Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 33

[p. 1]

Weyerman over Lucretius en andere atheïstische pesten
Piet Schrijvers

Toen ik ter afronding van mijn Nederlandse Lucretiusvertaling op zoek ging naar de aanwezigheid van deze Romeinse dichter in de Nederlandse letteren, stuitte ik op de journalist-schilder Jacob Campo Weyerman.¹ Ik dankte deze ontmoeting aan de neerlandicus C.M. Geerars die in 1975 een artikel publiceerde onder de titel ‘De vrijdenkerij in de journalistieke werken van Jakob Campo Weyerman’.² In het kader van mijn onderzoek naar de receptie van Lucretius was mijn nieuwsgierigheid gewekt door het titelwoord ‘vrijdenkerij’ en nog meer door het hoofdthema van de tijdschriftaflevering: ‘Nederlandse vrijdenkers van Spinoza tot Hemsterhuis’. Ik wist dat sinds de zeventiende eeuw vrijdenkerij (en verwante begrippen als ‘libertins’, ‘libertinage’) sterk verbonden was met Lucretius en de Griekse filosoof Epicurus.³ Diens materialistische natuurkunde en hedonistische ethiek waren door de Romeinse dichter gepropageerd in zijn beroemde leerdicht De rerum natura (Over de natuur van de dingen). Dankzij Geerars overzichtsartikel vond ik twee substantiële, waardevolle verwijzingen naar Lucretius in het journalistieke werk van Weyerman: (1) de discussie tussen de Engelse Lucretiusvertaler Thomas Creech (1659-1700) en Weyerman zelf over de (on)sterfelijkheid van de ziel in de 't Zamenspraaken tusschen de Dooden en de Leevenden; (2) een verwijzing naar Lucretius in het verslag van een natuurfilosofische wandeling in Den Echo des Weerelds.⁴

Het verbaasde mij niet dat in de context van beide verwijzingen Lucretius genoemd werd te midden van andere ‘atheïsten’ uit de zeventiende en achttiende eeuw, bijvoorbeeld deïsten en spinozisten. Evenals laatstgenoemden waren de volgelingen van Epicurus geen atheïsten in strikte zin, zij loochenden niet het bestaan van een god maar wel een persoonlijke betrokkenheid en voorzienigheid van god(en) bij de schepping. Daarom werden Epicureërs door christelijke tegenstanders vaak op één hoop gegooid met deïsten als John Toland en een pantheïst als Spinoza. Weyermans ambivalente houding ten aanzien van atheïsten - zijn geïnteresseerdheid om informatie over hen te verzamelen en door te geven en zijn gewoonte om hen in dezelfde context fel te bestrijden - vormt een dubbelhartig patroon dat men van de zestiende tot de achttiende eeuw vaker tegenkomt in de Europese receptie van Lucretius bij schrijvers die een wijdere bekendheid aan de epicureïsche leer willen geven.⁵ Een beroemde Lucretiusuitgever als Dionysius Lambinus (1563), Pierre Gassendi,⁶ de zeventiende-eeuwse herontdekker van Epicurus, de Lucretiusrecensent Pieter Rabus (1693), de Lucretiusvertaler Joan de Witt (1701) en vele anderen delen de gemengde gevoelens van Weyerman, die alleen als satirisch journalist soms ietwat groffer in de mond is tegenover antieke en moderne atheïsten. De epicureïsche dichter Lucretius was kennelijk te radicaal, ook voor de Nederlandse republiek.⁷ Weyerman was niet de enige die balanceerde tussen vrijdenkerij, christelijk geloof en opportunisme.

Geerars' artikel biedt een waardevolle inventarisatie van Weyermans verwijzingen naar atheïsme/atheïsten, maar verschaft weinig inhoudelijke toelichting. Belangrijke biografische en literair-historische informatie over de 't Zamenspraaken gaf André Hanou.⁸ Hoewel Adèle Nieuweboer in haar bijdrage over Weyerman en vrijdenkerij⁹ in haar eerste voetnoot opmerkt dat aan Hanous uitvoerige bespreking relatief weinig

1 Lucretius, De Natuur van de Dingen/De Rerum Natura, Latijnse tekst, vertaling, inleiding, aantekeningen door P. Schrijvers, Groningen 2008, p. 536-612: ‘Schildknaap en tolk van Epicurus. Lucretius in Nederland’ (p. 567-568 over Weyerman).

2 In: Tijdschrift voor de Studie van de Verlichting 3 (1975), p. 17-63; zie ook C.M. Geerars, ‘Jacob Campo Weyerman (1677-1747)’, in: Annalen Thijmgenootschap 45 (1957), p. 307-310.

3 J.S. Spink. French free-thought from Gassendi to Voltaire, Londen 1960 (herdr. New York 1969) wijdt drie hoofdstukken aan de relatie tussen libertinisme en epicurisme.

4 Resp. 't Zamenspraaken tusschen de Dooden en de Leevenden, nr. 2, juli 1726; Den Echo des Weerelds, nr. 36, 24 juni 1726.

5 Zie voor verdere details het opstel over de Lucretiusreceptie in Nederland aan het slot van mijn vertaling (noot 1).

6 Pierre Gassendi (Gassend) (1592-1655), Frans geestelijke, behalve wijsgeer ook natuur- en wiskundige.

7 Vgl. mijn bijdrage ‘Lucretius in the Dutch Enlightenment’, te verschijnen in de Proceedings van het congres ‘Lucretius and the European Enlightenment’ (Edinburgh, 3-4 sept. 2009).

8 André Hanou, ‘Weyermans Maandelyksche 't Zamenspraaken (1726)’, in: P. Altena e.a., Het verlokkend ooft. Proeven over Jacob Campo Weyerman, Amsterdam 1985, p. 160-194.

9 Adèle Nieuweboer, ‘Weyerman tussen macchiavellisme en vrijdenkerij?’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 20 (1997), p. 88-93.

[p. 2]

valt toe te voegen, is er naar mijn mening één invalshoek van waaruit aanvulling nodig en wenselijk is: Weyermans gebruik van (antiek en neo-) Latijnse bronnen. Nu René Veenman in zijn recente monografie De klassieke traditie in de Lage Landen (2009) de naam van Weyerman niet eens noemt, wil ik het hier volgende ook aanbieden als een eerste steentje ter opvulling van deze lacune.

't Zamenspraak nr. 2 (1726, p. 163-181), Tys Prior vertelt

Weyermans bundel 't Zamenspraaken vormt een variatie op het ook in Nederland populaire genre van de dodengesprekken.¹⁰ De tweede 't Zamenspraak verloopt tussen de in 1721 overleden Tys Prior (= Matthew Prior, geboren in 1664), Engels dichter en diplomaat, en de nog levende ‘politicus’ Baron van Ripperda (1682-1737).¹¹ Binnen de hoofdconversatie die over politiek gaat, vertelt Prior uitvoerig over een ander gesprek tussen een dode en een levende waarvan hij getuige is geweest: het tweegesprek in het Londense koffiehuis The Grecian tussen de Engelse Lucretiusvertaler Thomas Creech (1659-1700) en de schilder Weyerman zelf over de (on)sterfelijkheid van de ziel. Als aanloop (p. 163-167) tot deze laatste discussie (p. 167-181) beschrijft Prior een poëtische wedstrijd in het koffiehuis over de vertaalbaarheid van het beroemde Latijnse gedichtje van keizer Hadrianus tot zijn Ziel (met de bekende beginregel ‘Animula, vagula, blandula’). Het zou een wedstrijd zijn geweest tussen Prior zelf, een Fransman die de vertaling van Fontenelle (uit diens Dialogues des morts, 1683) citeerde, en de auteur Weyerman die een eigen proeve van Nederlandse vertaling aanbood. Weyerman werd vermoedelijk tot deze fictieve gespreksaanloop geïnspireerd door een uitgave van Priors eigen versie (1709), waarin diens vertaling vergezeld ging van het Latijnse origineel en de Franse vertaling van Fontenelle.¹² Weyerman, die enige jaren in Londen heeft gewoond, was goed ingevoerd in de literaire wereld aldaar.¹³ Hij kende wellicht ook de proza-parafrase van Hadrianus' gedichtje die Alexander Pope had gepubliceerd in het tijdschrift The Spectator (1712); de beschouwingen in dit tijdschrift waren meer dan eens in het koffiehuis The Grecian gesitueerd.¹⁴ Pope zelf heeft in een brief van 12 juni 1713 aan een zekere Caryll drie gedichten over de onsterfelijkheid van de ziel neergeschreven (zonder de auteurs te noemen): Prior's vertaling van Hadrianus' Animula, zijn eigen vertaling Adriani morientis ad animam met de veelzeggende ondertitel The heathen to his departing soul, en zijn bewerking: The dying Christian to his soul. Pope vroeg zijn correspondent Caryll om een vergelijkend waardeoordeel over de drie versies.¹⁵ Het verhaal van Prior bij Weyerman over de poëtische wedstrijd in het koffiehuis kan beschouwd worden als een dramatisering van bestaande literaire wedijver over de vertaalbaarheid van Hadrianus' Animula en van discussies over de theologisch-filosofische implicaties van diens gedichtje.

Deze literaire wedijver werd in de laatste decennia van de vorige eeuw zelf weer het onderwerp van een literair-historische competitie in het Nederlands klassiek tijdschrift Hermeneus. Sinds 1966 zijn er in een zestal afleveringen van dit tijdschrift pogingen gedaan om zo veel mogelijk versies, vertalingen en bewerkingen, van Hadrianus' gedichtje terug te vinden in de Europese en met name Nederlandse literatuur.¹⁶ De (voorlopige) eindstand werd bereikt in 2004: in totaal 150 Europese navolgingen met als vroegste Nederlandstalige versies een vertaling van Guido Gezelle (1857) en een bewerking van Bilderdijk (1826).¹⁷ Aan de achttiende-eeuwse receptiegeschiedenis van Animula kan dus de vertaling van Weyerman worden toegevoegd. De primeur gaat trouwens naar Geerars.¹⁸ Ik geef hier de Latijnse tekst met Weyermans vertaling, om er wijdere bekendheid aan te geven maar ook om zijn vertaalkunst te illustreren. Zowel zijn vertrouwdheid met de Engelse literaire wereld als zijn eigenaardigheden als vertaler zijn factoren die een belangrijke rol spelen in het hoofddeel van Prior's verhaal in de tweede 't Zamen-

10 Zie het overzichtsartikel van René Veenman, ‘Het dodengesprek in Nederland’, in: De Achttiende Eeuw 29 (1997), p. 35-60 (over Weyerman: p. 52-53).

11 Zie voor zijn avontuurlijke leven Sytze van der Veen, Een Spaanse Groninger in Marokko. De levens van Johan Willem Ripperda (1682-1737), Amsterdam 2007.

12 Voor verdere historische details zie The literary works of Matthew Prior, ed. H. Bunker Wright en Monroe K. Spears, Oxford 1971, dl. I (Text), p. 196; dl. II (Commentary), p. 886-887.

13 Over Weyerman ‘de halve Engelsman’, zie Ton Broos, ‘Uit de hoofdstad der Britten wort berigt: Jacob Campo Weyerman in Engeland’, in: Altena e.a., Het verlokkend ooft, p. 195-220.

14 Vgl. Aytoun Ellis, The penny universities. A history of the coffee-houses, Londen 1956, p. 23-24: ‘Most of the original members migrated [from Oxford] to London [...] it was natural that they should keep together and indeed they are found, with the members of the Royal Society, frequenting the “Grecian” coffee-house, which stood in Devereux Court, near Temple Bar’; p. 159 over de associatie The Grecian en ‘learning’.

15 Verdere historische details in: Alexander Pope, Minor poems, ed. Norman Ault, Londen 1954, p. 91-95; The correspondence of Alexander Pope, ed. George Sherburn, Oxford 1956, dl. 1 (1704-1718), p. 149-150, 178-179.

16 Zie R. van der Paardt, ‘Nogmaals Hadrianus' levensafscheid’, in: Hermeneus 46 (1970/71), p. 352-357.

17 Zie Diederik Burgersdijk, ‘De ziel van keizer Hadrianus’, in: Hermeneus 76 (2004), p. 304-314, die kennelijk een vierregelige bewerking door Joost van den Vondel niet heeft willen meerekenen (‘vro-lijck: Zieltje luchtigh, al te vluchtigh,/ Zieck en zuchtigh lijfgezel,/ Zoeckt ghy heden duisterheden/ En verzaeckt uw vrolijck spel’, afgedrukt met de versies van Guido Gezelle en Hugo Claus in: Oude keizers nieuwe kleren, Griekse en Latijnse vertalersvondsten, Amsterdam 1997, p. 16).

18 Geerars, ‘De vrijdenkerij in de journalistieke werken van Jakob Campo Weyerman’, p. 47.

[p. 3]

spraak: de discussie over de (on)sterfelijkheid van de ziel. Allereerst volgt hier de tekst van Hadrianus' Animula en Weyermans vertaling:

Adriani morientis ad animam suam
Animula, vagula, blandula,
Hospes, comesque corporis,
quae nunc abibis in loca,
Pallidula, rigida, nudula
Nec, ut soles, dabis jocos.

De Vertaeling van Hadriani Vaersje
Mijn flodd'rent, dwaalent, aardig Diertje,
Mijn Waerd, en Gast van 't licghaams Ziertje,
Waer heen is thans de Reys vervat?
Gy gaat verbleekt en naakt, en laat uw Wiekjes hangen,
Die onlangs nog myn Geest met Sprookjes hept vervangen,
Gy hoopt en vreest, doch weet niet wat?

De eerste vier regels van Weyermans versie zijn een levendige en verdienstelijke vertaling van de eerste vier regels van Hadrianus. De Latijnse slotregel luidt in letterlijke vertaling: ‘jij zult niet meer, zoals gewoonlijk, grappen maken’. Weyerman heeft er bij het slot - uit tijdnood? gemakzucht? onbegrip? bewuste misleiding? - met de pet naar gegooid. Zijn vijfde regel is inhoudelijk tendentieus, alsof de heidense geest sprookjes vertelt, en de slotregel heeft hij letterlijk van Matthew Prior overgenomen (‘Thou dread'st and hop'st thou knowst not what’). Deze kenmerken van zijn vertalerschap (tendentieuze - en foutieve - vertalingen, letterlijk kopiëren van bronnen zonder bronvermelding) zijn ook zichtbaar in het tweegesprek over de (on)sterfelijkheid van de ziel.¹⁹

19 Vgl. ook zijn ‘vertaling’ van een inhoudelijk verwant motto uit Lucretius over de zielen, genoemd op p. 568 van het receptieoverzicht bij mijn Lucretius-vertaling (noot 1).

Creech versus Weyerman, ofwel Plinius versus Plinius, Plinius versus Cicero

In de tweede 't Zamenspraak besluit Tys Prior zijn verhaal over Weyermans dichterlijk optreden met de opmerking: ‘Ons gezelschap sloeg geen acht op die Vertaaling, zynde de Nederduytsche taal by ons zo min geacht als de Natie’ (p. 167) en voert dan ‘den beruchte Creech’ ten tonele die zei: ‘Dat Plinius geen groote Gedachten van de Onsterflykheyt des Ziels had opgevat, toen hy zich uyt liet in deeze Termen’ - waarna (anderhalve pagina lang) een vertaling volgt van hoofdstuk 55 uit het zevende boek van de Naturalis historia van Plinius de Oudere (zijn ‘anthropologie’). In dit opmerkelijke hoofdstuk bestrijdt Plinius de opvatting dat de ziel zou voortleven na de dood. De kwalificatie ‘beruchte’ lijkt in elk geval ook Weyermans opinie over Creech uit te drukken, want die is geheel in lijn met zijn voetnoot (onderaan p. 167): ‘Dat gantsche Kapittel is verdoemelyk en Heydens, en rechtstreeks tegenstrydig tegens den K*** Leere’. Weyerman heeft, gezien de fouten en verbeteringen in zijn weergave, de vertaling kennelijk zelf gemaakt en lijkt een Plinius-editie bij de hand te hebben gehad, want hij was in staat om gedetailleerde bronvermeldingen te geven. Op één bepaald punt heeft hij Plinius' tekst niet begrepen en een, ongenoemde, Engelse bron geraadpleegd, te weten John Toland's Second Letter to Serena, getiteld: ‘The history of the soul's immortality among the heathens’.²⁰ Zoals blijkt uit Geerars' inventarisatie wordt de deïst Toland meermalen door Weyerman genoemd en diens collectie (filosofische) brieven verscheen in Londen in het jaar 1704 (toen Weyerman zelf, vermoedelijk, in Engeland verbleef).²¹ Weyermans idee om het hoofdstuk van Plinius te gebruiken is vermoedelijk ook door de brief van Toland geïnspireerd. Deze

20 Noot c in Weyermans Plinius-vertaling (p. 269), een verbeterde versie van een door Weyerman niet begrepen zin in de hoofdtekst, is vermoedelijk overgenomen uit Toland. Ook zijn foutieve vertaling ‘waar mede is het onledig’ (plus het onhoudbare gebruik van ‘het’ in het Nederlands) stamt naar mijn mening uit Tolands Engelse versie (‘About what is it busy'd?’).

21 Ik volg het ‘officiële’ ‘Overzicht van leven en werken’ van Weyerman door Peter Altena, Gerardine Marechal, Adèle Nieuweboer en Barbara Sierman in: Altena e.a., Het verlokkend ooft, p. 16-34.

[p. 4]

leidde zijn Engelse vertaling van de Latijnse Pliniustekst (afgedrukt in een voetnoot) als volgt in (ed. 1704, p. 63):

But the reasons of those who deny'd the immortality of the Soul, whether Poets or Philosophers. are almost all comprehended in a narrow Compass by Pliny the Elder, in the seventh Book of his Natural History.

Tolands afstandelijke, zakelijke toon staat in schril contrast met Weyermans ietwat emotionele, christelijke kanttekening. Hij laat Creech de weergave van Plinius' hoofdstuk 55 als volgt afsluiten (p. 170-171):

Wat zegje van Plinius [..] is dat niet een aardig Vertoog. Op die tijd stond het aan een Ieder vry om de Sterflykheyt der Ziele te onderstellen. Den voornoemde Lukretius beweert opentlyk de Sterflykheyt van de Ziel in het derde Boek van zyn onnavolglyke Dicht.

Creech verwijst vervolgens naar de stoïsche wijsgeer Seneca die inhoudelijk Plinius op de voet volgt. Hij maakt zich op een (epicureïserend) koorlied uit het tweede bedrijf van Seneca's tragedie Trojaanse vrouwen te citeren (die tekst werd eveneens door Toland geciteerd en vertaald, vlak vóór de Pliniustekst). Maar hij wordt onderbroken door een ‘voorgemelde Nederlandsche konstenaar’ (Weyerman zelf) die uitroept (p. 171):

En of hy den Godvergeeten [a] Pomponatius, den rampwaardigen [b] Vaninus, den eerloozen [c] Spinosa, den vagabondeerende [d] Nolanus, en den Sanhedrin der Poolsche Sociniaanen [e] voet voor voet volgde, woog hy daarom en des te zwaarder in de School der gezonde Reden.

In de noten a tot en met e geeft Weyerman (p. 171-172) een korte karakteristiek (in gemiddeld vier à vijf regels) van de genoemde atheïsten. In de noten a en b heeft hij naar mijn mening een traceerbare bron gevolgd: de Engelsman Jenkinus Thomasius²² van wiens hand in 1709 een historisch-filosofische uiteenzetting was verschenen onder de titel Historia atheismi. Thomasius behandelt in afzonderlijke hoofdstukken achtereenvolgens de antieke atomisten, Epicurus (p. 52), Lucretius (p. 71) en vanaf hoofdstuk 7 de atheïsten die respectievelijk in Italië (o.a. Pomponatius), Frankrijk (Vaninus), Engeland (Hobbes) leefden, en Spinoza, princeps atheorum (hoofdstuk 10). Om de door hem genoemde atheïsten Pomponatius en Vaninus in zijn voetnoot te kunnen presenteren pikt Weyerman een significant biografisch detail en kenmerkende uitspraak uit het begin van Thomasius' desbetreffende hoofdstuk. Weyermans journalistieke werkwijze - selectie van sensationele items, stilistisch aandikken en indikken ten behoeve van des lezers leeslust - is met Thomasius als evidente bron direct te volgen.²³

Weyerman maakte een aantal jaren later overigens nogmaals gebruik van Thomasius om ‘eenige konterfytsels der alderberuchtste Atheisten af te schilderen’, te weten in het vierde nummer van zijn periodiek De Naakte Waarheyt van 8 april 1737.²⁴ Daar vindt men portretten van Pieter Aretyn (Pietro Aretino), Benediktus Spinosa en Hieronymus Kardaan (Cardanus),²⁵ waarvan diverse zinsneden en anekdotes directe vertalingen lijken uit het Latijn van Thomasius (hoofdstuk 9, p. 86-89). Voor anekdotische levensfeiten heeft Weyerman trouwens in zijn tweede 't Zamenspraak nog vaker de Historia atheismi gevolgd, met name in de presentatie van ‘den beruchte Creech, die zig naderhand ophing in den Bogaart van zvn Schoonvader omdat hy den Zin van Horatius zo net niet wist te mikken als die van Lucretius’ (p. 167). Voor de zelfmoord van Creech werden zowel in diens sterfjaar (1700) als in latere secundaire literatuur diverse verklaringen geop-

22 Jenkinus Thomasius, Historia atheismi, Bazel 1709 (op Google Books); heruitgave, met Engelse vertaling: Altdorf 1713 (Universiteitsbibliotheek Amsterdam). Jenkins Thomas Philipps (overl. 1755) liet in 1716 in Londen op eigen kosten de tweetalige editie heruitgeven, welke de door mij geraadpleegde uitgave is. Deze is als elektronische bron toegankelijk via de English Short Title Catalog (estct 138644), bijvoorbeeld in de universiteitsbibliotheken van Leiden en Amsterdam. De 1713- en 1716-edities verschillen alleen in formaat, niet naar inhoud. De 1709-editie heb ik verder niet onder ogen gehad.

23 Vgl. Weyermans noot a over Pomponatius (p. 171-172): ‘Pomponatius beweerde de Stelling van Averroes, Dat de Ziel stierf met het Licghaam en toen men hem daar over berispte, antwoordde hij Dat hy dat Gevoelen volgde als een Filosoof, maar veroordeelde als een K**sten’ - met Thomasius: ‘Pomponatus qui enarrans Aristotelem et Averroem animas post corporis mortem vel dissolutionem interituras ex sententia Aristotelis probare conatus, iuventutem valde corruperat: se eo defendens quod philosophice loqueretur, sed aliter, cum Christianus esset, sentiret’ (‘Pomponatus die met zijn uitleg van Aristoteles en Averroes, toen hij overeenkomstig de opvatting van Aristoteles trachtte te bewijzen dat de zielen na de dood of het uiteenvallen van het lichaam zouden sterven, de jeugd zeer had bedorven: zich als volgt verdedigend dat hij als filosoof sprak maar een andere mening had als christen’). Weyermans noot b over Vaninus: ‘Vaninus is een Guyt geweest als die te Toulouse wiert verbrand overtuygt van Ongodistery. Men beval hem dat hy God, den Koning, en de Justitie om vergiffenis zou bidden, waar op hy repliceerde: “Ik geloof aan geen God, ik heb den Koning nooit beledigt, en ik geef de Iustitie over aan den Duyvel”’ - Thomasius, p. 98: ‘Cumque more solito imponeretur ei ut a Deo, a Rege et Justitia veniam postularet, negavit id se facturum: “non a Deo, quando quidem eum esse nec ipse crederet; non a Rege quod nihil in eum peccasset; non a justitia, sive a judicibus quod nec in eos deliquisset”; si diaboli essent in inferno, ut quidem hoc credi et dici soleat, se devoturum judices ut ab illis auferantur’ (‘Toen hem op de gebruikelijke manier werd opgedragen om aan God, de Koning en de Justitie genade te vragen, weigerde hij dit te doen: “niet aan God omdat hij persoonlijk niet geloofde dat die bestond; niet aan de Koning omdat hij niets tegen hem had misdaan; niet aan de Justitie of de rechters omdat hij ook tegen hen geen vergrijp had gepleegd”; als er in de onderwereld duivels waren, zoals men wel geloofde en zei, zou hij de rechters vervloeken om door hen te worden weggevoerd’).

24 Zie De Naakte Waarheyt, ed. André Hanou, Amsterdam 1997, p. 24.

25 Pietro Aretino (1492-1556), befaamd libertijn en dichter van obscene verzen; Hieronymus Cardanus (1501-1576) = Gerolamo Cardano, wiskundige en wijsgeer.

[p. 5]

perd - toenemende versombering, liefdeswaanzin, beide in navolging van Lucretius.²⁶ De (boosaardige) literaire verklaring die de zelfdoding in verband brengt met het echec van Creech's Horatius-vertaling heb ik alleen nog aangetroffen bij Thomasius (p. 73) die over Thomas Creech opmerkt (in mijn zo letterlijk mogelijke vertaling uit het Latijn):

Een zeer geleerd man, die geacht werd de lauwerkrans aan alle Britse dichters te ontroven, en vervolgens, steunend op zijn populariteit, het aandurfde Horatius in gebonden taal weer te geven, maar (zoals men in die tijd rondvertelde) tot woede en tegen de zin van de Muzen, wat hij zo moeilijk kon verkroppen dat hij op dezelfde of vergelijkbare wijze is gestorven als Lucretius die gewelddadig de hand aan zich zelf sloeg, een zeer droevig maar vermeldenswaardig lot.

26 Zie voor Creech en zijn levenseinde, The Cambridge companion to Lucretius, ed. Stuart Gillespie en Philip Hardie, Cambridge 2007, p. 257 en de aldaar geciteerde literatuur.

Plinius versus Plinius, Cicero versus Plinius

Wanneer, in de woorden van Adèle Nieuweboer,²⁷ Weyerman in de tweede 't Zamenspraak het meeste van zichzelf prijsgeeft, dan toont hij zich in zijn gebruik van antieke Latijnse bronnen (Plinius, Cicero) een eersteklas charlatan. Zelf lijkt hij nogal ingenomen met zijn interventie tegen Plinius' verdediging van de sterfelijkheid van de ziel. Hij voert zichzelf ten tonele als gesprekspartner en laat zich in deze context door de verteller Prior aanduiden als ‘Nederlandsche Virtuoso’ (p. 177),²⁸ voorzien van de ‘Battery van zyn Oudheid- en Konstkunde’ (p. 172). Hij verwijt Plinius dat deze ‘zig voor en tegen spreekt als een oud Wyf’ door onder meer enige hoofdstukken eerder (boek 7, hfdst. 52) sprookjes te vertellen over de ziel die zelfstandig uitvliegt en over schijndood. Weyerman kan deze beschuldiging alleen maar onderbouwen door in zijn weergave van een drietal ‘sprookjes’ van Plinius de tekst zeer tendentieus in te korten. Plinius' expliciet uitgesproken scepsis laat hij achterwege evenals diens herhaalde vermelding dat hij als goed encyclopedist andermans mening weergeeft (speciaal die van de Romeinse geleerde Varro). Weyerman doet het ook voorkomen alsof deze zogenaamde tegenstrijdigheden zouden staan binnen één tractaat ‘Van de ziel en van de geesten’ (voetnoot p. 167) terwijl hij beter weet en Plinius kent als auteur van de zeer omvangrijke Naturalis historia (= encyclopedie).

Vervolgens (p. 177) kondigt Weyerman aan dat hij een ‘tegenstrydige Beschryving des Doods’ gaat geven ‘dan gy [Creech] hebt voorgestelt uyt Plinius’. Maar hij zal de aanwezigen laten raden ‘of het een Heyden ofwel een Kristen is die alhier spreekt’. Dat Weyerman de kennis van de lezer op de proef wil stellen, getuigt vermoedelijk ook van tevredenheid over zijn eigen vondst van een tekst die hij niet bij Toland had aangetroffen. Overigens komt men sommige van de aangevoerde argumenten pro immortalitate animae tegen in de desbetreffende contemporaine discussies, dus zó origineel is Weyerman niet.²⁹ Om ons te kunnen laten raden naar de gezindheid van de auteur heeft hij alle aanwijzingen moeten schrappen die duiden op een heidense auteur (zoals een vermelding van de onsterfelijke goden - meervoud) uit de klassieke Oudheid (verwijzingen naar Grieken en Romeinen). Wat Weyerman hier in aldus aangepaste versluiering brengt, is het slotstuk van Cicero's dialoog Over de ouderdom (De senectute, 77-81). Cicero laat daar zijn hoofdpersoon, de 84-jarige Romeinse staatsman Cato, zijn ‘laatste’ gedachten en woorden uitspreken over de dood (in navolging van het beroemdste voorbeeld van zulke ‘laatste woorden’: Socrates in Plato's dialogen Phaedon en Crito). Bij Cicero is zelfs sprake van twee laatste gesprekken omdat hij Cato uitgebreid laat citeren uit de laatste woorden van de Perzische koning Cyrus de Oudere, op zijn sterfbed uitgesproken tegen zijn kinderen (de beroemde slotscène uit de ‘Cyropedie’ van de Griekse geschiedschrijver Xenophon). Maar aangezien Weyerman in zijn raadsel alle historische verwijzingen weglaat, is deze verdubbeling van de afscheidsscène niet direct herkenbaar in zijn weergave van Cicero.

27 Nieuweboer, ‘Weyerman tussen macchiavellisme en vrijdenkerij?’, eerste zin van het artikel.

28 Voor het zeventiende-eeuwse virtuoso-ideaal (brede eruditie in kunst, antiquiteiten, literatuur en natuurfilosofie plus een daarbij passende digressieve stijl), zie bijvoorbeeld Arno Löffler, Sir Thomas Browne als Virtuoso. Die Bedeutung der Gelehrsamkeit für sein literarisches Alterswerk, Neurenberg 1972, en Sabina Fleitmann, Walter Charleton (1620-1701), ‘Virtuoso’: Leben und Werk, Frankfurt a/M 1986.

29 Vergelijkbare argumenten ‘pro immortalitate animae’ trof ik aan als motto bij Fénélon, An essay, founded upon arguments natural and moral, proving the immortality of the soul (translated from the original manuscript), London 1730, en in het, tot in de negentiende eeuw, populaire leerdicht van Aonio Paleario, De animorum immortalitate libri tres (1535); zie de editie van D. Sacré, Brussel 1992, p. 99, 145-148, 162-166.

[p. 6]

De door Cicero (Xenophon) en Weyerman weergegeven traditie van laatste woorden begint zoals gezegd met Socrates en zet zich voort, met beschrijvingen van de dood van Seneca, Jezus Christus en Voltaire als vermoedelijke hoogtepunten.³⁰ Na zijn samenvatting uit Cicero's Over de ouderdom verwijst Weyerman zelf naar deze traditie: op het stervensuur (het uur van de waarheid) zal blijken of de denker zijn opvattingen trouw blijft. Weyerman geeft ons namelijk twee verschillende voorbeelden van het sterfbed van een atheïst (p. 180):

[ik weet] Dat er drie Soorten van Atheisten worden gevonden: de Gelouterden, de Ongebondenen en de Onwetenden. De twee laatste Soorten zyn doorgaans Overloopers, die of in Tegenspoeden, of als de Dood hun het Vuur wat te na aan de Scheenen legt, het Haazenpad kiezen en als oprechte, Yrsche getuygen hun Woorden weer in den hals haalen. Wat het eerste soort aangaat, ik kan niet begrypen hoe dat die schrandere Godverzaakers konnen persisteren in hun Ongeloovigheyt in het Midden van een kennis van alderhande Zaaken, die hun als met de Hand den weg wyzen na den eerste Beweeger aller Zaaken.

Met de overlopers heeft hij ongetwijfeld Lord Rochester op het oog.³¹ In zijn latere stuk over atheïsten in De Naakte Waarheyt uit 1737 (waarvan, zoals reeds gezegd, Thomasius' Historia atheismi een van de bronnen is), besluit Weyerman zijn portret van deze beruchte libertijn met de laconieke woorden: ‘Die saulus wiert echter op zyn doodbed bekeert by den grooten Gilbert Burnet, en hy besloot zyn godlooze leevenswyze, door een stichtelyk’ (p. 130). Bij Thomasius (p. 152-153) heeft Weyerman een uitgebreide geschiedenis van Lord Rochester kunnen lezen (Historia rossensis comitis) met een verslag van diens stichtelijk einde en ‘ultima verba sincerae poenitentiae plenissima’ (‘laatste woorden vol oprecht berouw’, die in het Engels van Lord Rochester twintig regels beslaat, waarvan Thomasius ook een Latijnse vertaling geeft).³²

Thomasius' tractaat laat ook het vermoeden rijzen dat Weyerman en zijn lezers-tijdge-noten bij de ‘gelouterden’ die op hun sterfbed aan hun atheïstische mening vasthielden, gedacht hebben aan de dood van Spinoza. Bernard Nieuwentijt (1654-1718), de bekende auteur van Het regt gebruik der werelt-beschouwingen (1715) en een expliciet bestrijder van Spinoza's denkbeelden, maakt in zijn inleiding reeds gewag van de kalmte en standvastigheid die deze ‘atheïst’ op zijn sterfbed getoond had. Thomasius (p. 130) gaf zelfs een uitvoerig verslag van diens levenseinde in de volgende woorden (door mij zo letterlijk mogelijk vertaald):

Ten slotte is hij [Spinoza] in Den Haag op 23 februari [1677], aan het eind van zijn 44e levensjaar, overleden aan de tering [phthisis], vast overtuigd, naar men vertelt, van zijn atheïsme, of althans vasthoudend aan zijn belijdenis ervan. Want kort vóór zijn dood heeft hij opdracht gegeven om zijn Ethica te drukken. Hij nam ook een strikte voorzorgsmaatregel dat er geen herinnering aan een veranderde gezindheid zou postvatten: hij beval er serieus voor te zorgen dat als de kracht van de ziekte hem, de dood nabij, zou bewegen zich tegen zijn eigen leersysteem uit te spreken, alle getuigen van verdacht geloof, met name kerkdienaren [ecclesiastici], verwijderd zouden worden.

30 Zie voor deze traditie van afscheidsgesprekken (onder meer over de dood zelf) en laatste woorden bijvoorbeeld Chr. Gnilka, ‘Ultima verba’, in: Jahrbuch für Antike und Christentum 22 (1979), p. 5-21; André-François Deslandes, Réflexions sur les grands hommes qui sont morts en plaisantant [1711], ed. Franck Salaün, Parijs 2000; J. McManners, Reflections at the death bed of Voltaire. The art of dying in eighteenth-century France, Oxford 1975; Martin Crowley red., Dying words. The last moments of writers and philosophers, Amsterdam 2000; Piet Schrijvers, ‘Het voortleven van Seneca's dood op het toneel’, in: Lampas. Tijdschrift voor Classici 43 (2010), nr. 1.

31 John Wilmot, earl of Rochester (1647-1680), dichter en bekend schuinsmarcheerder.

32 Voor een gedetailleerd verslag van dit negen weken durende sterfbed, zie James William Johnson, A profane wit. The life of John Wilmot, Earl of Rochester, Rochester, New York 2004, p. 327-343.

Een natuurfilosofische wandeling

Naast de gangbare Lucretiusreceptie van kritische inhoudelijke presentatie was er nog een tweede manier om zich tegelijk als bewonderaar èn criticus van de Romeinse dichter op te stellen: men maakte een onderscheid tussen de briljante natuurdichter en de verwerpelijke natuurfilosoof - in de woorden van Willem Bilderdijk: ‘zelfs de verleidende

[p. 7]

onzinzanger [Lucretius] ging van 't echte Dichtvuur zwanger’.³³ Eenzelfde ambivalente houding legde Weyerman aan de dag in zijn charmante schets in nummer 36 van Den Echo des Weerelds van 24 juni 1726, een jaar waarin hij kennelijk met Lucretius bezig was. Zijn verslag begint aldus:

In het begin van deeze Wiedemaand gevoelde ik dat myn Ziel, dat adelykste deel des schepsels, trek kreeg om zig te verlustigen in de bespiegelende Wysbegeerte, derhalve verliet ik myn Studeersaal, Vrienden, en inzonderheyt myn geliefde rechtsgeleerden de Boeken [...] en ik stoof uyt om voor my eenige ogenblikken te ververschen in de wildryke Klaverbeemden van een berucht Paleys, naby de Hoofdstad der Wysgeeren.

Tijdens zijn wandeling ziet hij een eik, ziet en hoort hij de vogels, ziet, hoort en ruikt de bloemen. Al deze zintuiglijke gewaarwordingen leiden tot wijsgerige (fysico-theologische) gedachten over respectievelijk de opperste Voorzienigheid, de uitmuntendheid van het kleinste schepsel en de broosheid van het bestaan. Daarna vallen zijn blikken:

op de aarde waar uyt die groeibaare Weezens hun eerste geboorte hadden, die vruchtbaare Voedster, die de onderscheyde vruchten, bloemen en geslachten by haar geteelt, voed en onderhoud uyt haare Overvloed, ja die zo een goede Moeder is, dat zy haar boezem tot een tombe geeft aan de Overblyffels van haare overleede kinders en daar uyt formuleerde ik een argument dat de Aarde tot een Voorbeelt verstrekt aan de vruchtbaare Moeders, die gehouden zyn om die zelve toegeevendheyt te bewyzen aan haar kinders, die de Voorzienigheyt geeft aan alle ondermaansche Weezens.

Afgezien van de vermelding van de Voorzienigheid aan het slot is deze beschrijving van de vruchtbare Moeder Aarde, inclusief het moralistische argument over de zorg voor haar kinderen, een collage van versregels en motieven uit Lucretius' De rerum natura.³⁴ In de boeken 1, 2 en 5 van dit leerdicht vormt de vruchtbaarheid van de aarde de belangrijkste zichtbare indicatie van de scheppingskracht van de atomen. In het tweede boek (600-660) geeft de dichter tevens een vergelijkbare moralistische (allegorische) uitleg van Moeder Aarde. Er is dan ook sprake van een associatieve overgang wanneer Weyerman zijn wandeling en betoog voortzet met een verwijzing naar de ‘Zonneziertjes’. Deze term slaat op de atomen en is ontleend aan het populaire beeld en voorbeeld waarmee Lucretius de atoombewegingen aanschouwelijk voorstelt. Hij vergelijkt ze met stofjes die krioelen in het zonlicht dat schuin een kamer binnenvalt (De rerum natura 2, 114-124), vandaar de van de zeventiende tot de negentiende eeuw gangbare term zonnestofjes of zonnevezeltjes (veskens) ter aanduiding van atomen.³⁵ Weyermans verzet tegen de atomisten die de schepping herleiden tot toevallige botsingen van deze oerdeeltjes, begint aldus:

De Zonneziertjes brogten my te binnen de dierglyke stelling van zommige Wysgeeren, die voorgeeven met zeer veel schyn van Onwaarheyt dat 'er Menschen, Aapen, Visschen, Dieren en Insekten worden geteelt uyt die ondeelbaare Stofjes.

Neen, zegt Weyerman, waarom ontstaan er dan niet dagelijks schepselen ‘uyt alle die besmettelyke Ziertjes?’ Als dat het geval was,

dan moet zig Mozes voor Lukretius en de verstandigste Wysgeeren moeten zig vernederen voor Toland, Vaninus en voor alzulke Atheistische Pesten. Doch zo lang als men ziet, dat

33 Geciteerd bij Joris van Eynatten, Hogere sferen. De ideeënwereld van Willem Bilderdijk (1756-1831), Hilversum 1998, p. 418.

34 Vgl. Lucretius 1, 254 e.v.; 2, 604-605, 991-1000; 5, 257-259.

35 Zie mijn overzicht van de Lucretiusreceptie in Nederland (noot 1), p. 547-548, 564.

[p. 8]

diergelyke Beuzelschriften afwyken van de onfeylbaare Schriften, en van de gezonde Reden, past het ons, van ons te vernederen voor die Oppermacht die het aldereerste Weezen gaf aan de Zon, de Maan, de Starren en aan de vier Tegenstrydige Elementen.

Zeer uitzonderlijk in Weyermans betoog tegen de atheïsten is zijn verwijzing naar Mozes en de Heilige Schrift. Ik sluit niet uit dat ook hier een herinnering aan zijn Londense tijd een rol heeft gespeeld. Elders vertelt hij zelf dat hij een kamer had betrokken bij dr. Woodward,³⁶ een Engelse virtuoso en ‘Professor of Physick’ die zich sinds 1693 in het Londense Gresham College, bastion van het Royal Institute, had gevestigd. Zoals de Engelse geleerde in een brief meedeelt, beschikte hij daar over zoveel woonruimte dat hij een deel ervan kon verhuren om zijn inkomen te vergroten.³⁷ Het was deze vermaarde dr. Woodward die in zijn Essay toward a natural history of the earth (1695)³⁸ de natuurkundige waarheid van het scheppingsverhaal van Mozes had getracht aan te tonen door studie van alle mogelijke fossielen (die Weyerman vermoedelijk op het oog heeft met de door hem genoemde ‘aapen, visschen en insekten’).

Zo volgde Weyerman in zijn evocatie van Moeder Aarde de natuurdichter Lucretius, wiens natuurfilosofische opvattingen hij in dezelfde context van zijn fysico-theologische wandeling bestreed. Hij besluit zijn wijsgerige overdenkingen onverwacht op de volgende wijze: ‘Tot op die hoogte der natuurkundige bespiegeling was ik geklommen, toen ik een sterffelyk Wonder zag komen aan stryken dat alle myn overige wysgeerige Aanmerkingen verydelde: De schoone R.’ Zo ontpopte Weyerman zich toch nog als een genotzuchtig, libertijns Epicureër.

36 Vgl. Broos, ‘Uit de hoofdstad der Britten wort berigt’, p. 196.

37 Zie Joseph M. Levine, Dr. Woodward's shield. History, science and satire in Augustan England, Berkeley 1977, p. 30.

38 Een contemporain oordeel over Woodward's geologische inzichten wordt geciteerd door Levine, Dr. Woodward's shield, p. 34: ‘He has given full Evidence of the Certainty of every Single Natural Proposition that Moses has laid down’.