holman op mijn lijst wil aangeven dat het veelversmade ‘lichtere genre’ en Grote Gevoelens goed te combineren zijn. Alles is stijl.

Antar El-Mecky (de Volkskrant)

♦	Pan Tadeusz, XIII Ksiega [het XII-Ide boek] (Zamek). In het Pools en toegeschreven aan Alexander Fredro.
♦	Jung Chang, Wilde zwanen. Drie dochters van China (Amber)
♦	Irina Grivnina, Een dode stad (Amber)
♦	Leonid Heller (red.), Amour et érotisme dans la littérature russe du XXe siècle (Peter Lang)
♦	Rudy Kousbroek, Het Oostindisch kampsyndroom (Meulenhoff)
♦	Eduard Limonov, De kus van de kakkerlak (Wereldbibliotheek)
♦	Vincent Mahieu, Verzameld werk (Querido)
♦	Jan Potocki, Manuscript gevonden te Zaragoza (Wereldbibliotheek)
♦	Tatjana Tolstaja, Slaapwandelaar in de mist (Wereldbibliotheek)
♦	Alexander Wat, Poezje zebrane [verzamelde gedichten] (Znak). In het Pools.

[p. 170]

Sus van Elzen (Knack)

1	Miriam Van hee, Reisgeld (De Bezige Bij)
2	Joaquim Maria Machado de Assis, Dagboek van Aires (De Arbeiderspers)
3	Isaac Bashevis Singer, Het hof van mijn vader. Herinneringen aan een joodse jeugd (De Arbeiderspers)
4	Tilman Spengler, De hersens van Lenin (Van Gennep)
5	Elias Khoury, Un parfum de paradis (Arléa)
6	Jacques Attali, 1492
7	Jan Potocki, Manuscript gevonden te Zaragoza (Wereldbibliotheek)
8	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
9	João Guimarães Rosa, Het uur en ogenblik van Augusto Matraga (Meulenhoff)
10	Christine D'haen, Duizend-en-drie (Meulenhoff/Kritak)

Ingeborg van Geldermalsen (Utrechts Nieuwsblad)

1	Juan José Saer, De ooggetuige (Prometheus)
2	Dalton Trevisan, De zoete vijandin (Meulenhoff)
3	X.L. Zang, Doodgaan went (Het Wereldvenster)
4	Anne François, Zonder haar (Arena)
5	Eça de Queiroz, De stad en de bergen (De Arbeiderspers)
6	Adelaída García Morales, Het zwijgen der sirenen (De Geus/epo)
7	Gabriel García Márquez, De zee van mijn verloren verhalen (Meulenhoff)
8	Monika van Paemel, De eerste steen (Meulenhoff)
9	Mercé Rodoreda, Gebroken spiegels (De Bezige Bij)
10	Margriet de Moor, Eerst grijs dan wit dan blauw (Contact)

Saers schitterende roman over kannibalisme is niet sensatiebelust of oordelend. Trevisan is de beste (levende) korte-verhalenschrijver die ik ken, bijtend en vals maar met veel liefde voor zijn arme personages. François gaat mee als ik ooit naar het ziekenhuis moet, troostrijk, poëtisch en niet sentimenteel. Zang schreef over Chinese kampen en het leven daarna, is er nog liefde mogelijk? Veel wijze lessen, maar verre van moralistisch. Eça de Queiroz schreef dit boek ruim honderd jaar geleden maar het kon gisteren zijn. Geestig en scherp. García Morales' boek over obsessie en zelfmoord in een bergdorp is serieus en tragisch, maar héél mooi.

[p. 171]

Jaap Goedegebuure (HP/De Tijd)

1	Frans Kellendonk, Het complete werk (Meulenhoff)
2	Doeschka Meijsing, Vuur en zijde (Querido)
3	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
4	Karel Schoeman, Een ander land (Contact)
5	Claudio Magris, Een andere zee (Bert Bakker)
6	Willem Jan Otten, De wijde blik (Van Oorschot)
7	Anil Ramdas, De papegaai, de stier en de klimmende bougainvillea (De Bezige Bij)
8	Renate Dorrestein, Ontaarde moeders (Contact)
9	Anna Enquist, Jachtscènes (De Arbeiderspers)
10	Gustave Flaubert/George Sand, Wij moeten lachen en huilen (De Arbeiderspers)

Johan De Haes (BRTN)

1	Isaac Bashevis Singer, Het hof van mijn vader. Herinneringen aan een joodse jeugd (De Arbeiderspers)
2	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)
3	Philippe Blasband, As (De Arbeiderspers)
4	Mario Praz, Huis van het leven (Agon)
5	Jaan Kross, De gek van de tsaar (Prometheus)
6	Søren Kierkegaard, Dagboeken (De Arbeiderspers)
7	Cees Nooteboom, De omweg naar Santiago (Atlas)
8	Graham Swift, Lang en gelukkig (De Bezige Bij)
9	Kees Verheul, Villa Bermond (Querido)
10	Hella S. Haasse, Heren van de thee (Querido)

[p. 172]

Koos Hageraats (HP/De Tijd)

♦	Lars Gustafsson, De tennisspelers (De Bezige Bij)
♦	Søren Kierkegaard, Dagboeken (De Arbeiderspers)
♦	Patrick Modiano, Trouwboekje (De Arbeiderspers)
♦	Geert Mak, De engel van Amsterdam (Atlas)
♦	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
♦	Leo Perutz, De Meester van de Jongste Dag (De Arbeiderspers)
♦	Jan Potocki, Manuscript gevonden te Zaragoza (Wereldbibliotheek)
♦	Mario Praz, Huis van het leven (Agon)
♦	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)
♦	Adam Zameenzad, Cyrus Cyrus (Van Gennep)

De hierboven vermelde titels zijn door hun soms grote onderlinge verschil in lengte, aard en effect moeilijk in een hiërarchisch puntensysteem onder te brengen. Vandaar die 5,5 punten per titel. Een toptien als deze is - onontkoombaar - arbitrair. Vele andere titels hebben het niet gehaald, maar zijn daarom nog niet minder waard. Deze tien titels zeggen dan ook niets over de niet-vermelde boeken, waartegen ze niettemin zijn afgezet.

Barry van Heijningen (Intermediair)

1	Frédéric Vitoux, Het leven van Céline (De Arbeiderspers)
2	Stendhal, Het leven van Henry Brulard (De Bezige Bij)
3	David Vogel, Huwelijksleven (Meulenhoff)
4	Patrick Süskind, Het verhaal van mijnheer Sommer (Bert Bakker)
5	Jan Leijten, De verschrikkelijke een zaamheid van de inbreker (Balans)
6	Patrick Marnham, De man die Maigret niet was (De Arbeiderspers
7	Laura Starink, Een land van horen zeggen (Meulenhoff)
8	Ethel Portnoy, Madonna's appel (Meulenhoff)
9	Gustave Flaubert/George Sand, Wij moeten lachen en huilen (De Arbeiderspers)
10	Margriet de Moor, Eerst grijs dan wit dan blauw (Contact)

[p. 173]

Frank Hellemans (Knack)

1	Harold Brodkey, Een verhaal op vrijwel klassieke wijze (Amber)
2	Douglas Coupland, Generatie X. Vertellingen voor een versnelde cultuur (Meulenhoff)
3	Marcel Möring, Het grote verlangen (Meulenhoff)
4	Eric Vlaminck, Quatertemperdagen (Wereldbibliotheek)
5	Frans Denissen, De thuisreis (Prometheus)
6	J.-F. Lyotard, Het onmenselijke. Causerieën over de tijd (Kok Agora/Pelckmans)
7	Philippe Blasband, As (De Arbeiderspers)
8	Michael Cunningham, Huis aan het einde van de wereld (Agathon)
9	Ethan Canin, Blue river (Amber) ro Michiel Hendryckx, Twee ezels (Kritak)

Brodkeys verhaal was bedoeld als smaakmaker voor zijn in het voorjaar van 1992 te verschijnen bundel verhalen: Verhalen op vrijwel klassieke wijze. Ondertussen is die bundel nog steeds niet uit, maar voor mij is Brodkey - ook met dat éne verhaal - dé belletristische revelatie in de vertaalde Nederlandstalige literatuur anno 1992. De prijs voor het beste debuut geef ik aan Couplands satire, die tegelijkertijd heel lyrisch is. In de oorspronkelijk Nederlandstalige literatuur bevestigde Möring zijn talent en is de officiële eersteling van Vlaminck hopelijk het begin van een Heimat-serie in het betere, lucide genre.

Arnold Heumakers (de Volkskrant)

♦	Frans Kellendonk, Het complete werk (Meulenhoff)
♦	Samuel Beckett, Dream of Fair to Middling Women (The Black Cat Press)
♦	Pierre Drieu la Rochelle, Journal 1939-1945
♦	A.F.Th. van der Heijden, Weerborstels (CPNB/Querido)
♦	Atte Jongstra, Cicerone (Contact)
♦	Hedda Martens, Een naald op het water (Querido)
♦	Piet Meeuse, De jacht op Proteus (De Bezige Bij)
♦	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
♦	Francis Steegmuller, A Woman, a Man, and Two Kingdoms. The Story of Madame d'Epinay and the Abbé Galiani (A. Knopf)
♦	Theo W.A. de Wit, De onontkoombaarheid van de politiek. De soevereine vijand in de politieke filosofie van Carl Schmitt

In willekeurige volgorde, omdat ik wel kan zeggen wat ik het allerbeste vond (Kellendonk), maar in wat daaronder komt nauwelijks een serieuze hiërarchie zou weten aan te brengen. Daarvoor is een aantal van de boeken ook te moeilijk met elkaar te vergelijken.

[p. 174]

Liesbeth Hobert (Flair)

1	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
2	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)
3	Benoîte en Flora Groult, Liefde tegen liefde (De Arbeiderspers)
4	Jung Chang, Wilde zwanen. Drie dochters van China (Amber)
5	Margriet de Moor, Eerst grijs dan wit dan blauw (Contact)
6	Monika van Paemel, De eerste steen (Meulenhoff)
7	Jan Brokken, Goedenavond, mrs. Rhys (Atlas)
8	Herman de Coninck, De flaptekstlezer (De Arbeiderspers)
9	Susan Sontag, The Volcano Lover (Jonathan Cape)
10	Isabel Allende, Het oneindige plan (Wereldbibliotheek)

Doortje ter Horst (de Volkskrant)

1	Jean Pierre Rawie, Onmogelijk geluk (Bert Bakker)
2	Hector Biancotti, Het zoeken naar de tuin (Arena)
3	Adelaída García Morales, Het zwijgen der sirenen (De Geus/epo)
4	Bernardo Atxaga, Obabakoak of Het ganzenbord (Nijgh & Van Ditmar)
5	João Guimarães Rosa, Het uur en ogenblik van Augusto Matraga (Meulenhoff)
6	Gabriel García Márquez, De zee van mijn verloren verhalen (Meulenhoff)
7	Juan Goytisolo, Gaudí in Cappadocië (Meulenhoff)
8	Carlos Fuentes, De campagne (Meulenhoff)
9	Stephen Marlowe, Dood en leven van Miguel de Cervantes (De Kern)
10	Jesús Moncada, Het Jaagpad (Meulenhoff)

(1) Zuivere emoties in prachtige vorm en ritme geconcentreerd, (2) Fascinerende, scherpzinnige analyse van kinderjaren op de Argentijnse pampa. (3) Indringend verhaal over de kracht der illusie. (4) Oude verhalen in een opvallend nieuw Baskisch jasje. (5) Helder en duister levensverhaal - van wie? van Jezus, van Siddharta, van jou? - in een taal die wat belooft. 6 Onthullende overpeinzingen en anekdotes in 55 heerlijke, kristalheldere columns. (7) Verrassende, intrigerende reisessays. (8) Bruisende historische roman, waarin de ideeën van de Verlichting vlees en bloed worden. (9) Postmoderne, flitsende, humoristische biografie van Cervantes door hemzelf verteld. (10) Opkomst en ondergang van Catalaans dorp in pakkende magisch-realistische beelden.

[p. 175]

Jooris van Hulle (De Standaard)

1	Anton van Wilderode, Apostel na de twaalf (Davidsfonds)
2	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)
3	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
4	Luc Huyse/Steven Dhondt, Onverwerkt verleden (Kritak)
5	Willy Spillebeen, De anonieme Jezuiet (Manteau)
6	Walter van den Broeck, Het leven na beklag (De Bezige Bij)
7	Hella S. Haasse, Heren van de thee (Querido)
8	Monika van Paemel, De eerste steen (Meulenhoff)
9	Geertrui Daem, Boniface (Dedalus)
10	Eriek Verpale/Luuk Gruwez, Onder vier ogen (De Arbeiderspers)

Op het podium roep ik drie auteurs samen die in het afgelopen boekenjaar een werk hebben geschreven dat als een (voorlopige?) synthese kan worden gelezen van hun tot hiertoe verschenen oeuvre. Het meest geboeid heb ik gelezen in Apostel na de twaalf van Anton van Wilderode: naar omvang en diepgang een magistrale dichtbundel, die het verhaal vertelt (en dus een roman wordt) van een man-van-toen (Paulus) en een man-van-nu (de dichter zelf). Onmiddellijk naast het ereschavot staat de studie van Huyse/Dhondt over de delicate kwestie van collaboratie en repressie in België. Helemaal op de valreep, want het boek verscheen pas een tweetal weken voor de jaarwende, maar met de imprint 1992, neem ik ook Verpale en Gruwez mee: hun Onder vier ogen is méér dan dagboek en/of zelfportret.

Peter Janssen (Dagblad voor Noord-Limburg)

1	Hans Jakob Christoph von Grimmelshausen, De avonturen van Simplicissimus (Ambo)
2	Jan Potocki, Manuscript gevonden te Zaragoza (Wereldbibliotheek)
3	Ismail Kadare, Het dromenpaleis (Van Gennep)
4	David Vogel, Huwelijksleven (Meulenhoff)
5	Fernão Mendes Pinto, Pelgrimsreis (De Prom)
6	Jung Chang, Wilde zwanen. Drie dochters van China (Amber)
7	Elias Canetti, Die Fliegenpein (Carl Hanser) [Vertaling dit voorjaar bij Athenaeum - Polak & Van Gennep]
8	J.-K. Huysmans, Lourdes en de Massa (Conserve)
9	Francisco de Quevedo, Dromen (Ambo)
10	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)

Veel oud, veel dik, veel buitenlands. Als je de ene Vlaming er niet bij rekent, zelfs geen enkele Nederlandse auteur. Helaas: Margriet de Moor is van 1991. Van Mulisch' nieuwe pil heb ik geen letter gelezen, voornamelijk omdat ik vrees dat alle ruis de eigen leeservaring overstemt. Het verzameld werk van Kellendonk moet natuurlijk genoemd, maar dat blijft van vóór 1992. De oude boeken (1, 2, 5 en in mindere mate 4) zijn in 1992 pas integraal vertaald. Oók nummer 1. In het colofon daarvan staat 1991, maar de uitgever verzekert mij dat het inderdaad van 1992 is, en wel van februari.

[p. 176]

Atte Jongstra (Vrij Nederland)

1	Jacq Vogelaar, De dood als meisje van acht (De Bezige Bij)
2	J.H. Nannings, Brood- en gebakvormen en hunne beteekenis in de folklore
3	D. Wiersma, Pathologische leugenaars
4	Apuleius, De gouden ezel (Athenaeum - Polak & Van Gennep)
5	Midas Dekkers, Lief dier. Over bestialiteit (Contact)
6	Jean-Jacques Launay, Balzac. Père du Tourisme
7	Dianne Hamer en Wim Meulenkamp, De dolle jonker. Leven en werken van Everhard Meyster
8	Hans Jakob Christoph von Grimmelshausen, De avonturen van Simplicissimus (Ambo)
9	Drie vrienden der waarheid, Geschiedvervalsching. Eene wederlegging der meest in omloop zijnde dwalingen op het gebied van algemeene en kerkelijke geschiedenis
10	E.A.D.E. Carp, Patho-psychologische bijdragen tot de kennis van het moordprobleem

Een toptien van in 1992 gelezen boeken.

Rudi Knaepen (Het Belang van Limburg)

♦	Midas Dekkers, Lief dier. Over bestialiteit (Contact)
♦	Jenny Diski, Onnatuurlijk (Atlas)
♦	Gustave Flaubert/George Sand, Wij moeten lachen en huilen (De Arbeiderspers)
♦	Bohumil Hrabal, Gekortwiekt (Bert Bakker)
♦	Jung Chang, Wilde zwanen. Drie dochters van China (Amber)
♦	Allen Kurzweil, Een kastje met curiosa (Het Spectrum)
♦	Patrick Marnham, De man die Maigret niet was (De Arbeiderspers)
♦	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
♦	Tilman Spengler, De hersens van Lenin (Van Gennep)
♦	David Vogel, Huwelijksleven (Meulenhoff)

[p. 177]

Liesbeth Koenen (Vrij Nederland)

♦	Paul Brill & Janny Groen, Amerika van A tot Z (Nijgh & Van Ditmar)
♦	J.H. van Dale, Woordenboek der Nederlandsche taal (facsimile herdruk uit 1872 voor de Bijenkorf)
♦	Midas Dekkers, Lief dier. Over bestialiteit (Contact)
♦	Theodor Holman, Familiefeest (Nijgh & Van Ditmar)
♦	Jean Pierre Rawie, Onmogelijk geluk (Bert Bakker)
♦	Annie M.G. Schmidt, Wat ik nog weet (Querido)

Zes boeken die er aan het eind van het jaar uitspringen lijkt me al heel wat. Er zijn nog zoveel jaren die ik niet uitheb. Een echte topzes is het ook al niet. Het is meer een voor-elk-wat-wils-selectie geworden: de boeken zijn onderling volstrekt onvergelijkbaar, daarom staan ze hier in alfabetische volgorde. Maar warm aanbevelen kan ik ze allemaal van harte. Op het gebied van taal was de opbrengst van 1992 jammer genoeg bedroevend mager.

Ares Koopman (Arnhemse Courant)

1	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
2	J.A. Deelder, Jazz (De Bezige Bij)
3	K. Schippers, Eb (Querido)
4	Hans Verhagen, Autoriteit van de emotie (De Bezige Bij)
5	J. Bernlef, De witte stad (Querido)
6	Remco Campert, Rechterschoenen (De Bezige Bij)
7	Bas Heijne, Suez (Prometheus)
8	Ronald Giphart, Ik ook van jou (Nijgh & Van Ditmar)
9	Oscar van den Boogaard, Fremdkörper (Athenaeum - Polak & Van Gennep)
10	Alice Jetten, De winkel van vrouw Gordijn (Cadans)

‘Ik houd van het proza dat (en de poëzie die) als een man op mij afkomt’, dat wil zeggen: van boeken waarin de grenzen van wat tot dan toe ‘literatuur’ heette, althans weer enigszins worden uitgerekt. In de boeken die mij in 1992 het best bevielen, gebeurt dat dan ook. De schrijvers ervan hebben, ieder op hun eigen manier, gebieden bij de literatuur ingelijfd die daar tot de verschijning van hun boek niet toe behoorden. Hun boeken getuigen van zeggingskracht - niet zozeer van de maker zelf, maar veeleer van diens materiaal. Dat levert authentieke literatuur op die - goddank - nergens op lijkt (omdat ze aan zichzelf genoeg heeft). Bubbling under, dus geen punten, maar wel mooi: Miriam Guensberg, De herauten vieren feest (L.J. Veen); Leon de Winter, De ruimte van Sokolov (De Bezige Bij); Renate Dorrestein, Ontaarde moeders (Contact); Judith Mok, Argelozen in het circus (Thoth); en J. Bernlef, Niemand wint (Querido).

[p. 178]

Edwin Krijgsman (de Volkskrant)

1	Aldo Busi, Uit het leven van een tijdelijke pantyverkoper (Contact)
2	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)
3	Joseph Brodsky, Kade der ongeneeslijken (De Bezige Bij)
4	Luigi Pirandello, De bokkesprong (Coppens & Frenks)
5	Paola Capriolo, De stenen vrouw (Meulenhoff)
6	Guido Morselli, Toekomstig verleden tijd (Wereldbibliotheek)
7	A.M. Blok-Boas e.a. (red.), Italië & Italië. Cultuurhistorische hoofdstukken uit het na-oorlogse Italië (Meulenhoff)
8	Pier Paolo Pasolini, Jongens uit het leven (Meulenhoff)
9	Vincenzo Consolo, Retabel. Siciliaanse passies (Wereldbibliotheek)
10	Karel Schoeman, Een ander land (Contact)

(1) Tweede vertaling, na Over de jeugd, van zeer getalenteerde schrijver. Ieder boek van Busi is een taalexplosie. (2) Mooie dagboeknotities over weemoed, liefde en literatuur. (3) Zo zou, denk ik, literatuur altijd moeten zijn. (4) Staat voor de prachtige Pirandello-reeks van uitgeverij Coppens & Frenks. (5) Wonderschone verhalen, die in veel opzichten aan Buzzati doen denken. (6) Toont aan dat ook een ‘mislukt’ boek indruk kan maken. (7) Los van de kwaliteit van de afzonderlijke bijdragen: een boek met deze opzet zou er voor meer landen moeten komen. (8) Oorspronkelijk verschenen in 1955, maar na al die jaren zonder een zweem van aanslag. (9) Wonderlijk fictief reisverhaal over Sicilië. (10) Misschien een wat gedateerde verteltrant, maar desondanks een boek dat je niet loslaat.

Willem Kuipers (de Volkskrant)

1	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
2	Frans Kellendonk, Het complete werk (Meulenhoff)
3	Willem Jan Otten, De wijde blik (Van Oorschot)
4	Willem Walraven, Brieven (Van Oorschot)
5	Vincent Mahieu, Verzameld werk (Querido)
6	Heinrich Böll, Der Engel schwieg (Kiepenheuer & Witsch)
7	Longus, Daphnis en Chloë (Ambo/Houtekiet)
8	Javier Marías, Aller zielen (Meulenhoff)
9	Joaquim Maria Machado de Assis, [alle romans met als laatste:] Dagboek van Aires (De Arbeiderspers)
10	Gustave Flaubert/Georges Sand, Wij moeten lachen en huilen (De Arbeiderspers)

Nog niet weggezakt in het geheugen: voor een beroepslezer misschien een teken van kwaliteit. Mulisch en Kellendonk behoeven, zeker na het stuk over de recente ontwikkelingen in de Nederlandse literatuur van Arnold Heumakers en mij in Maatstaf (1991, 8/9), geen betoog. Willem Jan Otten belooft een belangrijk romancier te worden. Willem Walraven en Vincent Mahieu verhogen de glans van onze rijke ‘Indische literatuur’. Der Engel schwieg van Böll was een verrassing uit de nalatenschap, met de kracht van het oude werk. Daphnis en Chloë kon ineens in twee vertalingen genoten worden: een prachtig boek vol noties over de klassieke oudheid. Aller zielen geeft een indruk van wat in Spanje literair mogelijk is. Het prachtige werk van Machado behoeft geen betoog, net zo min als de briefwisseling van Flaubert en Sand.

[p. 179]

Janet Luis (NRC Handelsblad)

♦	Robert Anker, De thuiskomst van kapitein Rob (Querido)
♦	Willem Brakman, Een vreemde stam heeft mij geroofd (Querido)
♦	Renate Dorrestein, Ontaarde moeders (Contact)
♦	Hella S. Haasse, Heren van de thee (Querido)
♦	Patricia de Martelaere, De staart (Meulenhoff/Kritak)
♦	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
♦	Willem Jan Otten, De wijde blik (Van Oorschot)
♦	J.J. Peereboom, Links en rechts (De Arbeiderspers)
♦	Elmer Schönberger, De vrouw met de hamer & andere componisten (De Bezige Bij)
♦	Kees Verheul, Villa Bermond (Querido)

Doeschka Meijsing (Elsevier)

1	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
2	Rudy Kousbroek, Het Oostindisch kampsyndroom (Meulenhoff)
3	Susan Sontag, The Volcano Lover (Jonathan Cape)
4	Michael Baigent/Richard Leigh, De Dode-Zeerollen en de verzwegen waarheid (Tirion)
5	György Konrád, Melinda en Dragomán (Van Gennep)
6	Cyrille Offermans e.a. (red.), Het vergeetwoordenboek (Raster 58, De Bezige Bij)
7	Kees Verheul, Villa Bermond (Querido)
8	Anthony Paul, The Torture of the Mind. Macbeth, Tragedy and Chiasmus (Thesis)
9	Willem Jan Otten, De wijde blik (Van Oorschot)
10	Rascha Peper, Oefeningen in manhaftigheid (L.J. Veen)

[p. 180]

Anthony Mertens (Vrij Nederland)

♦	Lars Gustafsson, De tennisspelers (De Bezige Bij)
♦	Wolfgang Koeppen, Jakob Littners aantekeningen uit een aardhol (Thoth)
♦	Claudio Magris, Een andere zee (Bert Bakker)
♦	Jan Potocki, Manuscript gevonden te Zaragoza (Wereldbibliotheek)
♦	Tomas Tranströmer, Het wilde plein. Gedichten 1948-1990 (De Bezige Bij)
♦	Piet Vroon, Wolfsklem (Ambo)

Guus Middag (NRC Handelsblad)

♦	H.H. ter Balkt, Ode aan de Grote Kiezelwal (De Bezige Bij)
♦	J. Bernlef, Niemand wint (Querido)
♦	Huub Beurskens, Klein blauw aapje (Meulenhoff)
♦	Anna Enquist, Jachtscènes (De Arbeiderspers)
♦	Judith Herzberg, Zoals (De Harmonie)
♦	Marieke Jonkman, Plejaden (Van Oorschot)
♦	Leonard Nolens, Tweedracht (Querido)
♦	Martin Reints, Lichaam en ziel (De Bezige Bij)
♦	Elly de Waard, Eenzang (De Harmonie)
♦	Willem Wilmink, Een hond gaat op reis (Bert Bakker)

Als ik mij alleen maar beperk tot de Nederlandse poëziebundels die ik in 1992 heb gelezen, dan is de keuze nog moeilijk genoeg. Dit zijn er tien, in alfabetische volgorde: alle tien goed en bijzonder en mooi en intrigerend - en onderling erg verschillend. En ik zou er zo nog tien aan de lijst kunnen toevoegen. 1992 was, zoals trouwens ieder jaar, weer een goed jaar voor de Nederlandse poëzie.

[p. 181]

Reinjan Mulder (NRC Handelsblad)

♦	Evgen Bavcar, Le voyeur absolu (Le Seuil)
♦	Malcolm Bradbury, Doctor Criminale (Secker & Warburg)
♦	Jim Crace, Arcadia (Contact)
♦	Hella S. Haasse, Heren van de thee (Querido)
♦	Bas Heijne, Suez (Prometheus)
♦	Geerten Meijsing, De grachtengordel (De Arbeiderspers)
♦	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
♦	Jens Reich, Abschied von den Lebenslügen. Die Intelligenz und die Macht (Rowohlt-Berlin)
♦	Bruno Schulz, Gesammelte Werke (Carl Hanser Verlag)
♦	Leon de Winter, De ruimte van Sokolov (De Bezige Bij)

Over het algemeen vind ik dat de Nederlandse schrijvers het een beetje hebben laten afweten. Voor zover ze echt met iets nieuws kwamen, was er op het resultaat toch te veel aan te merken om ze in mijn lijstje op te nemen. In andere jaren zou ik waarschijnlijk makkelijker tien Nederlandse titels kunnen geven die de toets van de kritiek kunnen doorstaan. Nu moest de helft van mijn lijstje in het buitenland worden gehaald, merk ik.

Peter Nijssen (Utrechts Nieuwsblad)

1	Wolfgang Koeppen, Jakob Littners aantekeningen uit een aardhol (Thoth)
2	Tomas Tranströmer, Het wilde plein. Gedichten 1948-1990 (De Bezige Bij)
3	Bodo Kirchhoff, Infanta (Meulenhoff)
4	K. Schippers, Eb (Querido)
5	Botho Strauss, Congres (De Arbeiderspers)
6	György Konrád, Melinda en Dragomán (Van Gennep)
7	Lars Gustafsson, De tennisspelers (De Bezige Bij)
8	Jan Brokken, Goedenavond, mrs. Rhys (Atlas)
9	Camille Paglia, Het seksuele masker (Prometheus)
10	Rudy Kousbroek, Het Oostindisch kampsyndroom (Meulenhoff)

Over nummer één tot en met zeven geen twijfel. Voor plaats acht (Nederlands proza) zijn gesneuveld: Marcel Möring, Het grote verlangen, Atte Jongstra, Cicerone en Leon de Winter, De ruimte van Sokolov. Camille Paglia is een moeilijk geval. Het seksuele masker staat erop omdat ik nog niet vaak een boek heb gelezen dat zoveel indruk maakt en tegelijk zozeer om tegenspraak schreeuwt. Met Seks, kunst en Amerikaanse cultuur bewijst ze trouwens haar slechte smaak. Als Stephen Toulmins Kosmopolis. Verborgen agenda van de Moderne Tijd (Kok Agora) of Ingeborg Bachmanns Frankfurter Colleges niet in 1991 waren verschenen, had ik één van die twee erop gezet. Het Oostindisch kampsyndroom is gekozen ondanks compositorische tekortkomingen. Voor Bernlefs dichtbundel Niemand wint had plaats moeten zijn, maar hij staat er al op als vertaler van Tranströmer.

[p. 182]

Cyrille Offermans (Vrij Nederland)

1	Friedrich Nietzsche, Herwaardering van alle waarden (Boom)
2	Theodor W. Adorno, Filosofie van de nieuwe muziek (sun)
3	Wolfgang Koeppen, Jakob Littners aantekeningen uit een aardhol (Thoth)
4	Ismail Kadare, Het dromenpaleis (Van Gennep)
5	Fernand Braudel, De Middellandse Zee. Deel 1 (Contact)
6	Tomas Tranströmer, Het wilde plein. Gedichten 1948-1990 (De Bezige Bij)
7	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)
8	György Konrád, Melinda en Dragomán (Van Gennep)
9	H.H. ter Balkt, Ode aan de Grote Kiezelwal (De Bezige Bij)
10	Huub Beurskens, Buitenwegen (Meulenhoff)

Karel Osstyn (De Standaard)

1	Thomas Pynchon, Regenboog van zwaartekracht (Bert Bakker)
2	Angel Crespo, Het meervoudige leven van Fernando Pessoa (De Prom)
3	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
4	Geerten Meijsing, De grachtengordel (De Arbeiderspers)
5	Robert Vernooy, De tedere tirannie (Contact)
6	Gilbert Grauws, Dronken droom, verloren strand (Meulenhoff/Kritak)
7	Doeschka Meijsing, Vuur en zijde (Querido)
8	Cees Nooteboom, De omweg naar Santiago (Atlas)
9	J.J. Peereboom, Links en rechts (De Arbeiderspers)
10	Leon de Winter, De ruimte van Sokolov (De Bezige Bij)

Ik beperk me tot origineel Nederlandstalig werk, behalve wat de eerste twee boeken betreft. Angel Crespo's biografie verschaft meer duidelijkheid over de controversiële aspecten van Pessoa's persoonlijkheid, maar de klap op de vuurpijl is voor mij toch de vertaling van Pynchons Gravity's Rainbow. Het is sinds ik er als student mee dweepte, een referentie gebleven die altijd op de achtergrond sluimerde. Het boek, dat de geschiedenis met de popcultuur doet botsen, werd onvertaalbaar geacht. Meteen vanaf de eerste zin had ik de indruk dat de vertaler inderdaad verkeerd zit, te dicht op het compacte Amerikaans. Niettemin toch een prestatie, die Mulisch op zijn minst evenaart met een veelzijdige, welhaast volmaakte roman.

[p. 183]

Carel Peeters (Vrij Nederland)

♦	Gustave Flaubert/George Sand, Wij moeten lachen en huilen (De Arbeiderspers)
♦	Judith Herzberg, Zoals (De Harmonie)
♦	Rudy Kousbroek, Het Oostindisch kampsyndroom (Meulenhoff)
♦	Patricia de Martelaere, De staart (Meulenhoff/Kritak)
♦	Piet Meeuse, De jacht op Proteus (De Bezige Bij)
♦	Marcel Möring, Het grote verlangen (Meulenhoff)
♦	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
♦	Anil Ramdas, De papegaai, de stier en de klimmende bougainvillea (De Bezige Bij)
♦	Paul Rodenko, Verzamelde essays en kritieken (Meulenhoff) [de twee dit jaar verschenen delen]
♦	Marina Tsvetajeva, Negen brieven met een achtergehouden tiende en een ontvangen elfde (Pegasus)

Arjan Peters (de Volkskrant)

1	Marcel Möring, Het grote verlangen (Meulenhoff)
2	Helga Ruebsamen, De dansende kater (Querido)
3	Frans Kellendonk, Het complete werk (Meulenhoff)
4	Jeanette Winterson, Op het lichaam geschreven (Contact)
5	C.O. Jellema, Gedichten, oden, sonnetten (Querido)
6	Ronald Giphart, Ik ook van jou (Nijgh & Van Ditmar)
7	Jantiene van Aschs, Het bal der eenzamen (Bert Bakker)
8	Atte Jongstra, Cicerone (Contact)
9	K. Michel, Tingeling & Totus (Meulenhoff)
10	Plautus, Komedies (Ambo)

‘Het is het dikste en roodste boek dat je kunt vinden,’ had ik gehoord. Blindelings kocht ik het. Eenmaal thuis bleek ik niet De ontdekking van de hemel van Mulisch, maar de Komedies van Plautus te hebben aangeschaft. En ik wed dat ik vaker en harder heb gelachen dan alle Mulisch-lezers bij elkaar. Diens boek lees ik nog wel eens als de klaroenstoten der collegae weggestorven zijn. Overigens was 1992 weer een geweldig jaar. Zo goed, dat ik Menno van Beekum (24 uur aan zee, Querido), Henk van Setten (Messerschmidt, De Bezige Bij) en Jean Pierre Rawie (Onmogelijk geluk, Bert Bakker) hierboven niet eens meer noemen kon.

[p. 184]

Barber van de Pol (NRC Handelsblad)

1	Ed Leeflang, Begroeyt met pluimen (De Arbeiderspers)
2	Frans Kellendonk, Het complete werk (Meulenhoff)
3	Francisco de Quevedo, Dromen (Ambo)
4	Clarín, La Regenta (Bert Bakker)
5	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
6	Raymond Queneau, De blauwe bloemen (De Bezige Bij)
7	Jan Potocki, Manuscript gevonden te Zaragoza (Wereldbibliotheek)
8	Juan José Saer, De ooggetuige (Prometheus)
9	Juan Goytisolo, Gaudí in Cappadocië (Meulenhoff)
10	Gabriel García Márquez, De zee van mijn verloren verhalen (Meulenhoff)

(3) Vertaald door Barber van de Pol. Visionair proza uit de zeventiende eeuw. (4) Vertaald door Maarten Steenmeijer en Barber van de Pol. De grote Spaanse roman uit de negentiende eeuw. (6) Het geestigste boek van het afgelopen jaar. (7) Nederlandse vertaling, door Jan Versteeg, van deze onlangs volledig gereconstrueerde Pools/Frans/Spaanse variatie op de Duizend-en-één-Nacht. (8) Het mooiste boek van het jaar dat 1492 in het vizier heeft. (10) Columns, reportages, beschouwingen en verhalen, in een aanstekelijk en altijd fraai geheel bijeengebracht.

De Nederlandse dichtkunst is favoriet. Verder weinig Nederlands. Waar blijft Krol met zijn nieuwe roman, waar Hermans? Het bloed heeft enkele malen gekropen waar het niet gaan kan. Als het om oorspronkelijk eigen werk was gegaan, had ik het beslist gelaten, maar ik zou wel gek zijn als ik niet de vertaling van twee prachtige, belangrijke boeken op de toptienlijst opnam waar ik zelf de hand in heb gehad.

Henk Pröpper (de Volkskrant)

1	Raymond Queneau, De blauwe bloemen (De Bezige Bij)
2	Patrick Chamoiseau, Texaco (Gallimard)
3	Julien Gracq, Het schiereiland (Meulenhoff)
4	Wolfgang Koeppen, Jakob Littners aantekeningen uit een aardhol (Thoth)
5	Etienne van Heerden, De witte aap (Meulenhoff)
6	Louis Althusser, L'avenir dure longtemps (Stock) [Vertaling verschijnt dit voorjaar onder de titel De toekomst duurt lang bij Prometheus.]
7	Ivan Klíma, Liefde en straatvuil (Wereldbibliotheek)
8	Jacqueline Harpman, Het strand van Oostende (Thoth)
9	Pierre Assouline, Simenon. Biografie (De Prom)
10	Juan José Saer, De ooggetuige (Prometheus)

[p. 185]

P.M. Reinders (NRC Handelsblad)

♦	Gie Bogaert, Keizer Doede (Meulenhoff/Kritak)
♦	Geertrui Daem, Boniface (Dedalus)
♦	Renate Dorrestein, Ontaarde moeders (Contact)
♦	Ronald Giphart, Ik ook van jou (Nijgh & Van Ditmar)
♦	Etienne van Heerden, De betoverde berg (Meulenhoff)
♦	Elsbeth Klein, De hitte van Kaliasin (De Prom)
♦	Alice McDermott, At Weddings and Wakes (Farrar Strauss Giroux)
♦	John Miles, Kroniek uit de doofpot (Amber)
♦	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
♦	Robert Vernooy, De tedere tirannie (Contact)

Jean Pierre Rondas (BRTN Radio)

1	Friedrich Nietzsche, Herwaardering van alle waarden (Boom)
2	W.G. Sebald, Melancholische dwaalwegen (Van Gennep)
3	Stefan Hertmans, Kopnaad (Meulenhoff/Kritak)
4	Patricia de Martelaere, De staart (Meulenhoff/Kritak)
5	Ludo Martens, Abo (epo)
6	Agota Kristof, De derde leugen (Van Gennep)
7	Ludo Abicht, Humor, vrijheid en wijsheid van de joden (Hadewijch)
8	Jan Blommaert en Jef Verschueren, Het Belgische migrantendebat (Ipra)
9	Luc Versteylen, Helaba of de aandacht voor de nulste wereld (Pelckmans/dnb)
10	Hans Koning, Columbus. Einde van een mythe (epo)

[p. 186]

Joyce Roodnat (NRC Handelsblad)

♦	William Burroughs, Naakte lunch (Contact)
♦	Janet Frame, De lagune en andere verhalen (De Geus)
♦	Carlos Fuentes, De campagne (Meulenhoff)
♦	Matthieu Galey, Dagboek (De Arbeiderspers)
♦	Henk van Gelder, De spookschrijver (Amber)
♦	Madonna/Steven Meisel, Sex (Secker & Warburg)
♦	Alberto Moravia, De luipaardvrouw (Wereldbibliotheek)
♦	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
♦	Jan Potocki, Manuscript gevonden te Zaragoza (Wereldbibliotheek)
♦	Barth David Schwartz, Pasolini Requiem. Een biografie (Meulenhoff)

Ik krijg een brief en lees dat ik het als een eer moet beschouwen om een ‘persoonlijke toptienlijst’ in te mogen leveren voor Mekka. Jaarboek voor lezers. Ik ben vereerd, heus. Maar feit blijft dat ik hoofdzakelijk filmcriticus ben, geen boekbespreker. Ook al schrijf ik wel eens over een boek of een schrijver, de literatuur volg ik strategieloos, als lezer, niet als recensent. Van een rangorde in mijn lijstje wil ik dan ook niets weten, daarvoor mis ik het overzicht. Afgezien daarvan, wie gaat er nu auteurs en hun werk onderwerpen aan een wedstrijdje? Ik niet. Ik rangschik alfabetisch, en ik was zo vrij mijn lijstje te beginnen met een film uit 1992 die geen lezer ongezien mag laten. David Cronenbergs Naked Lunch is gebaseerd op het boek van Burroughs. De andere negen titels werden me het afgelopen jaar dierbaar terwijl ik ze las.

Mark Schaevers (De Nieuwe Maand)

♦	John Berger, Stemverheffing (De Bezige Bij)
♦	Joseph Brodsky, Kade der ongeneeslijken (De Bezige Bij)
♦	Hans Magnus Enzensberger, De grosse Wanderung (Suhrkamp)
♦	Carlos Fuentes, De campagne (Meulenhoff)
♦	John Kenneth Galbraith, De cultuur van tevredenheid (Bosch & Keuning/Sesam)
♦	Hayden Herrera, Frida. Een biografie van Frida Kahlo (Contact)
♦	Robert Hughes, Het epos van Barcelona (Balans/Kritak)
♦	Michael Ignatieff, Asja (L.J. Veen)
♦	György Konrád, Melinda en Dragomán (Van Gennep)
♦	Toni Morrison, Jazz (Amber)

[p. 187]

Diny Schouten (Vrij Nederland)

♦	Honoré de Balzac, Vader Goriot (L.J. Veen)
♦	Cyrille Offermans e.a. (red.), Het Vergeetwoordenboek (Raster 58, De Bezige Bij)
♦	Tjalie Robinson, Didi in Holland (Nova Zembla/Gelderse Cahiers)
♦	Madame de Sévigné, Brieven (De Arbeiderspers)
♦	Dubravka Ugrešić, Het leven is een sprookje (Amber)
♦	Lezen & schrijvers. Foto's van lezende schrijvers, met een voorwoord van Willem Frederik Hermans (Penguin Nederland)

Xandra Schutte (De Groene Amsterdammer)

♦	Doeschka Meijsing, Vuur en zijde (Querido)
♦	Marcel Möring, Het grote verlangen (Meulenhoff)
♦	Toni Morrison, Jazz (Amber)
♦	Vladimir Nabokov, Geheugen, spreek (De Bezige Bij)
♦	Willem Jan Otten, De wijde blik (Van Oorschot)
♦	Jan Potocki, Manuscript gevonden te Zaragoza (Wereldbibliotheek)
♦	Paul Rodenko, Verzamelde essays en kritieken (Meulenhoff) [alle vier delen]
♦	Tomas Tranströmer, Het wilde plein. Gedichten 1948-1990 (De Bezige Bij)
♦	Jeanette Winterson, Op het lichaam geschreven (Contact)
♦	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)

[p. 188]

Rik Smits (de Volkskrant)

1	G.C. Molewijk, Spellingverandering van zin naar onzin, 1200-heden (Sdu)
2	Adriaan van Dis e.a., Alles is te koop (Nijgh & Van Ditmar)
3	Richard Fifield (red.), Inside Science. The Guide to Science Today (Penguin)
4	Jean Pierre Rawie, Onmogelijk geluk (Bert Bakker)
5	Theodor Holman, Familiefeest (Nijgh & Van Ditmar)
6	Ronald Giphart, Ik ook van jou (Nijgh & Van Ditmar)
7	Marijke Höweler, Het is zover (De Arbeiderspers)
8	Geoffrey K. Pullum, The Great Eskimo Vocabulary Hoax and Other Irreverent Essays on the Study of Language (TheUniversity of Chicago Press)

1992 was een droevig jaar voor boeken over taal en verwante terreinen. Op mijn lijst geen Wolfsklem (te slordig), geen Van Dale (idem), en ook niet Dennetts Consciousness Explained (te veel pretentie, te weinig wol). Wel Molewijks unieke en lijvige boek: oneerbiedig, informatief en vrij van spruitjesgeur. Lachen mag, zich ergeren ook. Alles is te koop ontleent zijn plaats aan het prachtige stuk van Geert Mak, dat boven het bed van elke (dorps)politicus dient te hangen. Geoff Pullums verzamelde columns zijn van zeer hoog gehalte, maar vereisen (te) veel taalkundige voorkennis. De rest valt in de categorie ‘van genoten’.

Maarten Steenmeijer (Vrij Nederland)

1	Juan José Saer, De ooggetuige (Prometheus)
2	Carlos Fuentes, De campagne (Meulenhoff)
3	Homerus, Odyssee. De terugkeer van Odysseus (De Arbeiderspers)
4	Edwin Williamson, Penguin History of Latin America (Penguin)
5	Javier Marías, Corazón tan blanco (Anagrama)
6	Napoleón Baccino Ponce de León, Maluco (Arena)
7	Gabriel García Márquez, Doce cuentos peregrinos (Mondadori)
8	Eduardo Mendoza, El año del diluvio (Seix Barral)
10	Joaquim Maria Machado de Assis, Dagboek van Aires (De Arbeiderspers)

Vier opmerkingen. (1) Er werden twee eisen gesteld aan de boeken op deze lijst: ze moesten in 1992 zijn verschenen en ze moesten door mij in dat jaar zijn gelezen. Had de eerste eis niet gegolden, dan was het aandeel Spaanstalige literatuur beduidend minder geweest. (2) Er is nog nooit zoveel contemporaine Spaanse literatuur vertaald als de laatste jaren. Dat kan de verkeerde indruk wekken dat er nu sprake is van een bloeiperiode. (3) Interessantste ontwikkeling in de Spaans-Amerikaanse literatuur: de nieuwe historische roman (zie de nummers 1, 2 en 6). (4) Wanneer komt er nu eens een fonds Spaanse Klassieken?

[p. 189]

Marita de Sterck (De Standaard)

1	Nina Bouraoui, De gluurster (De Geus/epo)
2	Sembène Ousmane, Taaw (In de Knipscheer)
3	Joke van Leeuwen, Dit boek heet anders (Querido)
4	Bart Moeyaert, Voor altijd, altijd (Zwijsen)
5	Olive Senior, Zomerweerlicht (Ambo/Novib/ncos)
6	Janni Howker, Toen onze Daniel doodging (Querido)
7	Aziz Nesin, Yasar, de man die niet leefde (De Geus/epo)
8	Miriam Tlali, Voetstappen in het moeras (In de Knipscheer)
9	Henri van Daele, Kleine beer, grote beer (Lannoo)
10	Gioconda Belli, De bewoonde vrouw (De Geus/epo)

Tot de aardigste evolutielijnen van de boekenmarkt in 1992 behoorden voor mij de duidelijke verbreding van de vertaalpolitiek naar andere cultuurgebieden en het sterke literaire niveau van de jeugdliteratuur uit eigen en andere taalgebieden. Redenen genoeg voor een geïntegreerde toptien.

Jef Verheyen (De Morgen)

♦	Geertrui Daem, Boniface (Dedalus)
♦	Charles Ducal, De meesterknecht (Atlas)
♦	Kristien Hemmerechts, Kerst en andere liefdesverhalen (Atlas)
♦	Eric de Kuyper, Als een dief in de nacht (sun)
♦	Patricia de Martelaere, De staart (Meulenhoff/Kritak)
♦	Maria Murowska, Postscriptum voor Anna en Miriam (De Geus/epo)
♦	Joris Note, De tinnen soldaat (De Bezige Bij)
♦	Monika van Paemel, De eerste steen (Meulenhoff)
♦	Isaac Bashevis Singer, Het hof van mijn vader. Herinneringen aan een joodse jeugd (De Arbeiderspers)
♦	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)

Omdat ik haast uitsluitend over Nederlandstalig proza schrijf, lees ik vertaald proza en poëzie altijd met enige vertraging, zoals ik gemerkt heb bij het samenstellen van mijn toptien. Een heleboel vertaald werk blijkt immers in 1991 uitgegeven te zijn en valt dus uit de boot. Voor poëzie en non-fiction idem dito. Vandaar dat mijn lijst zo oorspronkelijk Nederlandstalig is. Niet dat ik mij daarvoor wil excuseren, natuurlijk: ik durf iedereen deze tien boeken warm aanbevelen. De volgorde is willekeurig: voor iedereen 5,5 punten lijkt mij een goed idee.

[p. 190]

Koen Vermei ren (Kreatief)

1	Walter van den Broeck, Het leven na beklag (De Bezige Bij)
2	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)
3	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
4	Geerten Meijsing, De grachtengordel (De Arbeiderspers)
5	Monika van Paemel, De eerste steen (Meulenhoff)
6	Willy Spillebeen, De anonieme jezuiet (Manteau)
7	Torgny Lindgren, De schoonheid van Merab (De Bezige Bij)
8	[Hier had de titel van een essaybundel kunnen staan.]
9	Benno Barnard, Eddy van Vliet (Poëziecentrum)
10	Hugo Coveliers, Twee jaar bendecommissie (Hadewijch)

Mijn keuze voor de prozaschrijvers is vlug verklaard: ik hou van auteurs die zowel het schrijven als hun lezers ernstig nemen, en die daarbij een wereldbeeld en een evenwicht tussen intellect en gevoel ontwikkelen. Poëzie is voor mij geen hermetisch en ingewikkeld spel met woorden, maar een rustpunt dat aanzet tot nadenken over wat is geweest en zou kunnen zijn. Het essay blijkt bij ons op sterven na dood, juist in een tijd waarin nood is aan reflectie en overkoepelende visies. Schrijvende politici zijn alleen interessant indien ze aan het licht brengen wat hun collega's liefst in de doofpot stoppen.

Tessa Vermeiren (Style Trends en Weekend Knack)

1	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)
2	Bodo Kirchhoff, Infanta (Meulenhoff)
3	Marguerite Duras, De minnaar uit Noord-China (De Arbeiderspers)
4	Kristien Hemmerechts, Kerst en andere liefdesverhalen (Atlas)
5	Tom Lanoye, Kartonnen dozen (Prometheus)
6	Chris de Stoop, Ze zijn zo lief meneer (Kritak)
7	Jozef Deleu, Groot Verzenboek (Lannoo)
8	Lieve Joris, Zangeres op Zanzibar (Meulenhoff/Kritak)
9	Michiel Hendryckx, Twee ezels (Kritak)
10	Faith Popcorn, Trends voor overmorgen (Contact)

[p. 191]

John Vervoort (Het Nieuwsblad)

1	Ismail Kadare, Het dromenpaleis (Van Gennep)
2	Toni Morrison, Jazz (Amber)
3	Bernardo Atxaga, Obabakoak of Het ganzenbord (Nijgh & Van Ditmar)
4	Willem Jan Otten, De wijde blik (Van Oorschot)
5	Carl de Keyser, God Ine. (Lotus)
6	Jean Pierre Rawie, Onmogelijk geluk (Bert Bakker)
6	Leonard Nolens, Tweedracht (Querido)
8	Eric Vlaminck, Quatertemperdagen (Wereldbibliotheek)
8	Geertrui Daem, Boniface (Dedalus)
10	Robert Harris, Vaderland (De Boekerij)

Indachtig het motto van Toots Tielemans: ‘Het enige criterium is kippevel’, deze tien boeken, 1 tot en met 4 zijn de beste romans die ik dit jaar las, 5 een indrukwekkend fotoboek over godsdienstgekte in God's own country, 6 een duo magistrale dichtbundels, 8 de beste debuten en beide Vlaams, en 10 een hallucinante thriller annex anti-utopie. Voor elk wat wils dus.

Mark Vlaeminck (Het Nieuwsblad)

1	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)
2	Eric de Kuyper, Als een dief in de nacht (sun)
3	Hans Warren, Geheim Dagboek. 1973-1975 (Bert Bakker)
4	Chaim Potok, De troopleraar (bzztôh)
5	Hervé Guibert, Voor de vriend die naliet mij het leven te redden (sun)
6	Johan Anthierens, Willem Elsschot. Het Ridderspoor (Meulenhoff/Kritak)
7	Tom Lanoye, Doen! (Prometheus)
8	Peter Verhelst, Master (Prometheus)
9	Herman Portocarero, Geo-Graffiti (Manteau)
10	Willem Melchior, De roeping van het vlees (Contact)

Makkelijk is de opgave niet, want veel boeken zijn aan elkaar gewaagd. Voor mij staat Paul de Wispelaere in alle geval onbetwistbaar op nummer 1. En er zijn ook dit jaar veel te veel boeken die ik niet of nog niet heb gelezen. Mijn toptien zal dus wel nooit definitief zijn. Misschien zou ik morgen wel een ander lijstje sturen.

[p. 192]

Jacq Vogelaar (De Groene Amsterdammer)

1	Wolfgang Koeppen, Jakob Littners aantekeningen uit een aardhol (Thoth)
2	Vladimir Nabokov, De gave (De Bezige Bij)
3	Robert Musil, Dagboeken (Meulenhoff)
4	Jorge Semprun, Zo'n mooie zondag! (Meulenhoff)
5	Samuel Beckett, Echo's gebeente (Meulenhoff)
6	Ismail Kadare, Het dromenpaleis (Van Gennep)
7	Thomas Pynchon, Regenboog van zwaartekracht (Bert Bakker)
8	Torgny Lindgren, De schoonheid van Merab (De Bezige Bij)
9	Friedrich Nietzsche, Herwaardering van alle waarden (Boom)
10	Italo Calvino, De weg naar San Giovanni (Bert Bakker)

Luk De Vos (Restant en RVI)

1	Mon Detrez, De Balkan. Van burenruzie tot burgeroorlog (Hadewijch)
2	Michael Crichton, De Nippon-Connectie (Luitingh-Sijthoff)
3	André Baillon,/o/o Pingping. Londense straatmeid (Manteau)
4	Paul Theroux, De gelukkige eilanden (Atlas)
5	J. Slauerhoff, Verzamelde gedichten/Verzameld proza (Nijgh & Van Ditmar)
6	R. Baetens e.a., Album Paleographicum XVII Provinciarum. Paleografisch Album (Brepols)
7	Daniël Boorstin, De ontdekkers (Agon)
8	Benno Barnard, Eddy van Vliet (Poëziecentrum)
9	Jos Vander Velpen, Daar komen ze aangemarcheerd. Extreem- Rechts in Europa (epo)
10	Marek Hlasko, De tweede hondedood (De Prom)

Omdat ik erg veel Engels en non-fiction lees, is dit een wat eigenzinnige toptien van het betere werk dat in het Nederlands verscheen.

[p. 193]

Hans Werkman (Reformatorisch Dagblad)

1	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
2	Cees Nooteboom, De omweg naar Santiago (Atlas)
3	Lode Bisschop, Naslaagwerk. Gedichten (Merweboek)
4	Sybe Bakker, Vuurproeven. Over literatuur (De Vuurbaak)
5	Anne Schipper (red.), Weerklank. Dichter en gemeente (De Schans)
6	Anton Korteweg (red.), Een engel zingend achter een pilaar. Gedichten over schilderijen (Sdu)
7	G. van den Brink en H.J. van der Kwast, Een kerk ging stuk (Buijten en Schipperheijn)
8	Antoine Bodar, Eeuwigh gaat voor Oogenblick (Balans)
9	Cornelis Goslinga, Sjons en slaven (Primavera Pers)
10	A.J. Klei, De koningin is lekker her-vormd (Ten Have)

Ik merk dat mijn lijstje religieus-beschouwend van karakter is. Dat zal dan wel de aard van 't beestje zijn. Alleen de Curaçaose slavenverhalen van Goslinga vallen er wat buiten. Ook Mulisch en Nooteboom reageren op het geloof, en bepaald niet in mijn stijl, maar hun enorme literaire talent stuwt hen naar boven. Veel meer herken ik mijzelf in de essays van de christen-literatuurcriticus Bakker en in vele gedachten over dichter en christelijke gemeente in Weerklank. Bisschop waardeer ik om zijn bizarre christelijke gedichten. Klei varieert lichtvoetig op wat Van den Brink en Van der Kwast weer in mij klaarwakker riepen: een persoonlijk doorleefde tragiek.

Rudi Wester (Vrij Nederland)

1	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
2	Montaigne, Les Essais (Ed. Arléa) [Dit voorjaar verschijnt - gedenkwaardige gebeurtenis - een vertaling van de Essais bij uitgeverij Boom.]
3	Hervé Guibert, Voor de vriend die naliet mij het leven te redden (sun)
4	Wolfgang Koeppen, Jakob Littners aantekeningen uit een aardhol (Thoth)
5	Louis Althusser, L'avenir dure longtemps (Stock) [Vertaling dit voorjaar bij Prometheus.]
6	Yann Moulier Boutang, Louis Althusser. Une biographie (Grasset)
7	Donna Tartt, The Secret History (A. Knopf) [Vertaling verschijnt dit voorjaar bij Anthos onder de titel De verborgen geschiedenis.]
8	Camille Paglia, Het seksuele masker (Prometheus)
9	Anton Korteweg (red.), Een engel zingend achter een pilaar. Gedichten over schilderijen (Sdu)
10	Ray Monk, Ludwig Wittgenstein. Het heilige moeten. Een biografie (Prometheus)

Hoewel ik in de keus voor nummer i niet origineel zal zijn en Mulisch de ako Literatuur Prijs 1993 ongetwijfeld ook al krijgt, is dat nog geen reden de uitzonderlijke schoonheid en intelligentie van deze roman niet te blijven roemen. Dood, Drama en Denken zijn de thema's die ook in de overige werken de hoofdrol spelen, en waar zou de literatuur anders over moeten gaan?

[p. 194]

Julien Weverbergh (Het Laatste

Nieuws)

1	Louis Paul Boon, Boontjes 1962 (Houtekiet)
2	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
3	Hans Jakob Christoph von Grimmelshausen, De avonturen van Simplicissimus (Ambo)
4	Plautus, Komedies (Ambo)
5	Jung Chang, Wilde zwanen. Drie dochters van China (Amber)
6	Fernão Mendes Pinto, Pelgrimsreis (De Prom)
7	Maurice Gilliams, Gregoria of een huwelijk op Elseneur (Meulenhoff)
8	Waker van den Broeck, Het leven na beklag (De Bezige Bij)
9	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)
10	Mon Detrez, De Balkan. Van burenruzie tot burgeroorlog (Hadewijch)

Melchior de Wolff (de Volkskrant)

♦	Daniël C. Dennett, Consciousness Explained (Allen Lane)
♦	John Elderfield, Henri Matisse. A Retrospective (Thames and Hudson)
♦	Christiaan Huygens, Traité de la lumière. Avec une introduction par Michel Blay (Dunod)
♦	Rudy Kousbroek, Het Oostindisch kampsyndroom (Meulenhoff)
♦	Ronald Lightbown, Piero della Prancesca (Abbeville Press)
♦	Ford Madox Ford, De goede soldaat. Een verhaal van hartstocht (Athenaeum - Polak & Van Gennep)
♦	Marcel Möring, Het grote verlangen (Meulenhoff)
♦	Willem Otterspeer, De wiekslag van hun geest. De Leidse universiteit in de negentiende eeuw (Hollandse Historische Reeks)
♦	W.G. Sebald, Die Ausgewanderten (Eichborn Verlag. Die andere Bibliothek)
♦	Kevin Sharpe, The Personal Rule of Charles I (Yale University Press)

Verder werd het jaar 1992 weer gekenmerkt door de voortgaande kwaliteitsdaling van de Nederlandse boekwinkels. Het meest aangrijpende voorbeeld is de verminking van Broese en Kemink in Utrecht. In weerwil van het indrukwekkende kapitaal dat ik in de loop der jaren in deze zaak heb geïnvesteerd, heeft men er een soort inloopwinkel van gemaakt, en complete afdelingen zijn spoorloos verdwenen: geschiedenis, filosofie, kunst en architectuur. En dan die hemeltergende domheid: dat zo'n monografie over Piero della Francesca onder de F wordt gerubriceerd, of dat de afdeling geschiedenis bestierd wordt door zo'n rund dat nog nooit van A.J.P. Taylor heeft gehoord. Echt, ik verzin het niet.

[p. 195]

Peter Zonderland (Utrechts Nieuwsblad)

1	Tomas Tranströmer, Het wilde plein. Gedichten 1948-1990 (De Bezige Bij)
2	Michael Ondaatje, De Engelse patiënt (Bert Bakker)
3	Lars Gustafsson, De tennisspelers (De Bezige Bij)
4	Maria van Daalen, Onder het hart (Querido)
5	Gerardjan Rijnders, Toneel (Int. Theatre & Film Books)
6	J. Bernlef, Niemand wint (De Bezige Bij)
7	Dirk van Weelden, Mobilhome (De Bezige Bij)
8	Willem van Toorn, Eiland (Querido)
9	Karst Woudstra, Een zwarte Pool (Int. Theatre & Film Books/Nationale Toneel)

Alle goede voornemens ten spijt blijft er wel eens een boek liggen. Zo kan het gebeuren dat een fraaie bundel als Willem van Toorns Eiland een jaar te laat op mijn favorietenlijstje belandt. Want de met de Herman Gorterprijs bekroonde bundel behoort wel tot de beste poëzie die ik dit jaar las. J. Bernlef is nadrukkelijk aanwezig in dit lijstje. Niet alleen verscheen er dit jaar een mooie dichtbundel van hem, hij is ook de vertaler van het schitterende Het wilde plein van de Zweedse dichter Tomas Tranströmer. Dat schitterend slaat overigens vooral op de gedichten, want van de uitvoering van de bloemlezing ben ik minder gecharmeerd. Lars Gustafsson is in Nederland voornamelijk als dichter bekend dank zij de vertalingen van Bernlef. Met de spirituele roman De tennisspelers zou Gustafsson een groter publiek verdienen te bereiken. Datzelfde geldt wat mij betreft ook voor Michael Ondaatje en zijn prachtige De Engelse patiënt.

Ad Zuiderent (Trouw)

♦	Robert Anker, De thuiskomst van kapitein Rob (Querido)
♦	Judith Herzberg, Zoals (De Harmonie)
♦	Anton Korteweg, Een engel zingend achter een pilaar. Gedichten over schilderijen (Sdu)
♦	Torgny Lindgren, De weg van de slang. De aardverschuiving (Flint)
♦	Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel (De Bezige Bij)
♦	Konstantin Paustovskij, Herinneringen (De Arbeiderspers) [zes delen]
♦	Martin Reints, Lichaam en ziel (De Bezige Bij)
♦	K. Schippers, Eb (Querido)
♦	Michel Szulc-Krzyzanowski en Michiel van Kempen, Woorden die diep wortelen. Tien vertellers en schrijvers uit Suriname (Voetnoot)
♦	Tomas Tranströmer, Het wilde plein. Gedichten 1948-1990 (De Bezige Bij)

(1) Het beste prozadebuut. (2) De beste bundel van een gevestigd dichter. (3) De mooiste poëziebloemlezing. (4) De grootste verrassing, gevonden in de uitverkoop. (5) Het beste meesterwerk. (6) Eindelijk aan toegekomen. Verslavende lectuur. (7) De beste bundel van een nog niet gevestigd dichter. (8) De beste essaybundel. (9) Het beste literaire fotoboek. (10) De beste buitenlandse dichter in het Nederlands.

[p. 196]

Joost Zwagerman (Vrij Nederland)

♦	Carlos Drummond de Andrade, De liefde, natuurlijk (De Arbeiderspers)
♦	Søren Kierkegaard, Dagboeken (De Arbeiderspers)
♦	Mare de Koster, Woordenboek van jargon en slang (Bert Bakker)
♦	Marcel Möring, Het grote verlangen (Meulenhoff)
♦	Camille Paglia, Het seksuele masker (Prometheus)
♦	Camille Paglia, Seks, kunst en Amerikaanse cultuur (Prometheus)
♦	Isaac Bashevis Singer, Het hof van mijn vader. Herinneringen aan een joodse jeugd (De Arbeiderspers)
♦	John Updike, Odd Jobs (A. Knopf)
♦	Rogi Wieg, De moederminnaar (Van Oorschot)
♦	Paul de Wispelaere, Het verkoolde alfabet (De Arbeiderspers)