Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 33

[p. 177]

Signaleringen

Marion Peters, De wijze koopman: het wereldwijde onderzoek van Nicolaes Witsen (1641-1717), burgemeester en voc-bewindhebber van Amsterdam. Amsterdam, Bakker 2010.519 p., ill. isbn 978-90-351-3421-6. Prijs: € 39,95.

Schrijven is een moeizaam proces, voor de een wat meer dan voor de ander. Voor Nicolaes Witsen was het wel heel erg moeizaam. Marion Peters laat in alle ontmoedigende details zien hoe Witsen in zijn schrijven gestuit werd door zijnperfectionisme en streven naar volledigheid.

Nicolaes Witsen maakte het zich niet makkelijk in zijn liefhebberij: de geografie. Gezien alle tijd, geld en inspanningen die hij daarin heeft gestoken, kan je eigenlijk beter spreken van een obsessie. ‘Geografie’ moeten we bovendien breed opvatten: het omvatte niet alleen cartografie, maar ook kennis van landschappen, weersgesteldheden, en de zeden en gewoonten van vreemde volken (wetten, kleding, eten, instrumenten enz.).

Witsens belangstelling ging vooral uit naar Tartarije (Siberië) en de Oost. Om informatie in te winnen, maakte hij gebruik van een omvangrijk netwerk van wetenschappers en onderzoekers in binnen- en buitenland, schippers van de voc, kooplieden en anderen die in de Oost woonden en werkten, reizigers, en van zijn goede connecties met opeenvolgende Russische tsaren, die hem op hun beurt informanten in het Russische rijk bezorgden. In het kader van de zoektocht naar een handelsroute om de noord streefde Witsen naar een betrouwbare kaart van Siberië, maar hij worstelde met, bijvoorbeeld, de berekening van afstanden. Wat doe je als de mensen, zoals in Siberië, afstanden berekenen naar het bereik van de menselijke stem? En wat als je informant onbetrouwbaar (b)lijkt? Dat laatste probeerde Witsen te vermijden door voor alles een tweede informant te zoeken. Alles! En dat voor heel Siberië!

Aan deze studie ligt een ongelooflijke hoeveelheid onderzoek ten grondslag. Dat stelt Peters in staat ons werkelijk alle hoeken van Witsens werkkamer en zeer omvangrijke rariteitenkabinet te laten zien. Ook met zijn informanten en correspondenten is Peters niet over één nacht ijs gegaan. Het is dan ook bijna flauw erop te wijzen dat, voorzover bekend, Romeyn de Hooghe - een van Witsens prentmakers - niet in Leiden heeft gestudeerd (p. 203), maar zijn doctorsgraad in Harderwijk verwierf. Daarentegen heeft Peters ongetwijfeld gelijk met haar suggestie dat Witsen in 1690 afzag van verdere samenwerking met De Hooghe vanwege de pamflettenoorlog rond diens persoon. Die draaide immers (deels) om een twist tussen De Hooghe en de Amsterdamse burgemeesters.

Witsens jarenlange minutieuze en zich steeds uitbreidende onderzoekingen hebben, waar het publicaties betreft, weinig opgeleverd: een boek over scheepsbouw en een wandkaart van ‘Noord en Oost Tartarije’. Twee andere boeken zijn wel gedrukt, maar waarschijnlijk in minieme oplages die nooit de boekhandel hebben bereikt. Witsen hield ze onder zich en gaf een enkel exemplaar cadeau aan zeer uitverkoren vrienden. Voor dit toch ietwat tragische resultaat van een levenlang onderzoeken, verzamelen en corresponderen voert Peters verschillende plausibele redenen aan: Witsen bleef maar informatie binnen krijgen zodat eigenlijk niets ooit echt ‘af’ was, hij raakte in die zee van informatie het overzicht kwijt, hij had het te druk met zijn burgemeesterswerk, hij had een slechte gezondheid, en zo meer. Niettemin staan Witsens persoon en vooral zijn wetenschappelijke bezigheden garant voor een veelzijdig verhaal, dat Peters in deze handelseditie van haar proefschrift op leesbare en levendige wijze vertelt. Er is eigenlijk maar één ding dat ik mis: een toelichting op sommige van de bizarre verhalen die Witsen kreeg toegestuurd, zoals dat over een versteende stad in Afrika (p. 416). Maar verder heeft de lezer echt niets te klagen.

anna de haas

[p. 178]

Wilfried Uitterhoeve, Koning, keizer, admiraal. 1810. De ondergang van het Koninkrijk Holland. Nijmegen, VanTilt 2010. 230 p., ill. isbn 978-94-6004-0450. Prijs: € 19,95.

Anno 2010 is het twee eeuwen geleden dat het Koninkrijk Holland ophield te bestaan. Dat feit is het afgelopen jaar niet herdacht, aangezien het weinig sporen heeft nagelaten in het nationale geheugen. Aan Wilfried Uitterhoeve komt de eer toe dat hij dit jubileum aan de vergetelheid heeft ontrukt. De apocalyps kwam al aan de orde in zijn vorig jaar verschenen biografie van Kraijenhoff (zie Med. JCW 2009-2) en ter gelegenheid van het bicentenaire heeft hij het thema uitgewerkt tot een afzonderlijke publicatie. De uitgever spreekt van een ‘politieke thriller’ en ‘een van de boeiendste, maar toch onbekende drama's uit de Nederlandse geschiedenis’. Dat is wat overdreven. Het is eerder een napoleontisch melodrama.

Om de gedachten te bepalen: Napoleon besloot in 1806 een reeks koninkrijken op te zetten voor zijn familieleden. Raadpensionaris Schimmelpenninck werd afgezet en de Bataafse Republiek veranderde moeiteloos in het Koninkrijk Holland, dat werd toebedeeld aan nakomertje Lodewijk Napoleon. Als filiaalhouder maakte deze er volgens de godfather van de Bonaparte-maffia een potje van. Hij leverde te weinig geld, soldaten en schepen voor de Franse oorlogsmachine en stelde geen paal en perk aan de Britse smokkelhandel. Lodewijk was volgens zijn grote broer veel te aardig voor de Hollanders en liet zich door hen bedotten. Hij mocht koninkje spelen, maar moest zich wel aan de regels van het machtsspel houden. Het was voor de cynicus Napoleon onverteerbaar dat Lodewijk in zijn naïviteit de fictie van zijn koningschap aanzag voor een realiteit. Een ergerlijk gebrek aan volwassenheid.

In 1809, na de mislukte Britse invasie op Walcheren, had Napoleon er genoeg van. Het koninkrijk moest worden opgedoekt en ingelijfd bij het keizerrijk. Om schade aan het imago te beperken diende de afzetting van Lodewijk met overleg te geschieden. Zijn speeltje moest hem tactisch worden ontfutseld. Eind november 1809 werd hij naar Parijs gesommeerd in verband met een clanberaad van de Bonapartes. Napoleon wilde scheiden van Joséphine de Beauharnais en de familie werd geacht dat goed te keuren. Zoals te verwachten leverde die instemming geen probleem op. Joséphine was tevens de schoonmoeder van Lodewijk, die in 1802 onder druk van Napoleon was getrouwd met haar dochter Hortense. Hun huwelijk was een ramp. Lodewijk probeerde op zijn beurt van Hortense te worden verlost, maar dat viel tegen. Een dubbele scheiding werd een te zware belasting geacht voor de familie-eer.

Tegelijk zette Napoleon zijn broertje onder druk om zijn koninkrijk op te geven. Lodewijk stribbelde tegen, maar had geen been om op te staan. Toen hij in januari 1810 wilde vertrekken, plaatste Napoleon hem onder huisarrest bij Madame Mère, de matriarch van de familie. Franse troepen bezetten intussen Zeeland en Noord-Brabant. De ministerraad, die tijdens 's konings afwezigheid de zaken waarnam, werd hoe langer hoe zenuwachtiger. De heren wisten niet wat ze moesten doen, want Lodewijks orders waren tegenstrijdig. Moesten ze zich verzetten tegen de binnenrukkende Fransen? Moest het gebied rond Amsterdam onder water worden gezet om de hoofdstad in staat van verdediging te brengen? Kraijenhoff, de minister van Oorlog, was als enige die mening toegedaan. Hij trof toebereidselen voor inundatie, maar kreeg door de oorlogsdreiging een zenuwinstorting. Napoleon ontstak in woede over de voorgenomen verdediging van Amsterdam en eiste dat Lodewijk de minister de laan uitstuurde. Hetgeen geschiedde.

Terwijl Lodewijk werd vastgehouden in Parijs, bezetten Franse troepen het Nederlandse grondgebied tot de grote rivieren. Napoleon legde zijn broer in maart 1810 een overeenkomst op waarbij deze het verlies van het zuidelijke deel van zijn rijk accepteerde. In de hoop dat hij althans de rest mocht behouden vertrok hij begin april naar Amsterdam. Het bleek algauw dat het verdrag voor Napoleon een opstap was om ook de rest te annexeren. Lodewijk bad en smeekte, maar het

[p. 179]

mocht niet baten. Het einde van het liedje was dat hij begin juli afstand deed van de troon, om de vernedering te vermijden dat hij de Franse troepen in Amsterdam welkom moest heten. In de acte van abdicatie bepaalde hij dat zijn zoon hem moest opvolgen, maar daar kwam weinig van terecht. Exit Lodewijk, in het holst van de nacht. Steevast worden hem zijn goede bedoelingen nagegeven, al is die mantel der liefde amper toereikend om zijn onbeduidendheid aan het oog te onttrekken.

Uitterhoeve maakt in zijn beschrijving ruimhartig gebruik van citaten, wat leidt tot een zekere wijdlopigheid. Het verhaal is goed leesbaar, maar uitgesponnen. Lodewijk en zijn ministers zijn als personae dramatis weinig overtuigend, des te minder omdat de episode het karakter van een politieke klucht niet overstijgt. Schrijnend is dat zowel de ministers als de koning zich vastklampen aan de illusie van de onafhankelijkheid van het Koninkrijk Holland. Het getuigt van weinig inzicht in de machtsverhoudingen. Kennelijk hadden de ministers die fictie nodig om hun medewerking aan het regime te rechtvaardigen. Hun opstelling strookte met Lodewijks poging om tegenover zijn broer zijn onafhankelijkheid te bewijzen. Ongewild bewees hij het tegendeel, want de illusie duurde precies zo lang als Napoleon wilde.

De admiraal waaraan de titel refereert is Carel Hendrik VerHuell, die hier - evenals bij de val van Schimmelpenninck - een enigszins geniepige rol speelt. Uitterhoeve gaat niet in op het gerucht dat VerHuell de vader zou zijn van Hortense's jongste zoontje, de latere keizer Napoleon iii. Dat vaderschap zal wel een fabeltje zijn, al was Hortense nogal los van zeden. De ondergang van het Koninkrijk Holland werd eerder beschreven door H.T. Colenbrander in zijn Schimmelpenninck en Koning Lodewijk (Amsterdam 1911), met het onderkoelde sarcasme dat deze historicus eigen was. Een eeuw later is een update op zijn plaats, zij het dat Uitterhoeve is vergeten deze illustere voorganger in zijn literatuurlijst te vermelden.

sytze van der veen

E.J. Vles, Alexander Gogel (1765-1821). Financier van de staat in tijden van revolutie. Amsterdam, De Bataafsche Leeuw 2009. 274 p. ISBN 978-90-6707-643-2. Prijs € 22,50.

Er zijn namen die prominent in het geheugen blijven hangen en er zijn namen die meer op de achtergrond raken. Alexander Gogel behoort wat mij betreft tot de laatste, terwijl hij in de roerige jaren van onze staatshervormingen rond 1800 even belangrijk is geweest als Schimmelpenninck. Als Gogel hardop twijfelde of het belastingstelsel ooit zou veranderen, daalden de koersen van de staatsstukken onmiddellijk zoals de obligaties ook weer stegen toen bekend werd dat Gogel tot minister van Financiën werd benoemd (1806).

Wie was deze Isaak Jan Alexander Gogel? We kunnen wel informatie over hem vinden op de vrij recente website van het Europees Parlement, Bureau Nederland & Parlement, Documentatie Centrum ul (www.europa-nu.nl) en in de briefwisseling tussen Elias Canneman en Gogel die in 2009 is uitgegeven, maar voor een echte biografie moeten we teruggaan tot 1864, naar het boek van J.A. Sillem, De politieke en staathuishoudelijke werkzaamheden van I.J.A Gogel (Amsterdam 1864). Tijd dus voor een nieuwe biografie.

Vles heeft deze taak op zich genomen en daarvoor veel bronnen tot zijn beschikking gehad. Er zijn van de talrijke belangrijke figuren waar Gogel nauwe contacten mee onderhield, zoals Canneman, Copes van Cattenburch, Craijenschot, Goldberg en Wiselius als ook van hem zelf veel brieven en andere papieren bewaard gebleven. En over de ontwikkelingen van de staatshervormingen is veel bekend. Op basis van dit materiaal ontmoeten wij Gogel als een hardwerkende man die steil in de (revolutionaire) leer is, van koppig karakter en ongemakkelijk in de omgang. Hij werd opgeleid tot koopman, een beroep dat hem nooit veel windeieren heeft gelegd, maar waar hij wel telkens op terugviel als hij tijdelijk geen overheidsfunctie had. Hij nam dan meestal uit eigen beweging ontslag, omdat de ontwikkelingen niet zijn goedkeu-

[p. 180]

ring konden wegdragen of zelfs volkomen indruisten tegen zijn plannen.

In 1791 had hij het handelshuis Gogel, Pluvinot en Gildemeester opgericht. En in 1794 raakte hij betrokken via Van Irhoven van Dam bij het revolutionaire geheime genootschap Comité Revolutionair. Hij had daarvóór binnen Doctrina et Amicitia al zijn uitgesproken politieke mening geventileerd. Gogel vond de heersende klasse te rijk en egoïstisch, katholieken geen echte patriotten en van joden moest hij al helemaal niets hebben. Slechts de middenklasse kon in zijn ogen de ware revolutionairen zijn. Dit standpunt werd wel wat bijgesteld in de loop van de jaren. Zijn bezwaren tegen de joden liet hij varen want zij werden probleemloos lid van het genootschap Een en Ondeelbaar waar Gogel jarenlang voorzitter van was.

Al snel toonde Gogel zijn belangstelling en zijn kunde op het gebied van staatsfinanciën. Om het Franse leger te kunnen steunen maakte hij in 1794 een staat op van de in- en uitgaven van de Republiek en trof een deplorabele situatie aan. Hij voegde aan dit stuk een memorandum toe met zijn ideeën over nieuwe vormen van belastingheffing. Hij behoorde tot de unitaristen en zal zijn hele verdere loopbaan steeds aandringen op een nationaal belastingstelsel waarbij de zelfstandigheid van steden en provincies in deze opzij werden geschoven. Door zijn koppige aard bleef hij aan deze grondbeginselen steeds vasthouden en dat is bewonderenswaardig te noemen, want de veranderingen werden op slinkse wijzen voortdurend tegengehouden. Hoe revolutionair bestuurders ook waren, het afstaan van de macht en het ondermijnen van de privileges van sommige groeperingen bleek toch steeds moeilijk te verkroppen. Dit is aan de hand van een voorbeeld goed te illustreren.

Eeuwenlang was het handwerk in handen van de gilden. Vrije handel en verkeer van goederen die concurrentie konden bevorderen was hierdoor onmogelijk. Reeds in 1795 had men het plan dit systeem op te heffen. In de Staatsregeling van februari 1798 werd een artikel opgenomen waarin de gilden werden opgeheven. De realiteit bleek taai te zijn. De revolutionairen hadden het te druk met elkaar de tent uit te werken en tot uitvoering van het artikel kwam niet. Vervolgens werd de idee van het opheffen van de gilden weer opgenomen door het nieuwe Uitvoerend Bewind dat in oktober 1798 het artikel onmiddellijk in werking stelde. Toen kwamen de stadsbesturen in actie en op alle mogelijke manieren traineerden zij de maatregelen die zij moesten uitvoeren. Zij hadden ook veel te verliezen want de gilden waren heffingen opgelegd, die de stadsbesturen niet wilden missen. De omwenteling in 1801 bracht ook geen oplossing, want de formulering van de wet - iedere burger moest de kans krijgen een eerlijk bestaan op te bouwen - gaf de stadsbesturen juist een wapen in handen om de in de praktijk niet afgeschafte gilden naar voren te schuiven als dè kans voor mensen om zo'n bestaan op te kunnen bouwen. Nadat Gogel in 1805 de Patentwet had ontworpen, deed hij in 1806 opnieuw een poging om de gilden af te schaffen. Hij ontwierp daartoe de wet op de Corporaties die zou kunnen toezien op zaken als patent, ziekenfonds en getuigschriften. Voor Gogel was het opnieuw een poging om de idee van algemene belasting door te voeren en de stedelijke belastingen te elimineren.

Bovenstaande is een voorbeeld van de stroperige, tergend langzaam voortschrijdende ontwikkelingen in de revolutiejaren. Gogel bleef echter vasthouden aan zijn grondbeginselen van eenheid van staat en daarmee ook eenheid van belastingheffing, of hij nu nauw samenwerkte met een revolutionair comité, met Schimmelpenninck, die qua aard en levenshouding het tegendeel van Gogel was, maar met wie Gogel het toch goed kon vinden, met koning Lodewijk Napoleon en of Napoleon zelf. Ondanks zijn wat stugge karakter kwam men steeds weer bij hem aankloppen of hij in dienst wilde komen en voor een betere financiële staat van het land wilde zorgen. In 1814 volgde zelfs de nieuwe koning, de Oranjetelg Willem i. Na enige aarzeling liet Gogel zich overhalen. Ondertussen had hij ook zijn oude beroep opgepakt en ging in de blauwselfabricage.

[p. 181]

Het boek is fraai uitgegeven. Er zijn afbeeldingen van personen opgenomen waarmee Gogel intensieve contacten onderhield en dat vind ik voor de verbeelding van de tijd altijd bijzonder prettig. Het boek hinkt naar mijn oordeel wel op twee benen. Is het nu een biografie of een beschrijving van de politieke ontwikkelingen met de belastingwetgeving als speerpunt. Naar mijn smaak is er te veel aandacht voor deze zaken, terwijl ik toch veel meer had willen weten hoe Gogel zich in de diverse organisaties had weten binnen te dringen. Door wat of wie is hij geïnspireerd en waar haalde hij zijn kennis over belastingheffingen vandaan? Hoe kreeg hij het met zijn onbuigbare karakter toch steeds voor elkaar om vrijwel meteen op hoge posten te komen en vooral: hoe hield hij zijn netwerken in stand?

dini helmers

Joan Nederlof i.s.m. Lineke Ryxman, Verlichtinglight. Amsterdam, De Nieuwe Toneelbibliotheek 2010. 70 p. ISBN 978-94-6076-054-9. Prijs: € 6 (excl. verzendkosten). Te bestellen via www.denieuwetoneelbibliotheek.nl.

Dit is de tekst van het toneelstuk dat de troep Mugmetdegoudentand afgelopen jaar onder veel bijval heeft gespeeld. Het gaat om de vraag: wat is Verlichting? Het niet ondubbelzinnige antwoord van de toneeltroep - waartoe ook Nederlof en Ryxman behoren - is gesitueerd aan het eind van de achttiende eeuw, vlak voor en in de patriottentijd. Wie veel van die periode afweet zal vinden dat ze met wel erg grote stappen door de geschiedenis banjeren, maar moet ook bedenken dat het bedoeld is voor een publiek dat daarover, en over Verlichting, weinig tot niets weet. Het is doorspekt met soms heel zinnige, soms wat ruwe associatieve sprongen naar het heden. Amusant is het stuk in ieder geval wel, ook voor ‘kenners’.

anna de haas

Pleidooien voor verdraagzaamheid, Boudewijn van Rees en Cornelius Rogge over de vrijheid van godsdienst. Ed. Jaap Gruppelaar en Simon Vuyk. Amsterdam, Amsterdam University Press 2010. 192 p. ISBN 978-90-8964-257-8. Prijs: € 27,50.

Bevat Aan mijne protestantsche medechristenen in Frankrijk (1789), een tot voor kort onvindbaar geschrift van Boudewijn van Rees, waarvan onlangs een uniek exemplaar aangetroffen werd in de Universiteitsbibliotheek Amsterdam (UvA). Het tweede geschrift in dit boekje is van Cornelius Rogge, Een hartlijk geloof, eene redelijke en gegronde overtuiging (1790), waarvan het handschrift bewaard wordt in dezelfde bibliotheek. Nodeloos te zeggen - voor wie het werk van Vuyk kent - dat beide schrijvers van remonstrantse huize zijn.

anna de haas