Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 36

[p. 138]

Toneelgezelschappen tijdens de vredesonderhandelingen in Utrecht
Barbara Sierman

De Vrede van Utrecht in 1713 en de komst van vele buitenlandse diplomaten hebben menig ondernemer in die tijd geen windeieren gelegd en het is dan ook niet verwonderlijk dat Jacob van Rijndorp, eigenaar van een theater aan de Vest in Leiden en leider van een troep toneelspelers, van deze voorspoed een graantje wilde meepikken. Hij had goede papieren. De stad Utrecht had al sinds 1699 geen enkele toneelgroep op de kermis gepermitteerd, maar Van Rijndorp kreeg op 29 juni 1711 (het jaar vóórdat de vredesonderhandelingen begonnen) toestemming van de vroedschap.¹ Zijn toneelgezelschap mocht twintig toneelstukken spelen, mits hij daarvoor duizend gulden aan de Aalmoezenierskamer betaalde. Hoeveel voorstellingen hij daarvoor mocht geven, wordt niet vermeld, wel dat er woensdags en donderdags niet gespeeld mocht worden in verband met ‘predikdiensten en bedestonden’ en evenmin na half negen 's avonds. Van tevoren moesten er enkele toneelstukken getoond worden aan de ‘Heeren Gecommitteerden van de Jaarmarkt’, zodat zij een keuze konden maken of ‘de ergerlyke aff te keuren’. Deze vorm van ‘voorselectie’ gebeurde wel vaker, ook de spelers van de Amsterdamse Schouwburg werd gevraagd vooraf lijsten in te leveren voor hun optredens in Haarlem.² Het optreden van Van Rijndorp, na zoveel jaren van afwezigheid van toneelspelers op de Utrechtse kermis, was aanleiding voor een pamflettenstrijd tussen voor- en tegenstanders van toneel, geïnitieerd door Pieter Burmans Redenvoering voor de comedie uit 1711.

Toen in december 1711 besloten werd dat de vredesonderhandelingen in Utrecht zouden plaatsvinden, diende Van Rijndorp opnieuw een verzoek in om ook in 1712 op de kermis te mogen staan. Maar er was nog een kaper op de kust, Louis Deschalier (Desaillers), die een theater in Den Haag had, waar hij Franse opera's vertoonde. Beiden kregen op 29 maart 1712 de begeerde toestemming.³ Deschalier's toestemming ging direct in en tegen een vergoeding van honderd gulden per week of twintig gulden per voorstelling aan de Aalmoezenierskamer mocht hij ‘Opera mitsgaeders de Franse en Italiaensche Commedie’ spelen. Van Rijndorp mocht tot 27 september spelen op voorwaarde dat hij daarvoor 2.200 gulden aan de Aalmoezenierskamer betaalde. Het is zeer waarschijnlijk dat hij net als Deschalier twintig gulden per voorstelling betaalde. Als we even rekenen, betekent dit dat hij vanaf 1 mei speelde, de traditionele aanvang van het kermisseizoen. Ditmaal werden er geen restricties aan het repertoire gesteld en ik ga ervan uit dat dezelfde beperkingen golden ten aanzien van sluitingstijd en dagen waarop niet opgetreden mocht worden, aangezien dit vrij gebruikelijk was.

De voorstellingen werden gegeven op de Mariaplaats en op grond van andere optredens kunnen we veronderstellen dat Van Rijndorp door een timmerman uit Utrecht een houten tent liet bouwen om daarin voorstellingen te geven, maar daar is nog geen spoor van gevonden in de notariële archieven. Van Louis Deschalier echter wel. Hij heeft reeds op 21 januari 1712 aan drie Utrechtse timmerlui gevraagd een tent voor hem te bouwen.⁴ Zijn Haagse compagnon Bastian Le Brun regelde dit voor notaris Bernard Jan van Zweerd. Deze akte is een prachtig voorbeeld van de specificaties voor de bouw van zo'n tijdelijk houten theater.⁵ Zo staat daarin de omvang van het bouwwerk nauwkeurig

1 Het Utrechts Archief (hua), Resolutiën van de Vroedschap, 1711, fol. 185r.

2 Barbara Sierman, ‘Amsterdamse acteurs op de Haarlemse kermis’, in: Documentatieblad Werkgroep Achttiende Eeuw 18 (1986), nr. 1, p. 75-85.

3 hua, Resolutiën van de Vroedschap, 1712, 29-3-1712.

4 hua, Notarieel archief, inv. nr. U137a008 (notaris B.J. van Zweerd), nr. 43, 21-1-1712.

5 Zie ook Anna de Haas, ‘Schavotten en tenten: tijdelijke theaters van ca. 1600 tot ca. 1800’, in: Bob Logger e.a. (red.), Theaters in Nederland sinds de zeventiende eeuw (Amsterdam 2007), p. 13-37, aldaar p. 28.

[p. 139]

beschreven. De tent werd 138 Rijnlandse voeten lang en 38 Rijnlandse voeten breed en had een pannendak (geen zeildoek, zoals ook wel voorkwam). De tent moest binnen vijf weken (dus 1 maart 1712) klaar zijn en kostte totaal 3.560 gulden. Maar pas eind maart kon hij erin gaan spelen.

De voorstellingen liepen voor Deschalier minder voorspoedig dan hij verwachtte. Op 23 mei 1712 stemde de Vroedschap in met een verlaging van de bijdrage, van twintig gulden naar tien gulden per voorstelling ‘vermits de Slegte ontfangst en toeloop van menschen tot de Fransche Opera en Commedie’.⁶ Uiteindelijk ontving de Aalmoezenierskamer in 1712 een bedrag van totaal 4.470 guldens van beide gezelschappen samen.⁷

Een derde kandidaat die ook graag die zomer naar Utrecht was gekomen, was de Amsterdamse weduwe Elisabeth van Gevel-Danschrader. Zij en haar man Hendrik van Gevel († 1710) reisden sinds het begin van de achttiende eeuw met een koorddanserstroep de kermissen af. Begin 1712 liet ze de vroedschap weten dat ze ‘ter ocasie van de vrede alhier gaarne eenige seer curieuse exercities van springen, voltigeren en coordedansen zoude vertoonen’ en vroeg toestemming om dit zes maanden lang te mogen doen.⁸ Zij was zich er terdege van bewust dat er nog twee grote attracties waren en stelde zich bescheiden op: haar voorstellingen zouden eindigen vóórdat die van de anderen startten. Maar ook door deze tegemoetkoming liet de vroedschap zich niet vermurwen.

De komst van de twee toneelgezelschappen was een bron van inspiratie voor Augustinus Freschot die in zijn briefroman al in de eerste brief met name de actrices op de korrel nam. Meer hierover is te vinden in de vertaling door Roland Fagel: Amoureuze en pikante geschiedenis van het congres en de stad Utrecht, dit jaar verschenen bij Uitgeverij Verloren te Hilversum.

6 hua, Resolutiën van de Vroedschap, 1712, 23-5-1712.

7 hua, Aalmoezenierskamer, inv. nr. 1827.

8 hua, Requesten aan de Vroedschap, inv. nr. 373, req. 8-2-1712.