Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 38

(2015)– [tijdschrift] Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman– rechtenstatus

Weyermans Laplandschen Tovertrommel (1731): een chantageblaadje?
Jac Fuchs

Van 2 juli t/m 3 september 1731 verscheen op de maandagen anoniem het tijdschrift Den Laplandschen Tovertrommel.Ga naar eind1 Van de eerste zes afleveringen worden unieke exemplaren bewaard in de Universiteitsbibliotheek Amsterdam (uba), van de volgende vier nummers bevinden zich unieke exemplaren in de Universiteitsbibliotheek Leiden (ubl). De afleveringen 1, 2, 3 en 6 hebben een colofon waarin staat dat het voor de auteur gedrukt werd; eerste in de rij uitgevers is W. Kroon in Utrecht. De overige nummers hebben geen colofon.

In 1994 verscheen een heruitgave van deze tien afleveringen bij de Stichting Jacob Campo Weyerman.Ga naar eind2 De uitstekende inleiding van deze heruitgave en een observatie van Adèle Nieuweboer op de grondvergadering van 1990 vormen de belangrijkste teksten over de Tovertrommel.Ga naar eind3 In deel 4 van Weyermans Konstschilders staat de Tovertrommel in een lijst van zijn werken, en in de heruitgave wordt beargumenteerd dat stijl en inhoud van het blad Weyermans auteurschap bevestigen.Ga naar eind4 Ook voor mij staat niet ter discussie wie de auteur was: op grond van de eerder aangedragen argumenten is onweerlegbaar dat de Tovertrommel een werk van Weyerman is. Zoals gewoonlijk putte Weyerman zijn inspiratie voor onderwerpen en formuleringen mede uit buitenlandse bronnen, maar ook deze ontleningen zijn voor dit artikel bijzaak; een opsomming is te vinden in bijlage 2. Het doel van dit artikel is om de eerdere publicaties met enkele nieuwe feiten en veronderstellingen aan te vullen.

Weyerman woonde van begin 1731 tot aan zijn arrestatie en uitlevering aan het Hof van Holland, eind 1738, in Vianen. Hij was in 1730 in Amsterdam in geldproblemen gekomen, en in de eerste dagen van 1731 had hij van de Staten van Holland en Westfriesland toestemming gekregen om zich in de vrijstad te vestigen: de Staten waren de feitelijke souverein van Vianen.Ga naar eind5 Ik heb in dit artikel ook enkele opmerkingen opgenomen over twee van zijn andere periodieken uit deze jaren, Den Adelaar en De Naakte Waarheyt.Ga naar eind6

Herkomst van de overgeleverde Tovertrommel-exemplaren

Een niet eerder opgemerkt feit is dat in de zes nummers in de uba en in de vier nummers in de ubl wormgaten zitten die precies op elkaar aansluiten; ze moeten samen ooit één set gevormd hebben. Ik heb gepoogd de herkomst van deze tien nummers te traceren, maar het is me niet gelukt een eerdere eigenaar van de complete set aan te wijzen. De Amsterdamse nummers zijn in 1972 aangekocht op een veiling bij Van Stockum in Den Haag; een eerdere eigenaar heb ik niet kunnen achterhalen.Ga naar eind7 De vier Leidse nummers zijn ook bij Van Stockum geveild, maar dan bijna een eeuw eerder: zij werden daar in 1893 verworven door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde.Ga naar eind8 De Leidse nummers waren eerder, in 1889, door Gerrit van Rijn vermeld in De Librye.Ga naar eind9 De

tien nummers waren dus al in 1889 in tweeën gesplitst; oudere informatie heb ik niet kunnen achterhalen.

‘De zee uwer vindingen is vreeslyk geebt’

Nieuweboer en de heruitgave hebben hun bedenkingen bij de samenhang van de Tovertrommel: in aflevering 1 verschijnt de Demon, die ooit de ik-figuur uit De Rotterdamsche Hermes assisteerde, met een Laplandse tovertrommel, maar die tovertrommel verdwijnt al snel uit zicht, en de Demon is ook geen vaste figuur in de volgende afleveringen. Twee thema's, overspel en de povere kwaliteit van de producten van dichtende Nederlandse tijdgenoten, lijken de rode draden van de tien afleveringen; veel meer verband is er niet.

Is de Tovertrommel inderdaad een van Weyermans mindere werken, en ontbreekt er een groter plan dat de afleveringen tot een geheel maakt? Ik zie in de Tovertrommel meer verbindende elementen en een rode draad die Nieuweboer en de heruitgave niet noemen.

Het eerste dwarsverband dat ik meen te zien is de lijst van voorschriften die de Demon aan de auteur oplegt als voorwaarde voor zijn medewerking aan het blad. Had Weyerman bij het schrijven van het eerste nummer écht goede voornemens gemaakt? Ik geloof er niets van. Het is juist hilarisch om te zien hoe Weyerman die regels één voor één aan zijn laars lapt. ‘Het past een galant man’, zegt de Demon, ‘van den ongelukkigen te beklaagen, niet onwaardiglyk te beschimpen’, maar al aan het eind van het eerste nummer haalt Weyerman onder andere uit naar ‘dronke Abtslander boerenzangers’, en zelfs nu weet bijna elke geïnteresseerde dat de dichter Poot (toen nog niet dood) zich dat mocht aantrekken. Ook het ‘gespan onweersvogels’ dat de ik-figuur even later ontwijkt moet verwijzen naar twee mensen die je aan de oevers van de Lek tegen kon komen. In aflevering 2 lijkt Weyerman wederom enkele keren op de man te spelen. En uiteindelijk blijkt zelfs de Demon lak te hebben aan de door hemzelf voorgeschreven regels: in aflevering 1 kwam hij nog op de proppen met ‘Doop nooit uw pen in edik en gal, of breng geen schotschrift in uw weekelijks papier’, maar in aflevering 6 komt hij terug van een expeditie naar Dordrecht waarop hij roddels over een van de andere personages heeft verzameld, en vertelt hij zélf die roddels weer door: de lezers vernemen twee sprookjes met bedenkelijke inhoud niet uit de mond van de ik-figuur, maar uit de mond van de Demon.

Lokale verwijzingen

Opvallend is een reeks lokale verwijzingen naar het Sticht en de streek tussen Vianen en Dordrecht; die zijn soms duidelijk, soms in cursief gecodeerd. Op pagina 2 is al sprake van ‘'t Sticht’, en ook na zijn bezoek aan de Parijse pruikenmakers in aflevering 2 keert de ik-figuur terug ‘na het Stichts verblyf’. Rond de figuur van ‘den hedensdaagschen Alcibiades’ barsten de regionale verwijzingen echt goed los. Aan het slot van aflevering 5 komt de Demon terug ‘uyt de Eyland-Stad van de Maagd, die gezuykerde bakermat dan [= van] dat bovengemelt reusje’. Die eiland-stad ruikt volgens aflevering 6 geurig ‘na den Hocgheimer en Bacgheracher wynbalsem’; het moet Dordrecht zijn, waar Duitse wijnen overgeslagen werden. In het eerste sprookje over Alcibiades wordt verteld hoe hij op een ‘kar bevragt met Bunschotensche bot’ ‘regt uyt’ (gecursiveerd!) in de

hoofdstad van een (eerder al als ‘Bisschoppelyk’ aangeduid) Sticht binnengereden wordt; het gaat overduidelijk over de stad Utrecht. In het tweede sprookje staat een verwijzing naar ‘Merwe en Lek’, en wordt Alcibiades door een grote paling in een rivier heen en weer gesleurd tussen ‘Monte Ceraso’ en de ‘Schoone hoven der zoetekoekbakkers’. Die laatste plaats moet Schoonhoven zijn, bekend van de zogeheten fonteynkoek.Ga naar eind10

Monte Ceraso heet in de Tovertrommel ook wel Mont Cerise, en Alcibiades zou proberen het aan te leggen met ‘Nostra Signora du Mont Cerise’. Dat klinkt naar een kers en een berg, en wie een goede atlas ter hand neemt en het gebied tussen Vianen en Schoonhoven beschouwt, zal opvallen dat bij Achthoven, tussen Lexmond en Ameide, een bocht in de Lek aangeduid wordt als het Kersbergse Rak, en dat daar ook Kersbergse uiterwaarden liggen; op oudere landkaarten is ook het Kersbergsche voetveer aangegeven. Nu liggen er op de zuidoever onderaan de dijk drie boerderijen, maar ooit stond daar, getuige advertenties uit 1735, het huis Kersbergen.

Kersbergen en ‘Nostra Signora du Mont Cerise’

Kersbergen werd in 1735 te koop aangeboden door Adriana van der Hoeve, bier-brouwster in Vianen, en haar broer Fredrik, brouwer in Gouda:Ga naar eind11

Te koop by publieke veylinge een vermakelyke Buyteplaets met een Bouwhuys daar annex, gelegen tusschen Ameide en Lexmond, in den lande van Vianen aan den Lek, genaemt het huys te kersbergen, verzien met verscheyde logabele vertrekken, een Stallinge, Visvyver, met 25 mergen so Boomgaerd, Bouw als Weyland. Nog een Hofstede [...]
Die inmiddels nader onderrigting begeert kan zig addresseeren tot Gouda by Mr. Fredrik van Hoeve, of tot Vianen by Juffr. Adriana vander Hoeve, Brouwster in de Witte Leeuw aldaer.Ga naar eind12

Adriana en Fredrik van der Hoeve waren kinderen van Adriaan van der Hoeven, in leven griffier bij het Leenhof in Vianen, en Geertruij Samson.Ga naar eind13 Adriana wordt in 1732 bejaarde dochter genoemd, vrijgezel van een zekere leeftijd dus.Ga naar eind14 Adriana en Fredrik hadden nog drie broers: Cornelis, Willem en Adriaan. Cornelis van der Hoeve, ooit schout van Benschop en Noord-Polsbroek (op de noordelijke Lekoever), moet voor 1724 overleden zijn. Zijn weduwe, Geertruijd Cleefman, blijft in de archieven op de achtergrond: na het overlijden van Cornelis trad Willem op als voogd voor haar kinderen. Willem - in 1723 op Kersbergen overleden - droeg deze voogdij bij testament over aan Fredrik en Adriaan.Ga naar eind15 Kersbergen, dat Cornelis van zijn ouders geërfd had, was in 1735 gedeeld eigendom van zijn weduwe en hun vijf kinderen.Ga naar eind16

Een van die kinderen, Gerard, werd door zijn tante Adriana opgevoed, in het brouwersvak opgeleid en als compagnon in de brouwerij De Witte Leeuw opgenomen.Ga naar eind17 In 1736 trouwde hij de dochter van de substituut-schout, en twee jaar later begon hij als schepen aan een bestuurlijke carrière. In 1773 veroorzaakte hij grote commotie door met meeneming van een aanzienlijk bedrag aan publieke fondsen spoorloos te verdwijnen.

Het is aannemelijk dat Geertruijd Cleefman in 1731 Kersbergen bewoonde, maar dat heb ik niet uit de archieven kunnen halen. Duidelijk is wel, dat Wey-

Detail van de provinciekaart Utrecht: de Achthovenpolder ten zuiden van de Lek, met linksboven de Kersbergerwaard.

erman de lezer wil laten geloven dat Alcibiades het probeerde aan te leggen met de bewoonster van Kersbergen omdat hij op haar geld uit was.

‘Den hedensdaagschen Alcibiades’

Weyerman heeft niet alleen flink zijn best gedaan om Alcibiades van een herkenbare omgeving te voorzien, ook moet het door hem gegeven signalement van Alcibiades zelf in 1731 een voor lezers aan de oevers van de Lek herkenbaar portret zijn geweest:

hij was in Dordrecht geboren (daar stond zijn bakermat),

hij was op leeftijd (Weyerman brengt hem meermalen in verband met het motto ‘Turpe senilis amor’,18 en suggereert dat ook in aflevering 10),

hij was mogelijk cornet of vaandrig in het regiment dragonders van Walef geweest (Weyerman beschrijft het uniform aan het einde van aflevering 6, en schrijft in aflevering 10: ‘[...] gelyk als den hedendaagschen Alcibiades eenmaal een standaart heeft gevoert’, en gebruikt daar ook het woord ‘Kornet’),

hij, of zijn regiment, was niet heel loyaal,19

hij was een opschepper (p. 40) en schreef prulgedichten (p. 43),

hij woonde ergens bij de Lek (p. 42, ‘een naby de Lek roestent raventje’),

hij heeft een oogje op de bewoonster van Kersbergen en haar bezittingen.

Maar Weyerman vertelt nog meer. Hij heeft het herhaaldelijk over een ‘raventje’, en zet op p. 42 nóg een cursivering in: ‘[...] welk knaepje gelyk als een raven liegt, en zo plomp liegt, dat geene zyner sprookjes kant of wal raaken’. Het lijkt erop dat Alcibiades Walraven heette. Dat kan rond de Lek zowel een voor- als een achternaam geweest zijn, maar ik houd het erop dat Weyerman naar de achternaam verwijst. Ik kan deze bewering echter niet staven met een archiefvondst. Er zijn in de zeventiende eeuw in Dordrecht meerdere Walravens gedoopt, maar het is onmogelijk om deze dopelingen aan een latere militaire carrière te koppelen. Ik heb geen dichtwerk op naam van een Walraven gevonden, en ook

naspeuringen naar het regiment van Walef leverden geen Walraven op.Ga naar eind20 Meer over Walef en zijn dragonders is te vinden in bijlage 1.

Ook in het notarieel en de kerkelijke archiefstukken van Schoonhoven kwam ik de naam Walraven niet tegen. De naam duikt wel op in de stukken van de Kamer van Justitie van Vianen, waar vanaf 1734 Henrij Gras Walraven procedeert tegen zijn moeder Catharina Gras, weduwe van Arnoud Walraven, en tegen Debora Walraven en later ook Maria Walraven, twee zussen van hem, over de nagelaten boedel van zijn vader.Ga naar eind21 Arnoud Walraven had banden met Dordrecht, maar hij is te vroeg overleden om de Walraven uit de Tovertrommel te kunnen zijn.Ga naar eind22

Alcibiades als hoofdonderwerp van Den Tovertrommel

Alcibiades blijkt in de Tovertrommel niet slechts het hoofdonderwerp van de zesde aflevering te zijn: hij is een verbindend element tussen alle afleveringen. In de eerste aflevering zet Weyerman zoals gebruikelijk bij een tijdschrift zijn programma uiteen en laat zijn lezers geloven dat hij bepaalde regels van fatsoen in acht zal nemen; aan het eind ontwijkt hij enkele onweersvogels, waarvan we in de kleinste achteraf Alcibiades kunnen herkennen. Dan beschrijft hij twee verwerpelijke bezigheden: het schrijven van afgrijselijke gedichten, en overspeligheid. Later zal hij ons duidelijk maken dat Alcibiades zich aan beide bezondigt: zo iemand kan natuurlijk niet meer op de sympathie van de lezers rekenen! Dat Alcibiades besproken zal worden, wordt tweemaal aangekondigd. In aflevering 6 is het zover, en daar wordt ook een vervolg aangekondigd. In aflevering 7 wordt Alcibiades als oninteressant onderwerp achter de coulissen gemanoeuvreerd, waarbij hij nog enkele trappen na krijgt. Aflevering 8 bevat een aankondiging van een vertoog over het motto ‘Turpe senilis amor’, dat Weyerman eerder aan Alcibiades gekoppeld had. Aflevering 9 is getooid met dat motto en verwijst meermalen naar overspeligheid, en aflevering 10 voert Alcibiades opnieuw ten tonele: hij moet nog een aantal stoten onder de gordel incasseren en wordt neergezet als een tot inkeer gekomen zondaar, die (ook) op zijn krediet heeft ingeboet. En regelmatig dreigt Weyerman met nieuwe onthullingen over Alcibiades.

Er lijkt me geen ontkennen aan dat Weyerman in de Tovertrommel iemand uit de regio, Walraven geheten, herkenbaar neerzet, en dreigt een aantal pijnlijke gebeurtenissen uit zijn verleden te publiceren tenzij deze de openbaarmaking tijdig afkoopt.

De Tovertrommel is geen spectatoriaal geschrift, maar ik wil het ook geen satirisch tijdschrift noemen. Hier is sprake van een eigen genre. In tien afleveringen wordt een medeburger afgebrand, maar niet uit morele verontwaardiging: er staan meerdere vingerwijzingen in de Tovertrommel dat het slachtoffer verdere onthullingen af kon kopen. Ik zou dit type tijdschrift daarom een chantageblad willen dopen: een periodiek dat niet de morele verheffing van het publiek beoogt, maar als doel heeft een of meer slachtoffers aan te zetten tot het afkopen van publicatie van bepaalde informatie.Ga naar eind23

Was Den Tovertrommel een succes?

Van een spectator of een satirisch tijdschrift kunnen we het succes afmeten aan de reacties van tijdgenoten, het aantal afleveringen of aan het aantal exem-

plaren dat bewaard gebleven is, maar bij een chantageblad lijken me dat geen goede indicatoren. Om te beginnen kan voor zo'n blad een lokale verspreiding belangrijker zijn dan een landelijke: het slachtoffer wordt maximaal onder druk gezet als het blad in handen komt van diens kennissen en relaties.Ga naar eind24 Een lijst van landelijke verkoopadressen in de colofon zou zelfs als camouflage kunnen hebben gediend voor zo'n lokale verspreiding. Dat lijkt echter voor de Tovertrommel niet op te gaan, want in de Leydse Courant van maandag 2 juli 1731 staat een advertentie voor de Tovertrommel, hetgeen suggereert dat Weyerman wél landelijke verspreiding nastreefde:

Op Heeden den 2 July word voor de eerstemaal uytgegeeven een weekelyks Papier, genaamt: De Laplantsche Tovertrommel; 't zelve zal ordentlyk vervolgt worden, en alle Maandagen te bekomen zyn te Amsterdam by H. Uitwerf en G. Bouman, te Leyden by K. Wishof, Hage Frederik Bouquet, Dord van Braam, Haarlem van Lee, Delft Bool, Utrecht W. Kroon, Zardam J. Ketel en Tiel van Leeuwen.

Het ultieme criterium voor het succes van een chantageblad lijkt mij of het zijn geestelijk vader meer geld opgeleverd heeft dan het gekost heeft.

Over de kredietwaardigheid van Weyerman in Vianen zijn niet veel archiefstukken overgeleverd. In de jaren 1733-1734 liep zijn schuld bij de wijnhandelaar Van Ophuijsen op tot 330 gulden, en de slager Samuel Jacobs meende over dezelfde periode 104 gulden tegoed te hebben. Beiden stapten in 1735 naar het stedelijk gerecht van Vianen.Ga naar eind25 Van Ophuijsen werd in het gelijk gesteld, Jacobs niet, mogelijk omdat hij zelf niet zo'n goede reputatie had en in meerdere zaken de gedaagde was.Ga naar eind26 Deze procedures hadden voor Weyerman geen grote gevolgen, en er is daarna maar één ander proces tegen hem begonnen. Het zou dus kunnen zijn dat Weyerman alleen maar slecht van betalen was, maar er zijn wel degelijk aanwijzingen dat hij vanaf 1735 écht krap bij kas zat. In 1736 verscheen de metselaar Jan Croesen bij het stedelijk gerecht: hij zou Weyerman voor zes weken 45 gulden geleend hebben tegen 4% rente - een vergoeding die Weyerman alleen in geval van nood zou toezeggen.Ga naar eind27

Een bijzonder licht op de processen uit 1735 werpt een brief die Weyerman in oktober 1735 aan de Haagse advocaat Blocqueau schreef. Blocqueau was toen nog zijn ‘lieve vriend’ en ‘Dierbare Jan broer’ - mogelijk had Weyerman hem in 1715 in Leiden leren kennen, waar zij zich kort na elkaar als student hadden ingeschreven. Weyerman beklaagt zich over schuldeisers: drie van deze ‘malcontenten’ had hij ‘fuste et pugnis’ (met een stok en met de vuisten) getemd.Ga naar eind28

In 1736 had hij letterlijk slaande ruzie met de Haagse boekhandelaar-uitgever Cornelis de Ruijt, die niet voldoende werk van hem af wilde nemen;Ga naar eind29 uit 1737 kennen we een schuldbekentenis aan Johannes van Lobbregt, notaris aan de Vaart (Vreeswijk) en sinds november 1736 raadsheer bij de Kamer van Justitie in Vianen.Ga naar eind30 Het ontbreken van andere aanklachten zou best wel eens meer aan Weyermans imponerende gestalte en vuisten te danken kunnen zijn dan aan zijn verstandige financiële beleid en zijn harde werken.

Terug naar de Tovertrommel. Uit de laatstbekende afleveringen meen ik te kunnen afleiden dat Alcibiades bij Weyerman publicatie van verdere verhalen afgekocht heeft. In aflevering 7 staat de ik-figuur op het punt ‘het verlept Raventie tot tondel te verbranden’, maar er wordt een brief bezorgd, waarna hij van

publicatie afziet. Duidelijker is nog het antwoord op de vraag in aflevering 10, ‘of dien Alcibiades in de boetvaardigheyt was vervallen’:

Ja, [...] dat Civetkatertje pleegt thans boete over zyne verouderde zonden, want het is nu als dan droefgeestig over het verlies van zyn krediet, ( fatsoen heeft het nooit gekent) en alzo zyn goudbeursje meerder plooit als een afgekeurt quakkelbeelt, speent het zich van het verkeersbort, en van wyn, ja, zelfs van het hoenderbort des overspels, dewyl dat spel is gefondeert op een prompte betaaling.

Als ik dat lees twijfel ik er niet aan dat Alcibiades Weyerman in Vianen enige tijd financieel uit de wind gehouden heeft. De Laplandschen Tovertrommel was, als wij Weyerman mogen geloven, een groot succes.

Zijn Den Adelaar en De Naakte Waarheyt ook chantagebladen?

De vraag rijst of we ook Den Adelaar uit 1735 en De Naakte Waarheyt uit 1737 met andere ogen moeten bekijken. In de Adelaar is het aantal ‘Waarschouwingen’ aan het eind van een aflevering dat persoonlijk opgevat kan worden hoog. In het blad lijkt Weyerman zich, met uitgebreide verhalen over het biljarten om geld door jongeren en hun gebruik van genotmiddelen (opium en alcohol) en over de woekerpraktijken van Joden, te richten tot de vader en de oom van een specifieke jongeman die in handen van een woekeraar gevallen is. Wat mij betreft is ook de Adelaar een volwaardig chantageblad.

In De Naakte Waarheyt staat maar één ‘Waarschouwing’, en in die ene aankondiging lees ik geen persoonlijk dreigement. Daarmee is echter niet alles gezegd. In 1739 werd Weyerman tweemaal verhoord over zijn activiteiten en publicaties. Daarbij kwamen de Tovertrommel en de Adelaar niet aan de orde, maar er was wel enige aandacht voor de Naakte Waarheyt. De rechters wisten Weyerman te laten toegeven dat hij het daarin op de eerder genoemde Blocqueau voorzien had, en dat hij de hand had gehad in een brief die naar Blocqueau was gestuurd om hem te interesseren in het voorkomen van verdere verwijzingen naar zijn persoon.Ga naar eind31 De passages die naar Blocqueau wijzen lijken me echter maar een gering deel van de Naakte Waarheyt uit te maken, en ik zie chantage in dat blad momenteel niet als het hoofdthema, maar als een bijkomend verschijnsel.

De Demon

Bij het herlezen van de Tovertrommel kwamen ook enkele gedachten in me op die ik helemaal niet kan onderbouwen, maar toch niet voor me wil houden.

De eerste betreft de Demon. Hij fungeert als loopjongen voor de ik-figuur in de Tovertrommel. In het dossier van de rechtszaak tegen Weyerman komt ook zo'n loopjongen voor: Abraham Elzevier. Elzevier werd bij die gelegenheid maar één keer gehoord en kwam met de schrik vrij: het was de rechters niet om hem te doen, maar om Weyerman. Uit het procesdossier valt af te leiden dat Abraham Elzevier rond 1702 geboren moet zijn en makelaar was.Ga naar eind32 Hij schreef en bezorgde enkele anonieme dreigbrieven voor en namens Weyerman, had voor hem contact gelegd met een Rotterdammer die de Voorloper van de Kroniek der Bankrotiers wilde drukken, en had ook schilderwerk voor hem aan de man gebracht.Ga naar eind33 Tijdens het verhoor beweerde hij Weyerman pas enkele maanden te kennen, maar het past in zijn profiel om voor Weyerman naar Dordrecht te

reizen om daar informatie over iemand te verzamelen, zoals de Demon eind juli 1731 deed. Zou Weyerman met de Demon een portret van Elzevier geschetst hebben?Ga naar eind34 Nog een stap verder gaat de vraag of Elzevier Weyerman al rond 1720 in Rotterdam heeft leren kennen. Weyerman stelt namelijk dat de Viaanse Demon en die uit de Rotterdamsche Hermes één en dezelfde zijn. Op beide vragen kan ik nog geen goed onderbouwd antwoord geven.

Het einde van de Tovertrommel

Nieuweboer opperde in 1990 vragenderwijs dat er een cesuur was tussen aflevering 7 en 8: de bladzijdenummering loopt daar in de soep, en aflevering 7 eindigt met een prominent ‘eynde’.Ga naar eind35 Ik geloof niet dat daar iets uitzonderlijks gebeurd is: in elk nummer eindigt de hoofdtekst met een in kapitalen gezet ‘eynde’.Ga naar eind36 Verder zijn er meer tijdschriften van Weyerman waarin een eenmaal versprongen paginanummering tot het laatste nummer aan toe doorgezet wordt.Ga naar eind37

Rest nog de vraag of de Tovertrommel doodgebloed is. Het is weliswaar niet zeker dat aflevering 10 de laatste Tovertrommel-aflevering is, maar Nieuweboer en de heruitgave lijken daar toch wel van uit te gaan. Ook ik denk dat er geen elfde nummer verschenen is. De nummers 9 en 10 bevatten de nodige plaagstoten aan het adres van Alcibiades en ik zie ze als een naschrift. Ze zouden verder bij wijze van intermezzo de lezer bezig kunnen houden tot een volgend slachtoffer dreigementen voorgeschoteld krijgt, maar ze bevatten juist geen waarschuwingen die zich tot een nieuw slachtoffer richten. Toch is er één los eindje dat ik niet met Alcibiades in verband kan brengen: de niet ingeloste ‘Waarschouwing’ aan het einde van aflevering 8, waarin ‘een ongeblanket relaas, getytelt, het rampspoedig tweegevegt van een roekeloos Manufakturier, voor de Stads poort van een beruchte Hoogeschool’ beloofd wordt. Deze aankondiging klinkt ook persoonlijk, en ik ken maar één persoon uit het werk van Weyerman die bij zo'n duel betrokken was: Syberg, die bij een duel buiten de stad Halle, waar hij student was, een hand verloor.Ga naar eind38 De eerste kennismaking tussen Weyerman en Syberg zou op 8 november 1731 plaatsgevonden hebben, maar Syberg was al eerder in Nederland.Ga naar eind39 In de ‘Waarschouwing’ in nummer 8 zie ik de eerste aanwijzing dat Weyerman iets over Syberg gehoord had en wel een verhaal in hem zag, misschien zelfs een verhaal waarvan de nep-baron graag de publicatie af zou willen kopen.Ga naar eind40 Dat er in Syberg een goed verhaal zat, maar dat daar de nodige tijd in gestoken moest worden en er een verblijf buiten Vianen voor nodig was, kan voor Weyerman reden zijn geweest om de uitgave van de Tovertrommel te staken. De Latijnse citaten in aflevering 9 bevatten zetfouten.Ga naar eind41 Dat kan allerlei oorzaken hebben, maar een mogelijke verklaring is dat Weyerman geen gelegenheid heeft gehad om de drukproeven na te zien.Ga naar eind42 Zou hij al eind augustus 1731 Vianen verlaten hebben om aan een onderzoek naar Syberg te werken?

Er vallen nog veel vragen rond Den Laplandschen Tovertrommel en Weyermans Viaanse jaren te beantwoorden, maar ik ben bang dat de antwoorden niet meer uit het overgeleverde archiefmateriaal te halen zullen zijn.

Bijlage 1
Walef en zijn regiment dragondersGa naar eind43

De baron van Walef heette eigenlijk Blaise-Henri de Corte of Curtius (1661-1734) en stamde uit een schatrijke familie. Hij had bezittingen bij Waleffe, op ruim twintig kilometer ten westen van Luik, zeven kilometer ten zuiden van Waremme; hij liet daar een nieuw kasteel bouwen, naast het oude slot. Walef had niet alleen zijn eigen regiment dragonders, maar hij bouwde ook een groot literair oeuvre op, en hij correspondeerde niet alleen met hoge militairen, maar ook met staatslieden en wetenschappers, zoals Pierre Bayle.Ga naar eind44

Walef diende als officier allerlei heren: de koning van Spanje (1679), de prins van Hannover (1682), de koning van Frankrijk (1682 en 1688-1699), de keizer van Oostenrijk (1684, tegen de Turken) en de koning van Engeland (1700-1702). In 1703 richtte hij zijn regiment van achthonderd dragonders op, dat tot 1713 voor

illustratie

Het kasteel Waleffe, op ruim twintig kilometer ten westen van Luik. Gefotografeerd door de auteur.

Engeland en de Staten-Generaal optrad. Van 1719 tot 1728 had hij een benoeming uit Spanje op zak, maar trad hij nauwelijks meer in actieve dienst op.

Waar Weyerman met de naam Alcibiades mogelijk ook op doelt, is een incident uit 1713. De Engelse troepen onthielden zich op bevel van hun regering van aanvallen op de Fransen. Walef, die op de Engelse loonlijst stond, sloot zich eerst bij die opstelling aan, maar meldde zich daarna bij de overige geallieerde troepen. Daar kreeg hij echter op bevel van de vertegenwoordiging van de Staten-Generaal direct zijn congé, vanwege zijn eerdere opvolgen van de Engelse opdracht passief te blijven.

De enige zoon van Walef, die de titel baron van Borlé kreeg, naar het dorpje Borlez even ten oosten van Waleffe, leidde het regiment ook enige tijd, maar hij sneuvelde op 25-jarige leeftijd in Spaanse dienst bij de verdediging van Ceuta, dat tot op heden een Spaanse enclave in Noord-Afrika gebleven is.

Na de Spaanse Successieoorlog werden veel Britse officieren op half-pay, een pensioen, gezet, maar de officieren van Walef kregen dat niet, en dienden daarom in 1715 een rekest in bij de Engelse koning.Ga naar eind45 Ze zaten toch al in een lastig parket, want de tussenpersoon die hun betalingen zou moeten doen was failliet gegaan. Bovendien werden ze door de continentale geallieerde troepen met de nek aangekeken na hun niet-optreden in 1713. Ze presenteerden zich nadrukkelijk als de protestantse officieren van Borlé, en hun verhaal was dat zij ten onrechte op de lijst van katholieke officieren gezet waren: katholieke officieren kregen géén pensioen, terwijl protestantse wél werden doorbetaald. In de stukken van het Lagerhuis is een lijst afgedrukt van die protestantse officieren van Borlé.Ga naar eind46 Helaas staat ook daar geen Walraven tussen. Ik ben het spoor van het rekest kwijtgeraakt nadat het naar een commissie van het Lagerhuis was doorgeschoven, maar mijn indruk is dat ze hun half-pay nooit gekregen hebben. Walef zelf had wél zijn achterstallige betalingen en een compensatie losgekregen. Ga naar eind47

In de Marlborough Papers in de British Library bevinden zich meerdere brieven van Walef en Borlé, en brieven waarin Walefs regiment genoemd wordt, maar ook daarin trof ik de naam Walraven niet aan.

Bijlage 2
Buitenlandse bronnen voor passages in Den Laplandschen Tovertrommel, Den Adelaar en De Naakte Waarheyt

Een overzicht van bronnen die Weyerman bij het schrijven van een werk geraadpleegd heeft, is nooit in één keer volledig. Ik hoop dat de onderstaande opsomming het verder zoeken naar bronnen in de Tovertrommel, de Adelaar en de Naakte Waarheyt niet zal ontmoedigen, maar juist stimuleren.

Over de Resolves van Owen Felltham is, sinds Jan Bruggeman het boek als bron van Weyerman op de kaart zette, al meermalen in de Mededelingen gepubliceerd. Er was al onderkend dat Weyerman bij aflevering 2 van de Adelaar Resolve xxx ‘Of women’ gebruikt heeft, bij nummer 9 van de Naakte Waarheyt Resolve [c]lviii ‘Of play and gaming’, en bij nummers 11 en 12 Resolve [c]xxxvi ‘Of superstition’.Ga naar eind48 Maar ook voor de Tovertrommel heeft Weyerman de Resolves ingekeken: de openingszin van het eerste nummer heeft hij onmiskenbaar uit Resolve lvii gehaald.Ga naar eind49 De afkeurende opmerkingen van de Demon over schotschriften en hun auteurs komen voor een deel uit Resolve [c]li ‘Of libelling’, en de vertaling van een gedicht van Calphurnius in nummer 1 en het ‘vertoog over de dichtkunde’ in nummer 3 zouden er niet geweest zijn zonder Resolve lxx ‘Of poets and poetry’. Diezelfde Resolve is ook te herkennen in de eerste alinea's van nummer 14 van de Naakte Waarheyt. Voor nummer 1 van de Adelaar heeft hij Resolve xlvi ‘Of the waste and change of time’ opgeslagen.

Ook het gebruik van Robert Burtons The anatomy of melancholy is eerder gesignaleerd.Ga naar eind50 Het is niet overduidelijk dat Weyerman steun bij de Anatomy gezocht heeft toen hij de Tovertrommel schreef, maar motto en eerste alinea van nummer 3 staan in het voorwoord ‘Democritus Junior to the reader’ óók dicht bij elkaar, en ook het motto en de Latijnse voetnoot uit nummer 8 staan in dat voorwoord.Ga naar eind51 De Latijnse voetnoten uit nummer 9 verraden dat het begin van die aflevering teruggaat op een passage in de Anatomy.Ga naar eind52

In 2013 heb ik geopperd dat Weyerman een verhaaltje geput zou kunnen hebben uit Things new and old van John Spencer.Ga naar eind53 Ook in de Tovertrommel staan twee fabeltjes die regelrecht uit dat boek lijken te komen: de ‘zinryke fabel’ over ‘Eerlyk, Nut en Vrolyk’ in nummer 5, en het sprookje ‘De weezendlyke waarde eens goeden naams’ in nummer 10.Ga naar eind54 Het ‘karakter van de Naakte Waarheyt’, in nummer 1 van de Naakte Waarheyt, gaat eveneens terug op een verhaal van Spencer.Ga naar eind55

Ook The English Theophrastus van Abel Boyer is al eerder als Weyerman-bron genoemd.Ga naar eind56 Jan Bruggeman wees mij erop, dat de acht aforismen waaruit ‘Eenige aanmerkingen over de liefde’ in aflevering 9 van de Tovertrommel bestaat, alle, en in die volgorde, te vinden zijn in het hoofdstuk ‘Love’ in The English Theophrastus, dat uit tientallen van zulke uitspraken is opgebouwd.Ga naar eind57

Ton Broos opperde als eerste dat Weyermans werk ook aansluit bij dat van Thomas Brown (1663-1704), een Engelse dichter, essayist en satiricus, maar gaf daarbij geen voorbeeld van een directe ontlening.Ga naar eind58 Vanaf 1707 verschenen er meerdelige edities van de werken van Brown, in 1720 aangevuld met een deel The remains of Mr. Thomas Brown, serious and comical, in prose and verse. De teksten rond de dood van Lucretia in de nummers 4 en 5 van de Tovertrommel zijn vertalingen van ‘The death of Lucretia’, ‘The speech of Lucretius’, en ‘Lucretia's speech’, die in 1715 aan Browns werken zijn toegevoegd.Ga naar eind59 Ook het gedicht ‘op het eerste toeval van de voetjicht’ in nummer 3 van de Tovertrommel is gebaseerd op een werk van Brown, het gedicht ‘On the first fit of the gout’.Ga naar eind60

In de inleiding bij de heruitgave van de Naakte Waarheyt wees André Hanou op het bijzondere karakter van het vierde nummer van dit tijdschrift, waarin Weyerman kort het leven van enkele ‘der alderberuchtste Atheisten’ schetst: Aretino, Cardano, Spinoza en Rochester. Het motto, de Latijnse voetnoten, de combinatie van deze personen, en de details die Weyerman uit hun levens geeft wekken sterk de indruk dat hij zich gebaseerd heeft op de Dissertatio historico-philosophica de atheismo van Jenkin Thomas Philipps (gestorven in 1755).Ga naar eind61

Nummer 10 van de Adelaar eindigt met twee puntdichten. Het eerste, ‘Klarisse, die den last van Hymen had verduurt’, is geïnspireerd door ‘Cloe her gossips entertains’ van Mary Monck (Lady Molesworth; 1677?-1715). Haar gedichten werden na haar dood door haar vader uitgegeven.Ga naar eind62 Het tweede, ‘Annatje, een frische pop, gelyk als Iris boog’ is een bewerking van ‘Forma bonum fragile’ (‘What a frail thing is beauty, says Baron le Cras’) van Matthew Prior (1664-1721), de Engelse dichter-diplomaat.Ga naar eind63

De hierboven opgesomde bronnen zijn alle Engelse publicaties. Weyerman heeft echter ook Franse teksten gebruikt. Het wachten is op de publicatie van Jan Bruggeman, waarin hij de door hem verzamelde Franse ontleningen zal openbaren, maar één wilde hij er al voor publicatie vrijgeven, mede omdat Weyerman in dit geval zelf naar een Franse bron wees: de ‘Treur-eyndende geschiedenis van Cidal Achmet’ in de nummers 7 en 8 van de Adelaar. Het gegeven is tamelijk actueel: deze Turk zou op 24 april 1734 (Old Style) in Londen vermoord zijn. Het verhaal duikt later dat jaar in meerdere Franse bronnen op, maar alle versies lijken terug te gaan op een tekst van Abbé Antoine François Prévost (1697-1763), die een enorme hoeveelheid verhalen en anekdotes op zijn naam heeft staan.Ga naar eind64 Weyerman heeft zijn versie van het verhaal spannender gemaakt door de gebeurtenissen niet chronologisch te vertellen, maar te beginnen met

de moord en daarna pas te vertellen hoe en waarom Cidal Achmet als Mr Herby in Londen terechtkwam.

eind1: Dit artikel is een fors uitgebreide versie van de observatie ‘“Doop nooit uw pen in edik en gal, of breng geen schotschrift in uw weekelijks papier”: Den Laplandschen Tovertrommel (1731)’, gehouden tijdens de grondvergadering van 11 januari 2014. Ook bij dit artikel past het om Jan Bruggeman te bedanken voor zijn immer stimulerende belangstelling en voor zijn bereidheid om zijn eigen vondsten en kennis met anderen te delen.

eind2: Jacob Campo Weyerman, Den Laplandschen Tovertrommel (1731). Ed. M.C. de Niet, E.C.J. Nieuweboer, M. van Vliet (Amsterdam 1994).

eind3: Adèle Nieuweboer, ‘De Laplandse Tovertrommel, of Het verhaal van een mislukking?’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 13 (1990), p. 20-23.

eind4: Jacob Campo Weyerman, De levens-beschryvingen der Nederlandsche konst-schilders en konst-schilderessen (Den Haag 1729/Dordrecht 1769), deel 4, p. 467.

eind5: Ook van De Naakte Waarheyt en van Den Adelaar zijn heruitgaves met nog steeds zeer bruikbare inleidingen verschenen: Jacob Campo Weyerman, De Naakte Waarheyt (1737). Met een inleiding door A.J. Hanou (Amsterdam 1997), en Den Adelaar. Herdruk van de elf overgeleverde afleveringen van Den Adelaar (1735), weekblad van Jacob Campo Weyerman. Ingeleid door Peter Altena (Nijmegen 1989). Voor de volledigheid: Den Kluyzenaar in een Vrolyk Humeur (1733), dat bijna net zoveel afleveringen telt als de Tovertrommel, Adelaar en Naakte Waarheyt samen, past niet in het bestek van dit artikel.

eind6: A. Hanou. ‘“Vyanens Alverdriet”: Jacob Campo Weyerman (1677-1747)’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 7 (1984), p. 33-49. A. Koenheim, ‘“Den Kluizenaar van de Lek”. Enige aantekeningen over Viaanse personen en situaties, voorkomende in Weyermans werken’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 7 (1984), p. 49-55 en 8 (1985), p. 1-12.

eind7: Veilinghuis Van Stockum (Den Haag), 26-27 april en 2-3 mei 1972 Antiek en Boeken, kavel 1435: ‘tovertrommel, den laplandschen, nommer 1-6. Utr. 1731. 8^o. Ing. - Wormgaatjes’.

eind8: Veilinghuis Van Stockum (Den Haag), Livres anciens et modernes. Bibliothèques de feu messieurs J.G.C. Evers [...] L.J. Egeling [...] P.J. Suringar [...] J.H. de Ridder [...] et d'autres [...] 23 au 28 mai 1893, kavel 2765: ‘Den Laplandschen toovertrommel.1831 [sic!]. 13 Aug.-3 Sept.’; Leiden, ub, Archief Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, inv. nr. 560 (Journaalboeken), journaalnummer 6247. - Mijn oprechte dank aan de heren Plak, Polak en Santema van de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek, de heer Van der Lem van de Leidse Universiteitsbibliotheek, en de heer Pruimers van veilinghuis Van Stockum voor hun adviezen en hulp bij het herkomstonderzoek.

eind9: Anoniem [red. Gerrit van Rijn], De Librye Curiosa Rariora (Rotterdam 1889), nummer 8, p. 58: ‘Den Laplandschen Tovertrommel. No.7-10. Z.pl. (1731.) 4 nommers in-4..... f2,25’. De aanwezigheid van prijsvermeldingen wijst erop dat het bedoeld was als verkoopcatalogus van de firma A. Eeltjes in Rotterdam, die in 1890 is opgeheven.

eind10: Men vindt vermeldingen van deze - inderdaad vrij zoete - koek en van Schoonhoven als koekstad op p. 61 van De Echo des Weerelds i (1725), p. 163 van De Echo des Weerelds ii (1727) en p. 127 van Piet fopt Jan en Jan fopt Piet (1737). Op 8 januari 2015 is op de site van de Stichting Jacob Campo Weyerman meer informatie over deze koek geplaatst.

eind11: Gegevens over de familie Van der Hoeve heb ik grotendeels aan archivalia ontleend, maar bijzonder nuttig bleek ook de doctoraalscriptie van L.G. Krijnen, De politiek-juridische elite van Vianen in de achttiende eeuw 1725-1795 (Utrecht 1985). Wijlen de heer Ruijter van de gemeente Vianen attendeerde mij op 11 april 2013 op deze scriptie. Het was in februari 2015 niet duidelijk of deze publicatie aan het Regionaal Historisch Centrum Zuidoost Utrecht in Wijk bij Duurstede (verder: rhc-zou) is overgedragen.

eind12: Amsterdamse Courant van 18 juni 1735. Een iets anders gestelde advertentie in de Amsterdamse Courant van 3 september 1735 noemt 14 september als veilingdatum, en op 8 september staat in een vrijwel identieke advertentie dat mr. Fredrik van der Hoeve ‘Brouwer tot Gouda’ is. Van het huis heb ik geen afbeelding kunnen vinden.

eind13: In 2013 bevonden de archieven met betrekking tot Vianen zich deels in het Utrechts Archief (verder: hua), en deels op het stadhuis van Vianen. In 2014 zijn deze archieven overgebracht naar het rhc-zou, maar stad-overschrijdende archieven, met name die van het Leenhof te Vianen en de Kamer van Justitie te Vianen, worden nog steeds in hua bewaard. Bij de herplaatsing heeft ook een hernummering plaatsgevonden. De naam Geertruij Samson staat in: rhc-zou, toegang 410 (Stadsgerecht Vianen 1538-1811), inv. nr. 20 (Protocol van opdrachten, schuldbrieven, procuraties, testamenten 1730-1738), f. 179-180, d.d. 4 november 1735. Dit was destijds hua, toegang 1242, inv. nr. 20.

eind14: Volgens Krijnen, De politiek-juridische elite van Vianen, had Adriana in 1707 in Vianen belijdenis gedaan.

eind15: hua, toegang 1241 (Kamer van justitie te Vianen, 1531-1795), inv. nr. 241 (Contentieuze rechtspraak, register van [...] sententies [...] 1732 febr.-1739 dec.), f. 97, d.d. 25 april 1736. Fredrik vervulde diverse ambten in Gouda, zie J.J. de Jong, Met goed fatsoen. De elite in een Hollandse stad, Gouda 1700-1780 (z.p. 1985), aldaar p. 348-349. Daar valt ook te lezen dat Adriaan, die ik in de Viaanse archieven niet terugvond, inderdaad een broer van Fredrik was.

eind16: rhc-zou, toegang 410, inv. nr. 20, f. 180-181, d.d. 4 november 1735 (zie noot 13).

eind17: Adriana had de brouwerij in Vianen pas in 1732 gekocht, kennelijk met het doel Gerard een eigen bedrijf te bezorgen: rhc-zou, toegang 410, inv. nr. 20, f. 66-67, d.d. 7 mei 1732.

eind18: ‘Turpe senilis amor’ betekent, vrij vertaald: een bejaarde minnaar heeft iets treurigs.

eind19: Alcibiades was in de Oudheid een verwend en rijk jongmens, maar ook een militair bevelhebber die meermalen overliep naar een staat of vorst die zijn diensten hoger waardeerde. De tweede betekenis lijkt hier aangewezen voor iemand die neergezet wordt als militair die zijn jeugdjaren ver achter zich heeft.

eind20: De enige publicaties uit die periode met een Walraven als auteur zijn twee religieuze werkjes van Ti(e)leman van Walraven uit 1724 en 1729. Deze was van 1721 tot 1741 dominee in Heusden, en past daarmee niet bij de beschrijving uit de Tovertrommel.

eind21: rhc-zou, toegang 410, inv. nr. 63 (ordinaris rechtsrollen (civiel) 1732-1734) en inv. nr. 64 (ordinaris rechtsrollen (civiel) 1735-1738), ongefolieerd, diverse data.

eind22: rhc-zou, toegang 413 (Bestuur Stad en Land van Vianen 1534-1810), inv. nr. 36 (afgegeven attestaties 1700-1784), een attestatie de vita van Debora Walraven, d.d. 1 november 1725. Arnoud Walraven wordt hier omschreven als ‘koopman tot Dordregt’, voor zijn naam is in de marge ‘wyle de H’ toegevoegd.

eind23: Ik kan de Tovertrommel niet meer in handen nemen zonder dat ik aan de blackmailsketch uit Monty Python's Flying Circus moet denken (aflevering 18, uitgezonden op 27 oktober 1970): ‘No sir, we don't morally censure, we just want the money’.

eind24: Het moge nu duidelijk zijn waarom de herkomst van de enig overgebleven exemplaren van de Tovertrommel mij zo interesseerde: er is een niet te verwaarlozen kans dat deze set ooit eigendom geweest is van Alcibiades of van iemand uit zijn directe omgeving.

eind25: rhc-zou, toegang 410, inv. nr. 64, d.d. 19 september 1735. Zie ook Hanou, ‘Vyanens Alverdriet’.

eind26: De zaak van Van Ophuijsen staat tot 23 april 1736 met enige regelmaat op de rol. Pas op die dag spraken de schepenen hun veroordeling van Weyerman uit. De zaak van Jacobs tegen Weyerman valt stil nadat Jacobs gevraagd is inzage in zijn boekhouding te geven.

eind27: rhc-zou, toegang 410, inv. nr. 64, d.d. 11 juni 1736. Zie ook Hanou, ‘Vyanens Alverdriet’.

eind28: Het procesdossier bevindt zich in Den Haag, Nationaal Archief (na), toegang 3.03.01.01 (Hof van Holland), inv. nr. 5443A.7; deze brief, gedateerd 29 oktober 1735, heeft stuknummer 46. De processtukken zijn uitgegeven in: Karel Bostoen en André Hanou, Geconfineert voor altoos. Het proces Jacob Campo Weyerman (1739) (Leiden 1997), deze brief op p. 48-49.

eind29: Voor de ruzie met De Ruyt: na, toegang 3.03.01.01, inv. nr. 5443A.7, onder andere stuk 38; Bostoen en Hanou, Geconfineert, p. 50-53.

eind30: Barbara Sierman, ‘Twee pistolen uit De Vaart’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 25 (2002), p. 30-31.

eind31: Tweede verhoor van Weyerman, d.d. 6-7 april 1739: na, toegang 3.03.01.01, inv. nr. 5443A.7, stukken 67-72; Bostoen en Hanou, Geconfineert, p. 130-141.

eind32: Verhoor van Abraham Elzevier d.d. 16 januari 1739, na, toegang 3.03.01.01, inv. nr. 5443A.7, stukken 12-13; Bostoen en Hanou, Geconfineert, p. 123-127. Vermoedelijk is het de Abraham Elzevier die op 12 februari 1702 in Rotterdam gedoopt is als zoon van Isaac Elsevier en Jacomina Chatharina [sic] Taelman. Maar ook op 10 januari 1697 is in Rotterdam een Abraham Elsevier gedoopt.

eind33: Brief van Elzevier aan Weyerman d.d. 3 december 1738, na, toegang 3.03.01.01, inv. nr. 5443A.7, stuk 54; Bostoen en Hanou, Geconfineert, p. 109-110. De vraag of het schilderwerk besteld was als tegenprestatie voor het niet publiceren van een tekst kan ik alleen opwerpen, en niet beantwoorden.

eind34: Ik hoop me later verder in Abraham Elzevier te verdiepen. Erg welvarend zal hij niet geweest zijn, want blijkens een door notaris Jacobus de Roij opgemaakte akte was hij in 1735 samen met zijn echtgenote bezig af te betalen op een eerder met crediteuren getroffen schikking (Gemeentearchief Rotterdam, toegang 18 (Notarissen te Rotterdam), inv. nr. 2630, f. 91, akte 31, d.d. 17 mei 1735). De opdrachten van Weyerman die in 1738 in de processtukken naar voren komen zullen hem dus goed uitgekomen zijn.

eind35: Nieuweboer, ‘De Laplandse Tovertrommel’, p. 23.

eind36: Opmerkelijk is dat in aflevering 8 op het woord eynde nog een ‘waarschouwing’ en een ‘advertissement’ volgen, terwijl die in eerdere afleveringen, voor zover aanwezig, ervóór staan. De nummers 9 en 10 bevatten geen waarschuwing of advertentie.

eind37: De bladzijdenummers van deel 1 van Den Ontleeder der Gebreeken zijn ingaande aflevering 49 twee te hoog, en die van de laatste twee nummers van Den Kluyzenaar in een vrolyk humeur zijn acht te hoog.

eind38: ‘Manufakturier’ lijkt een vreemde aanduiding voor iemand als Syberg, maar is niet zo vreemd voor iemand die de stof goud produceert. Weyerman heeft Syberg volgens mij overigens nergens anders zo genoemd.

eind39: Jacob Campo Weyerman, De leevens byzonderheden van Johan Hendrik baron van Syberg, heer van Ermelinghoven en Bonckersbek, &c. Ed. André Hanou en Hanna Schouten (Deventer 1984), deel 1b, p. 6.

eind40: Hoe Weyerman precies aan Syberg dacht te gaan verdienen begrijp ik nog niet zo goed. Dat hij geen vat op Syberg kreeg en bedrogen uitkwam is te lezen in: Peter Altena, ‘“Ma plume m'en fera raison”. Vervolg op de levensbijzonderheden van Jacob Campo Weyerman en Johan Hendrik, baron van Syberg’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 27 (2004), p. 1-12.

eind41: Alle Latijnse citaten uit de laatste afleveringen zijn in The anatomy of melancholy van Robert Burton terug te vinden. De motto's van de laatste drie afleveringen en de enige Latijnse voetnoot van aflevering 8 zijn correct overgenomen, maar in aflevering 9 gaat het met alledrie de Latijnse voetnoten mis: ‘Noctua ut in tumulis, superatque cadavera bubo, Talis apud Sophoclem nostra puella sedit’ staat in de Anatomy als ‘Noctua ut in tumulis, super atque cadavera bubo, Talis apud Sophoclem nostra puella sedet’ (afwijkingen gecursiveerd), ‘Luxuria tum omni stati turpis, tum senectuti turpissima’ als ‘Luxuria cum omni aetati turpis, tum senectuti foedissima’ en ‘Vixi puellis nuper idoneus, Et militavi non sine gloria’ als ‘Vixit puellis nuper idoneus, Et militavit non sine gloria’. ‘turpissima’ in het tweede citaat lijkt me een bewuste aanpassing door Weyerman, maar de andere verschillen zijn fouten die Weyerman van een andere auteur niet getolereerd zou hebben. Over Burtons boek: Theresia Koelewijn, ‘Een mager boek doorspekt met het vet van andere schrijvers. Robert Burtons The Anatomy of Melancholy als bron van Vermakelyk Wagen-praatje van Jacob Campo Weyerman’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 13 (1990), p. 1-19, met name p. 2-4.

eind42: Gezegd moet worden dat er ook zetfouten in Latijnse namen en citaten te vinden zijn in de Adelaar (bijv. p. 64: ‘Facit’ in plaats van ‘Tacit’) en in de Naakte Waarheyt (p. 105: ‘Seinpronia’ in plaats van ‘Sempronia’).

eind43: Deze bijlage is grotendeels gebaseerd op: H. Helbig, ‘De Corte (Blaise-Henri), baron de Walef, poète et homme de guerre’, in: Biographie Nationale publiée par l'Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts (Brussel 1866-1986), deel 4, tweede stuk (1873), kolommen 898-908.

eind44: Een brief van Bayle aan Walef wordt bewaard in de British Library, Add Ms 4226, f. 224.

eind45: Journals of the House of Commons, deel 18 ‘From August the 1st 1714 [...] to September the 15th 1718 [...]’ (Londen, reprinted 1803), p. 76, 5 mei 1715. Een exemplaar van deze Journals wordt bewaard in de Parliamentary Archives in Londen.

eind46: Journals of the House of Commons, deel 18, p. 76, 9 mei 1715: ‘Mr Pulteney presented to the House, pursuant to their Address to his Majesty for that Purpose, a List of the Protestant Officers of the Baron de Borle's late Regiment of Dragoons’. De lijst is op p. 77 afgedrukt; naar de namen te oordelen waren, op een enkele Engelsman na, alle officieren Waals (of Frans). De twee cornetten heetten Arnaud en Guillauma [sic].

eind47: Journals of the House of Commons, deel 17 ‘From December the 7th 1711 [...] to August the 1st 1714’ (Londen, herdrukt 1803), p. 357, 18 mei 1713: ‘A Petition of Major General Henry de Cort, Baron de Wallef, was presented to the House, and read; setting forth, That the Petitioner had served her Majesty Eleven Years as Colonel of a Regiment of Dragoons; Two Years as Brigadier; and Two Years and Four Months as Major General; That as soon as the Duke of Ormond, with her Majesty's Troops, [...] to separate himself from the Confederate Army, the Petitioner immediately followed his Grace's Orders; upon which, the Day following, the Deputies of the States General desired Prince Eugene to dismiss the Petitioner from their Army, where he was, as Major General; Being thus deprived of the Fruits of his former Services, and of all Hopes of being employed by the Allies; he, to avoid their resentment, hath settled in England: And praying his Case may be considered, and the Arrears due to him, as Brigadier, and Major General, may be paid him’.

eind48: Jac Fuchs, ‘Weyermans Kartuizer: een Jezuïet in vermomming. Jacob Campo Weyerman, William Johnson en Owen Felltham’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 32 (2009), p. 112-116, aldaar p. 115, en de rectificatie in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 33 (2010), p. 70.

eind49: ‘Alhoewel ik geen heremyt ben, nog den gantschen dag wil alleen zitten, opgeslooten in de bemoste kluys eens woudbroeders, echter is het altoos myn zinspreuk geweest, van liever geen, dan een quaad gezelschap, by te woonen’ - ‘Though I be no Hermit, to sit away my days in a dull Cell; yet I will chuse rather to have no Companion, than a bad one’.

eind50: Zie Koelewijn, ‘Een mager boek’.

eind51: Robert Burton, The anatomy of melancholy. Ed. Thomas C. Faulkner e.a., 6 delen (Oxford 1989, repr. 2005), deel 1, p. 12; het motto van nummer 8 op p. 48, en de voetnoot op p. 31. Daar valt tegen in te brengen dat vrijwel elk Latijns citaat van enige betekenis wel in de Anatomy terug te vinden is.

eind52: Part 3, Section 3, Member 4, subsection 2; Burton, Anatomy, deel 3, p. 319-320. De voetnoten bij aflevering 7 lijken te wijzen naar Part 3, Section 2, Member 5, subsection 3; Burton, Anatomy, deel 3 p. 230-231.

eind53: Jac Fuchs, ‘Weyermans Godgeleerde, zeedekundige en historiesche bedenkingen (1730)’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 36 (2013), p. 160-168, aldaar p. 164.

eind54: John Spencer, Kaina kai palaia. Things new and old, or, a store-house of similes, sentences, allegories, apophthegms, adagies, apologues, divine, morall, politicall, &c.: with their severall applications / collected and observed from the writings and sayings of the learned in all ages to this present by John Spencer (Londen 1658), p. 291, nr. 1097 ‘Riot and excesse, condemned’, en p. 137, nr. 547 ‘A good name once lost, very hardly recovered again’.

eind55: Spencer, Things new and old, nr. 1995 ‘How it is that Truth doth not alwayes appear’, op p. 674.

eind56: Jac Fuchs, ‘Weyerman en Engeland: zelfmoord in Bristol’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 34 (2011), p. 67.

eind57: Abel Boyer, The English Theophrastus (Londen, tweede druk 1706), p. 263-270.

eind58: Ton Broos, ‘The London Spy in Holland, of een Nederlandse spion in London: Jacob Campo Weyerman en zijn vertaling van Ned Ward’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 9 (1986), p. 62-73, aldaar p. 62.

eind59: Thomas Brown, The third volume of the works of Mr. Tho. Brown (Londen 1715), p. 219-226.

eind60: Dit gedicht staat volgens mij pas vanaf 1720 in uitgaven van werk van Thomas Brown.

eind61: Jenkin Thomas Philipps, Dissertatio historico-philosophica de atheismo (Londen 1716). Aandacht verdienen de bladzijden 88-90 (Aretino), 86-88 (Cardano), 128-129 (Spinoza) en 152-154 (de bekering van Rochester). Het is mij niet bekend of dit werk ook in andere talen, bijvoorbeeld in het Engels, gepubliceerd is, maar Weyerman moet dit of een vergelijkbaar werk in handen gehad hebben.

eind62: Anoniem [Mary Monck], Marinda. Poems and translations upon several occasions (Londen 1716), p. 118. Lady Mary Molesworth was getrouwd met George Monck.

eind63: Dit gedicht komt voor in de latere uitgaven van gedichten van Matthew Prior, voor het eerst waarschijnlijk in 1718: Matthew Prior, Poems on several occasions (Londen 1718), p. 272. De eerste bundel waarin beide puntdichten opgenomen zijn, lijkt pas in 1735 verschenen te zijn. Mijn dank aan professor Adrian Seville voor het opsporen van dit gedicht.

eind64: Het verhaal van Cidal Achmet lijkt voor het eerst te zijn verschenen in Abbé Antoine François Prévost, Le pour et le contre, deel 3 (Den Haag 1734), p. 121-135. Een andere publicatie uit 1734 is van december: Mercure Suisse, ou recueil de nouvelles historiques, politiques, literaires, & curieuses. Decembre 1734 (Neufchatel 1734).

Vorige Volgende

Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 38