Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 38

[p. 1]

[Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman, jaargang 38, nummer 1, 2015]

Beestenboel
Over bezienswaardige viervoeters en vorstelijke geschenken
Anna de Haas

Zoals bekend had André Hanou, ter ere van wie dit verhaal is geschreven,¹ een zeer brede belangstelling: serieuze filosofen en sappelende broodschrijvers, vrijdenkers en vrijheidsstrijders, literatoren en courantiers - het is een bont gezelschap dat onder zijn pen tot leven komt en dat hij, vooral, eindelijk een welverdiende plaats heeft gegeven in de geschiedenis van de achttiende eeuw. Weyerman voorop natuurlijk.

Het aantal onderwerpen dat in Hanous geschriften ter sprake komt is navenant gevarieerd, maar vertoont niettemin enkele opvallende lacunes: muziek, natuurwetenschap en schilderkunst bijvoorbeeld. Over een zo'n ontbrekend onderwerp wil ik het hier hebben: dieren.² In de achttiende eeuw, in de Republiek - dat spreekt vanzelf.

1 Dit is de nader uitgewerkte tekst van mijn André Hanou-observatie, gehouden op de grondvergadering op 11 januari 2014 in de Gevangenpoort, Den Haag.

2 Enkele campisten van het eerste uur wezen mij erop dat Hanou ooit een toespraak had gehouden over een droom, waarin hij discussieert met Weyermans kater Lou(w), onder meer over de vraag of Lou wel de eerste letterkundig beschreven kat(er) met een eigen naam was. Dit onderhoudende gesprek is te vinden in Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 10 (1987), nr. 1, p. 6-8. Met dank aan Anton Bossers. Afgezien van Lou, lijken in het oeuvre van Weyerman levende dieren te ontbreken. De vele dieren in zijn oeuvre zijn steevast deel van vergelijkingen, beeldspraak of fabels. Ik dank Jan Bruggeman, die me allerlei fraaie leeuwe-, tijger- en rinoceros-citaten uit Weyermans werk leverde, maar helaas - geen levende exemplaren. Hier wil ik ook Jac Fuchs danken, die me nog wat secundaire literatuur aan de hand deed en met een foto kwam van het oude olifantenverblijf op het Loo (bij Apeldoorn), waar zich een deel van de stadhouderlijke menagerie bevond (zie ook onder, n. 13).

Clara en Zarafa

De kiem van dit verhaal zat in m'n netje archivalische bijvangst, dit keer uit het archief van de Legatie Rusland in het Nationaal Archief. Daarover straks meer. De aansporing om met die bijvangst echt iets te doen gaf Zarafa, een - overigens negentiende-eeuwse - giraffe, die Nederland nooit heeft gezien. Na haar zeereis van Alexandrië naar Marseille, moest Zarafa van daar naar Parijs lopen omdat men niet wist hoe het beest anders in Parijs te krijgen. Die voettocht van ruim achthonderd kilometer is in 1998 prachtig en meeslepend beschreven door Michael Allin.³ Toen ik vervolgens ook nog het boek van Glynis Ridley over de wederwaardigheden van de rinoceros Clara las,⁴ stond m'n besluit vast. Clara was wel degelijk achttiende-eeuws en bovendien, om zo te zeggen Nederlands.

Clara is een goed gedocumenteerde, veel beschreven en veel geportretteerde rinoceros, dus over haar zal ik niet te veel uitweiden.⁵ Ze kwam in 1741 als tweejarige naar Leiden met zeekapitein Douwe Mout van der Meer (1705-1775), die haar in Bengalen gekregen had van de toenmalige voc-directeur aldaar, Jan Albert Sichterman (1692-1764). In de daarop volgende jaren, vanaf 1744, reisde Van der Meer half Europa rond, met Clara in een speciaal voor haar gemaakte kar. Overal was ze te bezichtigen - tegen betaling uiteraard - van Hamburg tot Wenen, van Warschau tot Zwitserland, in Kopenhagen, Parijs, Rome en Venetië.⁶ Deze spectaculaire rondreis eindigde in 1758 in Londen, waar ze onverwacht overleed, zo'n twintig jaar oud. Of ze, behalve in het jaar na haar aankomst in 1741, nog in Nederland te zien is geweest, is niet zeker. Wel bestaan er prenten van haar met onderschriften in vier talen, waaronder Nederlands, en in of rond 1748 tekende natuuronderzoeker Petrus Camper haar in Leiden. In 1756 zou ze op de Haarlemse kermis gestaan hebben.⁷

3 Michael Allin, Zarafa. A giraffe's true story from deep in Africa to the heart of Paris (New York 1998), vertaald als: Zarafa. De geschiedenis van een giraffe (Amsterdam/Antwerpen 1999).

4 Glynis Ridley, Clara's Grand Tour. Travels with a rhinoceros in eighteenth-century Europe (New York 2004).

5 Behalve Ridley's boek o.a.: Gijs van der Ham, ‘Clara in beeld’, in: Rijksmuseum Bulletin 53 (2005), nr. 2, p. 193-203 (met schetsen van een onbekende Venetiaanse tekenaar); Irene Verhey, Op reis met Clara. De geschiedenis van een bezienswaardige neushoorn (Rotterdam 1992); L.C. Rookmaaker, ‘Captive rhinoceroses in Europe from 1500 until 1800’, in: Bijdragen tot de Dierkunde 43 (1973), nr. 1, p. 40-63 (Clara op p. 46-56). Ook heeft Clara haar eigen lemma op Wikipedia en zelfs is er een jeugdboek over haar: Ymkje Swart, Clara. De onwaarschijnlijke reis van een neushoorn door Europa (Amsterdam 2011).

6 Veelbereisd was ook de olifant Hansken: ze begon in Hamburg (1638), daarna andere Duitse steden, Frankrijk, Oostenrijk, Zwitserland. Ook is ze regelmatig in de Nederlanden te zien geweest. Ze stierf in 1655 in Florence. Zie Michiel Roscam Abbing, Rembrandts olifant. Het verhaal van Hansken (Amsterdam 2006).

7 Verhey, Op reis met Clara, p. 22, 24, 26 (de prenten), p. 31-33 (Campers tekeningen), p. 45-46 (de Haarlemse kermis).

Dierengeschiedenis

Voor een oningewijde in de dierengeschiedenis zoals ik, die zich onbelast door enige voorkennis daarin verdiept, gaat er opeens een wereld open. Dieren, zo

[p. 2]

realiseer je je plotseling, zijn onmisbaar in ons mensenleven, ten goede of ten kwade, ten nutte of ten onnutte. Denk aan het Paradijs, de ark van Noach, grot-tekeningen, middeleeuwse bestiaria, menagerieën, rariteitenkamers - het zijn maar enkele willekeurige voorbeelden.⁸ Dieren in de literatuur,⁹ de kunst en de architectuur,¹⁰ dieren op je bord¹¹ en dieren op je schoot, dieren op de grond, in de grond, in de lucht en in het water,¹² dieren in de geneeskunst en in de liefde, dieren als oorlogsbuit¹³ - huisdieren, nutsdieren, troeteldieren, proefdieren, sierdieren, statusdieren: dringt dit alles eenmaal tot je door, dan zie je ze overal. Vanzelfsprekend is de hoeveelheid literatuur over al die dieren niet te overzien, zelfs als je de kookboeken, vogel- en vissengidsen en andere dergelijke boeken terzijde schuift. En dan hebben we het nog niet eens gehad over mythologische, legendarische of aan de mensenfantasie ontsproten dieren. Beperking is dus geboden.

Dieren hadden (en hebben) dus vele functies, rollen en plaatsen in het leven van mensen. Eén functie - of rol, zo men wil - was niet zomaar voor elk dier weggelegd: die van vorstelijk geschenk. Die was eeuwenlang voorbehouden aan allerhande exotische dieren als olifanten, kamelen, struisvogels en giraffes - Zarafa bijvoorbeeld was een geschenk voor de Franse koning en Willem v schijnt de meeste dieren in zijn menagerie cadeau te hebben gekregen.¹⁴ Dergelijke geschenken hadden natuurlijk bijbedoelingen, of misschien moeten we zeggen: één hoofdbedoeling - het onderhouden van vriendschappelijke relaties tussen vorsten en regeringen.¹⁵ En in het geval van de Republiek: onderhoud van de handelsrelaties of de daartoe dienende protectie. De presenten van de voc aan de shogun zijn daar een voorbeeld van.¹⁶ Dieren als public-relationsgeschenk dus. Hier wil ik het hebben over een present van de Staten-Generaal aan de Russische keizerin dat in mijn bijvangstnetje zat: een leeuw, twee tijgers en twee Barbarijse paarden.

8 Over dieren in de middeleeuwen bijv. Raymond van Uytven, De papegaai van de paus. Mens en dier in de Middeleeuwen (Leuven/Zwolle 2003). Jacob van Maerlant, Over vogels, is fraai uitgegeven in een hertaling van Ludo Jongen, uiteraard met de illustraties (Amersfoort/Brugge 2005). Een geschiedenis van de hond: Jori Zijlmans, Hond & baas. Een geschiedenis van haat en liefde (Den Haag z.j.).

9 Enkele willekeurige voorbeelden: Reinaart de Vos, de fabels van Lafontaine, de dierenverhalen van Anton Koolhaas, de boeken van Tolkien.

10 Een willekeurige, door mijn boekenkast bepaalde selectie: Liesbeth M. Helmus (red.), Vis. Stillevens van Hollandse en Vlaamse meesters 1550-1700 (Utrecht 2004); De vis, themanummer van Kunstschrift (2004), nr. 1; Irene M. de Groot, Vogels. Prenten, tekeningen en foto's in de verzamelingen van het [...] Rijksmuseum (Amsterdam 1999); Jessica Rawson, Animals in art (Londen 1977) (afbeeldingen uit de collectie van het British Museum); Annie N. Zadoks-Josephus Jitta en Cago v.d. Meulen, De hond staat model. Reproducties van oude en nieuwe kunstwerken. Met kunsthistorische en kynologische toelichtingen (Amsterdam z.j.); Mark Edo Tralbaut, Michiel van der Voort de Oude als dierenbeeldhouwer (Antwerpen 1946). Voor wie een bijzondere architectuurwandeling door Parijs wil maken: Jacques Barozzi, Le bestiaire de Paris. A la découverte de l'art animalier dans les rues de la capitale (Parijs 1995).

11 Ook daarover wordt geschiedenis geschreven, bijv.: W. Gijsbers, Kapitale ossen. De internationale handel in slachtvee in Noordwest-Europa (1300-1750) (Amsterdam/Hilversum 1999).

12 Over vissen: Florike Egmond, Een bekende Scheveninger. Adriaen Coenen en zijn Visboeck van 1578 (Scheveningen 1997); idem, Het visboek. De wereld volgens Adriaen Coenen 1514-1587 (Zutphen 2005); Florike Egmond en Peter Mason. Het walvisboek. Walvissen en andere zeewezens beschreven door Adriaen Coenen in 1585 (Zutphen 2003). Prachtige boeken! Verder: Mark Kurlansky, Cod. A biography of the fish that changed the world (Londen 1997); Huib Stam, Haring. Een liefdesgeschiedenis (Amsterdam 2011). Over vogels: Kunstschrift (1995), nr. 4 = Geverfde vogels (themanummer), o.a. over vogels in Blauw Jan, pauwensymboliek en stadhouderlijke volières.

13 De twee olifanten, Hans en Parkie, van Willem v werden in 1797 door de Fransen meegenomen naar Parijs, of zoals de Franse schilder-graveur en ‘naturaliste’ J.P.L.L. Houel schreef: ‘la victoire les remit à nos braves défenseurs’: zie Houel, Histoire naturelle des deux éléphans, male et femelle, du Muséum de Paris, venus de Hollande en France en l'an vi (Parijs 1803), citaat: p. 16.

14 Zie B.C. Sliggers en A.A. Wertheim (red.), Een vorstelijke dierentuin. De menagerie van Willem v (z.p. 1994), p. 45. Zie ook Luc Panhuysen, Een Nederlander in de wildernis. De ontdekkingsreizen van Robert Jacob Gordon (1743-1795) in Zuid-Afrika (Amsterdam 2010), hfdst. 4: ‘De roep van de giraffe’, vooral p. 110-111, 116-120. In 1779 ging Gordon op giraffejacht, o.a. om Willem v te kunnen vereren met een skelet en huid voor diens natuurhistorisch kabinet. Het skelet lukte, de huid niet. Vgl. Sliggers en Wertheim, p. 28, 31, 54 en 80. Overigens was olifant Hansken ook een geschenk, aan stadhouder Frederik Hendrik, die haar schonk aan Johan Maurits, die haar aan een entrepreneur verkocht toen hij naar Brazilië vertrok: Roscam Abbing, Rembrandts olifant, p. 14, 17. Over levende have als geschenk aan deze en gene Oranje: Marrigje Rikken, Melchior d'Hondecoeter, vogelschilder (Amsterdam 2008), p. 47-48. Zie ook: Roelof van Gelder, ‘Arken van Noach. Dieren op de schepen van de voc’, in: Florike Egmond, Eric Jorink en Rienk Vermij (red.), Kometen, monsters en muilezels. Het veranderende natuurbeeld en de natuurwetenschap in de zeventiende eeuw (Haarlem 1999), p. 35-51, aldaar p. 38-39. - Over de ‘nazaten’ van de menagerie: Florence Pieters, ‘Menagerieën op de kermis: oorsprong van circus en dierentuin’, in: Johanna Jacobs (red.), Kennis, kunstjes en kunnen. Kermis: de wondere wereld van glans en glitter (Amsterdam 2002), p. 59-74.

15 Voor bijzondere dieren als symbool van de (vorstelijke) macht en/of status van hun eigenaren: Marina Belozerskaya, The Medici giraffe and other tales of exotic animals and power (New York enz. 2006). Deze dieren waren meestal geschenken met bijbedoelingen.

16 Zie Margot E. van Opstall, ‘Kamelen op de landweg. Dieren als geschenk voor de shogun’, in: Laurens Jan Brinkhorst e.a., In het spoor van de Liefde. Japans-Nederlandse ontmoetingen sinds 1600 (Amsterdam 1986), p. 69-73.

De Staten kopen cadeaus

Op 19 april 1734 waren de Staten-Generaal bijeen om zich te bezinnen op een missive van Paulus Paravicini, 's lands consul in Algiers.¹⁷ De consul had erop aangedrongen eens wat presentjes aan de dei van Algiers te geven, om ‘de Vreede met deselve [te] conserveren’. Nogal kribbig stemden de Statenleden hiermee in: de rekening mocht niet boven de zesduizend gulden komen en vooral diende de aanbieding vergezeld te gaan met (nogmaals) een dringend gesprek over ‘de lossinge der slaven’, allerlei scheepsvolk dat door kaping in handen van de Algerijnen was gevallen. Daar moest het maar eens van komen. De presenten, zo laten de Staten uitdrukkelijk notuleren, waren niet bedoeld ‘enckel en alleen om te voldoen aen de begeerte van den Deij, aen wien in het voorleden jaer mede verscheide praesenten gedaen sijn, en daardoor een voet te leggen om jaerlijk een diergelijk aensoeck te krijgen’.¹⁸

De geschenken voor de dei zouden met een schip van de Amsterdamse Admiraliteit via Lissabon verzonden worden en van die gelegenheid maakten de Staten meteen gebruik om te ordonneren in Algiers een leeuw en twee tijgers aan te schaffen en mee terug te nemen. Daar had namelijk de Russische keizerin Anna om gevraagd.¹⁹ Twee maanden later, op 21 juni, werd het boodschappenlijstje aangevuld met twee paarden. Ze waren vergeten dat de keizerin ook gevraagd had haar ‘een paar fraije jonge Barbarische paerden te weten een hengst en een

17 Paulus Paravicini (ook: Paraviciny/ij) (ca. 1700-1771) was van 1732 tot 1755 consul in Algiers. Zie O. Schutte, Repertorium der Nederlandse vertegenwoordigers residerende in het buitenland ('s-Gravenhage 1976), p. 31-32.

18 Het was de Staten kennelijk ontgaan, dat er inmiddels een nieuwe dei zat. Deze had zich er tegenover Paravicini over beklaagd dat zijn voorganger allerlei presentjes had ontvangen en hij nog niks.

19 Anna Ivanovna (1693-1740), uit het geslacht Romanov, nicht van tsaar Peter de Grote. Haar regering (1730-1740) was kennelijk relatief onopmerkelijk - wat bijzonder is voor een Russische vorst - want die wordt in de geschiedschrijving in enkele pagina's afgedaan; zie bijv. J.W. Bezemer, Een geschiedenis van Rusland. Van Rurik tot Brezjnev (Amsterdam 1988), p. 108-109; [Johan Frederik Reitz], Oude en nieuwe staat van 't Russische of Moskovische keizerrijk, behelzende eene uitvoerige historie van Rusland en deszelfs groot-vorsten, dl. iv (Utrecht 1744), p. 619-627.

[p. 3]

De menagerie van Blaauw Jan, als afgebeeld in 1751. Het bijschrift, dat bij sommige exemplaren van deze prent is afgedrukt, vermeldt rechts van de struisvogels een ‘Jonge Leeuw met zyn Leeuwin’ en identificeert de vier gespikkelde dieren links als ‘Verscheide Tygers’. De prent geeft niet een actueel beeld uit 1751, maar laat ook eerder vertoonde bezienswaardigheden zien. Zo is geheel links, achter de Friese dwerg Wybrant Lolkes, de Finse reus Daniel Cajanus te ontwaren. Cajanus was echter in 1749 in Haarlem overleden. Dus, wie weet, staan onze twee overwinterende tijgers hier toch ook op. (Bijzondere Collecties, UB Amsterdam)

merrie te laten besorgen’.²⁰ Afschriften van deze resoluties zullen niet alleen naar de gezant in Sint Petersburg, Marcelis de Swart,²¹ zijn gegaan, maar ongetwijfeld ook naar de Admiraliteit van Amsterdam en de consul in Algiers.

Bijna vier maanden na het besluit van de Staten gingen, op 1 augustus 1734, twee admiraliteitsschepen voor anker in de baai van Algiers. Commandeur Dirk Roos kwam niet met lege handen: als presentje namens de Staten voor de dei had hij ‘een Diamanten Ring Goud stof, laaken &c’ bij zich.²² Ruim drie weken later nam hij afscheid. Als alles volgens plan is gegaan is hij op 26 augustus onder zeil gegaan om de thuisreis te aanvaarden. Aan boord had hij ‘buyten de manne leeuw en twee Tygers [...] een Leeuwe en een Tygervel’ - alles door de dei meegegeven ‘voor haar hoog Mog’.²³ Kennelijk waren de levende dieren ook een cadeau van de dei, die naar het schijnt ‘dikwijls leeuwen of andere wilde dieren, die meestal aan boord stierven, of paarden’ als tegengeschenk gaf. Voor de beesten die levend in de Republiek arriveerden, werd dan door loting ‘een nieuwe eigenaar in de zeven delegaties sterke Staten-Generaal’ gezocht.²⁴ Of dat ook met het leeuwe- en tijgervel gebeurde, is mij niet bekend. En de levende have had dit keer een andere bestemming. Overigens repte onze man in Algiers met geen woord over de paarden.

20 Nationaal Archief (na), toegang 1.02.13 (Legatie Rusland), inv. nr. 9 (1734): afschriften van de resoluties van 19-4 en 21-6-1734, met begeleidend schrijven.

21 Marcelis de Swart (1699-1762) was sinds 1733 officieel Nederlands resident in Sint Petersburg; zie Schutte, Repertorium der Nederlandse vertegenwoordigers, p. 288-289.

22 Stadsarchief Amsterdam (saa), toegang 5027 (Diplomatieke missiven van ambassadeurs, gezanten en residenten in het buitenland aan burgemeesters), inv. nr. 248 (Algiers): missive van Paravicini aan de Amsterdamse burgemeesters, 25-8-1734. Voor Dirk Roos (1690-1767): J.R. Bruijn, De Admiraliteit van Amsterdam in rustige jaren, 1713-1751 (Amsterdam/Haarlem 1970), p. 125, 128, 176.

23 saa, toegang 5027, inv. nr. 248 (Algiers): missive van Paravicini aan de Amsterdamse burgemeesters, 25-8-1734.

24 Bruijn, De Admiraliteit van Amsterdam, p. 30, alwaar ook het gebruikelijke soort geschenken voor de dei genoemd staat: ‘scheepsbouwmaterialen, ankers en pompen, [...] zilveren lepels, stoffen en tabaksdozen’.

[p. 4]

Alle gevonden documenten spreken van tijgers. We kunnen het de heren van de Staten-Generaal en hun ambassadeurs in het buitenland waarschijnlijk niet aanrekenen, dat ze niet wisten dat je voor tijgers niet in Afrika, maar in Azië moest zijn.²⁵ De tijgers uit Algiers zullen in feite luipaarden geweest zijn (zie ook de illustratie).

25 Ook ik realiseerde me niet dat tijgers géén Afrikaanse dieren zijn: daar werd ik terstond op gewezen door betere kenners van het dierenrijk dan ik. Het bewijst maar weer eens dat je echt alles moet verifiëren. Overigens handhaaf ik verder de aanduiding ‘tijgers’, aangezien ze, als gezegd, in alle documenten zo benoemd worden.

Algiers - Texel - Sont - Petersburg

Hoe dat ook zij, op 30 oktober van hetzelfde jaar delibereerden de Staten-Generaal over een missive van het College ter Admiraliteit in Amsterdam. Dat deelde mee dat ‘'s Lands schip van oorlog’, de Noordwijk Op Zee, op de rede van Texel lag, ‘in goeden staet aan boord hebbende de twee tijgers [...] sijnde de manne Leeuw volgens berigten onderweeg tusschen Algiers ende Mallaga gestorven’. De twee ‘barbarische’ paarden bevonden zich eveneens op de rede van Texel, ‘op het 's Lands schip Watervliet, onder den capiteijn Roos’. Het College wilde ‘weeten hoe het haar Ho: Moge behaagt, dat sal werden gehandelt met beijde die tijgers, alsmeede met de twee barbarische paarden’.²⁶

Het was een ongelukkig moment waarop de dieren in de Republiek waren aangekomen. De Staten-Generaal konden wel opdracht geven om ze ‘bij de eerste bequame gelegentheijd welke daar toe sullen kunnen becomen’ naar Sint Petersburg' te zenden, maar de winter stond voor de deur: dan bevroor de Oostzee en werd Petersburg onbereikbaar voor schepen. De tijgers en paarden moesten dus overwinteren in de Republiek en dat deden ze waarschijnlijk in Amsterdam.²⁷ Voor de paarden zal een onderkomen niet zo moeilijk te vinden zijn geweest, maar voor de tijgers? De voc en de wic hadden stallen die speciaal gebouwd waren voor door scheepslieden meegebrachte exotische dieren, maar of de Admiraliteit die ook had, is mij niet bekend.²⁸ Wellicht hebben de tijgers in de menagerie van Blauw Jan aan de Kloveniersburgwal overwinterd - die had daar wel vaker gevaarlijke dieren in huis. In 1736 bijvoorbeeld zat er ‘een grote leeuw van vijf jaar, die grommend over een stokje sprong, dat een dienstbode vasthield’.²⁹ En bezoekers maakten vooral melding van ‘de leeuwen en de panters en incidenteel een tijger’ die waren ondergebracht in hokken langs de zijkanten van de tuin.³⁰ Als de tijgers daar hebben gelogeerd, moeten ze publiekelijk te bezichtigen zijn geweest, zoals dat ook regelmatig gebeurde met dieren van de voc en de wic.³¹ Het enige dat vaststaat is dat een van de tijgers de winter niet heeft overleefd.³²

Op 22 april 1735 kon de Admiraliteit van Amsterdam eindelijk aan De Swart berichten dat de tijger en de paarden ingescheept waren op het koopvaardijschip Stad Coningsbergen, schipper Matthijs Pieterse. Een signalement van de paarden gaven ze ook: beide zijn vier jaar oud, de hengst ‘heeft donker silver couleur hair, en swart graauwe manen en twee witte kringen om de voorvoeten’, de merrie ‘is ligt castanjebruijn met een smal blesje, en de linker agtervoet is wit tot aan de koot’.³³ Het cognossement (de ladingsbrief) stuurden ze er een week later achteraan. Zo voeren in de lente van 1735 één tijger en twee ‘barbarische’ paarden richting Sint Petersburg.

Op 6 mei passeerde Matthijs Pieterse met zijn schip de tol in de Sont. Daar werd zijn zeer gevarieerde lading geregistreerd: katoen, wijn (drie soorten), papier, indigo, olie, suiker, rozijnen, kabeljauw en nog veel meer.³⁴ Paarden noch tijger staan vermeld: vorstelijke geschenken of niet, Pieterse had de dieren

26 na, toegang 1.02.13 (Legatie Rusland), inv. nr. 9: extract uit de resoluties van 30-10-1734 met begeleidend schrijven. De Noordwijk Op Zee, gebouwd 1726, had 44 stukken, de Watervliet was nieuw (bouwjaar 1733) en had 52 stukken. Roos heeft meermalen het commando gevoerd op schepen van de Admiraliteit. Zie Bruijn, De Admiraliteit van Amsterdam, p. 170, 171, 176.

27 In het archief van de gemeente Texel is helaas niets te vinden over deze tijgers en paarden. Vriendelijke mededeling van de heer Jasper Wessels van de dienst Documentaire Informatievoorziening van Texel.

28 Zie Sliggers en Wertheim (red.), Een vorstelijke dierentuin, p. 46; F.F.J.M. Pieters en M.F. Mörzer Bruyns, ‘Menagerieën in Holland in de 17e en 18e eeuw’, in: Holland. Regionaal-Historisch Tijdschrift 20 (1988), p. 195-209, aldaar p. 196-197.

29 I.H. van Eeghen, ‘Notaris Hendrik de Wilde en de exotische dierenwereld’, in: Maandblad Amstelodamum 49 (1962), p. 150-159, aldaar p. 156.

30 Pieters en Mörzer Bruyns, ‘Menagerieën in Holland’, resp. p. 200 en 197.

31 Sommige Blauw Jan-eigenaren handelden tevens in exotische dieren, die dan tijdelijk in de tuin verbleven: Pieters en Mörzer Bruyns, ‘Menagerieën in Holland’, p. 199. Voor Blauw Jan: o.a. Sliggers en Wertheim (red.), Een vorstelijke dierentuin, p. 43 en 46. Tot ca. 1707 gebruikten de voc en wic de Amsterdamse herberg De Oliphant, ook Witte of Grote Oliphant (Botermarkt, nu Rembrandtplein), als ‘tentoonstellingsruimte’: zie Florence F.J.M. Pieters, ‘De dieren in de menagerie van “De Witte Oliphant” te Amsterdam zoals gezien door Jan Velten rond 1700’, in: Koert van der Horst, Peter A. Koolmees en Adriaan Monna (red.), Over beesten en boeken. Opstellen over de geschiedenis van de diergeneeskunde en de boekwetenschap (Rotterdam 1995), p. 179-194; Van Eeghen, ‘Notaris Hendrik de Wilde’, p. 151. In 1633 werden een door de voc-retourvloot meegebrachte witte olifant, een tijger en een hert (‘roodbruin met witte stippen’) ‘tot profijt van de Armen’ tentoongesteld in het Oude Glashuis; zie Roscam Abbing, Rembrandts olifant, p. 8 (beschrijving van het hert op p. 13). Wellicht was dat de voormalige glasblazerij achter het huis Kloveniersburgwal 105; vgl. Historische gids van Amsterdam. Ed. H.F. Wijnman (Amsterdam 1974), p. 149-150.

32 na, toegang 1.02.13 (Legatie Rusland), inv. nr. 10 (1735): brief van Gecommitteerde Raden ter Admiraliteit Amsterdam aan resident De Swart, 22-4-1735.

33 na, toegang 1.02.13 (Legatie Rusland), inv. nr. 10 (1735): brief van Gecommitteerde Raden ter Admiraliteit Amsterdam aan resident De Swart, 22-4-1735.

34 Sonttolregisters op www.soundtoll.nl, record id 563798, ‘shipmaster Matthies Pietersen from Amsterdam’. In totaal betaalde Pieterse voor de lading 401 daalders en 12 skilling plus 4 daalders voor de passage door de Sont.

[p. 5]

gewoon als ballast aan boord genomen.³⁵ Daarop - of op vorstelijke geschenken? - werd kennelijk geen tol geheven.

Ondertussen zat in Sint Petersburg de Nederlandse gezant, Marcelis de Swart, de komst van de dieren af te wachten. Hij was al die tijd middels eerder genoemde brieven en afschriften van resoluties op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen. Maar nog waren niet alle hindernissen overwonnen. Eind mei schreef De Swart aan de griffier van de Staten-Generaal, François Fagel (1659-1746), dat de schipper bij Kronstadt, enige tientallen kilometers vóór Petersburg, voor anker had moeten gaan, omdat hij vanwege zijn ballast niet verder kon: de Petersburgse haven was te ondiep. Of hij de dieren mocht lossen in Kronstadt? Zo was, aldus De Swart, een bediende van de ‘Over Kamerheer’ van keizerin Anna de paarden gaan ophalen om ze ‘herwaarts [Sint Petersburg] te geleijden’ en had admiraal Thomas Gordon in Kronstadt van hogerhand de opdracht gekregen ‘de tijger met een bequaam vaartuijg’ eveneens ‘herwaarts’ te sturen.³⁶

Toen tijger en paarden eindelijk ter bestemder plaatse aangekomen waren, spoedde Marcelis de Swart zich naar keizerin Anna om haar daarvan ‘kennisse [te] geeven, en [te] vragen wanneer het Haare Majesteit behaagde de beesten te zien’. Hij trof haar wandelend in de tuin aan en moest daar eerst ‘een consert van de nieuwe Italiaansche musicanten’ beluisteren. Daarna bezichtigde de keizerin de beesten en zij was, zo schreef De Swart, ‘ten uytersten over de fraaijheid van deselve vergenoegt’. Beleefdheidsfrasen en dankwoorden gingen over en weer, maar toch viel er een wanklankje te beluisteren. Hare Majesteit gaf namelijk te kennen, ‘dat het haar ten uyterste leed was dat de Leeuw en een Tijger gestorven waaren’, en vroeg de resident om de Staten ‘te versoeken, wanneer het mogt gebeuren, dat soodaanige dieren uyt Barbaryen ontfingen, of overgebragt wierden, die aan Haare Majesteit te willen laaten toecoomen, waardoor aan Haar een besonder Plaisier geschieden zoude’. Tussen De Swarts regels door valt enige schrik of misschien wel een zekere irritatie te bespeuren, maar tegenover de keizerin blijft hij beheerst beleefd. ‘Ik stelde’, schrijft hij, ‘op een discreete wyse voor niet alleen de moeijte, die 'er was om diergelijke dieren altijd te krijgen, maar ook om dezelve wel over te brengen, dog Haare Majesteit seyde, sig sooveel van de Vriendschap van Haare Hoog Mogenden verseekert te houden, dat niet twijfelde, of werden deselve, soo moogelijk, wel dat Plaisier willen gunnen’. Het is er waarschijnlijk nooit van gekomen.

De leeuw had Anna willen hebben als partner voor de leeuwin, die ze van de Perzische koning cadeau had gekregen. De paarden waren bestemd voor graaf Biron, haar secretaris en ‘overkamerheer’, maar vooral: haar minnaar.³⁷ Die was in zijn nopjes en hij verzocht De Swart ‘op het kragtigste’ de Staten te bedanken. Maar ook nu had de keizerin nog een noot op haar zang: of de meegereisde dierenoppasser kon aanblijven, zolang hij nog niet terugging naar huis? De Swart kon moeilijk nee zeggen en zo kreeg hij dierenoppasser Hendrik Hitteling (of Hetling) in zijn ambtswoning te logeren.³⁸ Mogelijk paste Hitteling alleen op de tijger, want Biron schijnt over voldoende paardenverzorgers te hebben beschikt. Als Hitteling met Pieterse is teruggevaren naar het vaderland, moet hij tot ongeveer eind augustus in Petersburg gebleven zijn. Pas op 24 september passeerde Pieterse weer de Sont-tol op weg naar huis, deze keer beladen met onder andere

35 na, toegang 1.02.13 (Legatie Rusland), inv. nr. 10 (1735): brief van De Swart aan Fagel, 31-5-1735. Tenzij anders vermeld zijn de volgende citaten uit deze brief afkomstig.

36 Thomas Gordon (ca. 1658-1741) was commodore bij de Royal Scots Navy en vanaf 1717 admiraal bij de keizerlijke Russische vloot. Hij stierf in Kronstadt. Veel over Gordon in: Rebecca Wills, The Jacobites and Russia 1715-1750 (East Linton 2002).

37 Ernst Johann Biron (1690-1772), geboortig uit Letland uit een Koerlandse familie. Keizerin Anna, tot haar kroning in 1730 hertogin van Koerland en Semgallen, omringde zich in haar hofhouding met Koerlanders. In 1737 werd Biron hertog van Koerland. Na Anna's dood werd hij naar Siberië verbannen omdat hij al te machtswellustig zou zijn, maar al een jaar later haalde Anna's opvolgster hem terug.

38 In de Amsterdamse Doop-, Trouw- en Begraaf-registers komt zowel Hetling als Hetteling/ Hitteling als achternaam voor. Er is een Hendrik Hetteling die in 1775 en een die in 1806 overleed. Het is trouwens helemaal niet gezegd dat hij uit Amsterdam afkomstig was.

[p. 6]

vlas, huiden, ruwe zijde, matten, borstels en rabarber.³⁹ De paarden zullen wel goed terecht gekomen zijn - Biron lijkt een serieus paardenliefhebber geweest te zijn. Wat er van de tijger geworden is, is mij niet bekend.⁴⁰

39 Sonttolregisters, record id 562371, ‘shipmaster Matthias Petersen from Amsterd.’. Dit keer moest hij 251½ daalder belasting betalen, inclusief de 4 daalders voor de passage. Met dank aan de familie Jensen in Kopenhagen, die de grotendeels onbegrijpelijke ladinglijst voor me vertaalde.

40 Bij wijze van naschrift: onlangs verscheen een nieuw artikel van Michiel Roskam Abbing, ‘“So Een Wunder heeft men hier nooijt gesien”. De Indische vrouwtjesolifant (1678/80-1706) van Bartel Verhagen’, in: Jaarboek Amstelodamum 106 (2014), p. 68-95.