Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 37

[p. 56]

A la mode
Het onderste goed
Leontine Kuijvenhoven-Groeneweg

‘Het hemd is nader dan de rok’, zo luidt het spreekwoord. Letterlijk zaten er tussen het hemd en de rok verscheidene lagen kleding. In de vorige aflevering van ‘A la mode’ zijn de vestvormen besproken: vesten van mooie stof, vaak met - uit zuinigheid - een achterkant van eenvoudiger materiaal. Onder zijn vest droeg de achttiende-eeuwse man, naar gelang het jaargetijde, zijn stand en welstand, verschillende soorten ondergoed, ook wel ‘lijnwaadgoed’ genoemd (‘lijn’: lijnzaad, ‘wade’: kleding). Ik beperk mij hier tot twee lagen: het wit-linnen onderhemd en een aangesloten wit-linnen borstrok.

Het onderhemd

Dit hemd droeg de man op de huid. Hij trok het over zijn hoofd aan. Omdat een onderhemd niet geacht werd zichtbaar te zijn, is het doorgaans gemaakt van ‘slecht’ (gewoon) linnen. Aan de hals had het een smal boordje, middenvoor een split. Het boordje en de randen van de split waren getooid met borduursel en een strookje goed wasbare kant. In kruissteek of stiksteek zijn de initialen van de eigenaar, de trouwdatum of het jaartal aangebracht. Voorts werd het serienummer vermeld, van 1 t/m 12, 24 of meer, want hemden had men in groten getale. Ze hoorden bij de uitzet die de toekomstige bruid met haar moeder en/of zusters zelf vervaardigde. Voor twaalf hemden gebruikte zij zestig el stof van tachtig centimeter breed (één el is zeventig centimeter). Voor het verstellen en voor nieuwe hemden had ze nog een rol linnen in de kast liggen. Natuurlijk konden de hemden ook op bestelling geleverd worden door een linnennaaister: dan kostten ze ongeveer f 6,50 per stuk. Deze vrouwen waren daarin gespecialiseerd en aan gilderegels gebonden. Rond 1740 kostte linnen zes tot acht stuivers per el.

Er zijn veel onderhemden bewaard gebleven. In Museum Betje Wolff, de pastorie van dominee Wolff in Midden-Beemster, heeft men een grote stapel, voorzien van het jaartal 1715. Ze zijn in goede staat, hoewel er exemplaren gerepareerd zijn.

Zo'n hemd was vrij wijd en voor mannen recht, had splitten aan de zijkant en reikte tot boven de knie. Bij het aantrekken van de broek werden de slippen van het hemd tussen de benen doorgeslagen. Het is wat propperig, zeker van achteren, dus maakte men er ruimte voor in de achterkant van de broek. Onderbroeken werden nog niet algemeen gedragen.

De lange mouwen waren ingezet en hadden aan de polsen een manchet met een eenvoudig bandje of kantje. Aan de hals werd het hemd gesloten met een lint, een bandje of fraaie keelknopen. In de tweede helft van de achttiende eeuw raakten deze gouden of zilveren keelknopen in de stad uit de mode, maar werden kenmerkend voor de plattelandsdracht.

[p. 57]

Wit linnen jasje

Over het hemd kon men een getailleerd wit linnen jasje als borstrok dragen. Dat dit gebruikelijk is geweest in verschillende lagen van de bevolking bewijst de aanwezigheid van dergelijke jasjes in de streekmusea én in de inventaris van het Rijksmuseum. Hier bevindt zich onder nr. nm 1195 een jasje uit 1702, afkomstig uit de Koninklijk Huiscollectie, dat zeer waarschijnlijk heeft toebehoord aan stadhouder Willem iii. Toen hij aan zijn rechterschouder geblesseerd raakte, knipte men de buitenste naad van de rechtermouw open en voorzag die van striklintjes.

De jasjes hadden een kort schootje vanaf de taillenaad, met ingezette driehoekige lapjes (spietjes genaamd). De rugzijde had drie figuurnaden, waardoor een elegant silhouet ontstond. Aan de voorzijde zat een sluiting met meer dan twintig kleine linnen knoopjes en knoopsgaatjes. De knoopjes hadden een ‘ziel’



van hout en waren bespannen met ragfijn linnen draad. De mouwen waren lang en in een bocht, met de elleboog mee, geknipt en gestikt. Aan de polsen sloten de manchetten eveneens met knoopjes.

De jasjes werden in de stad als ondergoed gedragen, doch op het platteland ook als bovengoed, onder een kort wollen jasje. Niet iedereen kon zich een bovenhemd of een vest veroorloven. Bij vissers en boeren speelden bij het werk ook praktische overwegingen mee. Dat is ook het geval met gekleurde borst- of hemdrokken, waarover meer in de volgende aflevering.