Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 31

[p. 138]

De Lannoy's keizerinnengift en Europese faam¹
W.R.D. van Oostrum

In mijn proefschrift over Juliana Cornelia de Lannoy (1738-1782) moest ik het antwoord schuldig blijven op de vraag welk cadeau Catharina II de dichteres gaf voor heur A sa Majesté l'Impératrice de Russie (1776), een 68-regelige lofzang op Catharina's politieke successen en vooral op haar gulhartige bevordering van de kunsten en wetenschappen, zoals dit trouwens volgens De Lannoy een goed vorst ook betaamde. Talrijke gedichten op De Lannoy's portret en bij haar dood memoreerden de imperiale gift. De succesrijke dichteres was zelfs door de tsarina beloond met een ‘schitterende eerekroon’, kreeg een ‘eerlauwrier’ om haar hoofd gestrengeld. Toen het Haagse letterkundige genootschap Kunstliefde spaart geen vlyt haar tijdens de jaarvergadering op 6 augustus 1782 herdacht, sprak ds Johannes van Spaan over een keizerlijk ‘kostbaar en schitterend eergeschenk’.² Maar wàt kreeg ze? Bood eerder het archief van Johan Isaac de Swart, zaakgelastigde voor de Republiek en sinds oktober 1773 resident in Sint-Petersburg, geen uitsluitsel, dat van Hendrik Fagel de Oude, griffier van de Staten-Generaal, deed dit wel. Alleen lag toen mijn boek over De Lannoy al in de winkel en verkeerde ik zelf volop in de fase ‘even niets over háár’. Nu is het moment een en ander te reveleren.

Op 18 mei 1776 verzocht De Lannoy griffier Fagel beleefd haar bijgesloten brief aan De Swart, ‘qui contient mes remercimens à l'impératrice de Russie’, via de daartoe geëigende kanalen te verzenden. Ze had willen wachten tot ze Catharina's geschenk daadwerkelijk in handen had maar omdat dit nog even kon duren, wenste ze in ieder geval van haar dankbaarheid te getuigen. Fagel, immers mecenas ‘de notre Société Poétique’ (Kunstliefde spaart geen vlyt) zou haar deze gunst zeker willen bewijzen, veronderstelde ze.³ Met haar bekende vrijmoedigheid ging ze er voorts van uit dat zowel haar confraters-in-de-poëzie als de beschermheren haar niet alleen verbaal zouden blijven bejubelen maar haar ook anderszins - net als Catharina? - zouden ‘honoreren’.⁴

Op 10 juli 1776 dankte ze Fagel voor het haar doorgestuurde pakket. De keizerinnengift bleek een zeer aards gebruiksvoorwerp, zij het een om haar cercle mee de ogen uit te steken, en zelfs fraaier dan dat van haar stiefmoeder Paulina Aleida Putman: ‘une boîte d'or, emaillée, et garnie de brillans’. Abraham de Bosson, tijdelijk arts van Elisabeth Bekker en Agatha Deken, omschreef het als een ‘gouden snuifdoos, versierd met briljanten’.⁵ Meteen vroeg ze Fagel een volgende gunst. Zelf had ze enkele kopieën van haar vers voor de tsarina gemaakt. Maar ook anderen hadden de tekst afgeschreven en daarin bleken onregelmatigheden geslopen. Daarom hadden vrienden aangedrongen op publicatie in de Gazette Littéraire de l'Europe (gericht op Frankrijk, Engeland, Duitsland en de Republiek), een periodiek die ze ook zelf regelmatig las. Zou Fagel de Russische ambassadeur prins Galitzin, die hij immers regelmatig sprak, willen vragen of hij hiermee kon instemmen? Ze vond dat ze dit verschuldigd was aan de vertegenwoordiger van een vorstin aan wie ze zoveel te danken had. Bovendien had ze voor hem vriendschappelijke gevoelens opgevat na zijn bijzonder aardige brief, waarop ze uiterst trots was; ze wilde zijn gunst behouden.

Ze overwoog prins Galitzin de schertsende dichtbrief te sturen, die ze Fagel al eerder toezond. Die was echter niet in de verheven stijl die haar toestond deze zelf naar de ambassadeur te verzenden. Maar omdat mensen met ‘esprit’ zoiets wèl konden waarderen, dacht ze dat een dergelijke vrijpostigheid van haar kant voor Galitzin acceptabel zou zijn, indien Fagel zo vriendelijk was hem haar dichtbrief te overhandigen. Ze hoopte daarom dat dit geschriftje Fagel had geamuseerd. Dat had ze nodig, schreef ze, opdat hij haar haar vrijmoedig optreden tegenover hem zou vergeven; ze meende dat het hem niet zou mishagen te zien dat ze veel vertrouwen in zijn goedheid had! Zó kennen we De Lannoy weer. Vanuit Geertruidenberg, hoog te paard gezeten, richt haar pen zich zonder enige schroom tot de machtigen.

1 Met dank aan Suzan van Dijk voor de hulp bij de vertaling van De Lannoy's Frans.

2 W.R.D. van Oostrum, Juliana Cornelia de Lannoy (1738-1782): ambitieus, vrijmoedig en gevat, Hilversum 1999, p. 182, 270, 284, 297; Haags Gemeentearchief (hga): bnr 46 (archief ksgv) inv. nr. 11. Naast een afschrift van het lofdicht voor Catharina ii in Het Bilderdijk-Museum (hs. A 38) bevindt zich er ook een in de collectie Van Dedem van de Gelder (na 2.21.049 inv. nr. 126; met dank aan Kees van Strien).

3 Deze brief en de volgende in: na 1.10.29 (archief Fagel) inv. nr. 2490 (13 ongen. pagina's); d.d. 18.5.1776 (1-2), d.d. 10.7.1776 (3-5), gedicht (6-9), d.d. 18.12.1777 (10-13).

4 Over de verbale aanvaringen die deze houding haar bezorgde, zie mijn artikel ‘Honneurs aux dames? J.C. de Lannoy en de heren van ksgv’, in De nieuwe taalgids 88 (1995), p. 307-321.

5 P.A. Putman erfde van háár moeder Hermanna Rouse een gouden snuifdoos en een gouden horloge met ketting met een geschatte waarde van 304 gld. (hco-Zwolle: toegang 340, inv. nr. 41). A. de Bosson (1755-1819), ‘Dichtstukje’ in zijn Dichtkundige akademische uitspanningen, Leiden 1777, p. 22-23; na zijn promotie vertrok hij naar Purmerend en was van september 1777 tot zeker eind december 1779 de huisarts van Bekker en Deken in De Rijp. Vgl. P.J. Buijnsters (red.), Briefwisseling van Betje Wolff en Aagje Deken. Utrecht 1987, nrs. 110, 131.

[p. 139]

Mr. Hendrik Fagel, sinds 1744 tot aan zijn dood in 1790 hoofd van de griffie van Hare Hoog Mogenden, fungeerde als ‘eerste minister’ en bepaalde samen met de raadpensionaris, de thesaurier-generaal en de secretaris van de Raad het politieke beleid van de Republiek. Hoe men ook tegen de oranjegetrouwe, anglomane Fagel aankeek (kleurloos, plichtsgetrouw, eigenzinnig, geringe realiteitszin), hij opereerde in het centrum van de macht en was dè aangewezen middelaar om een ambt of buitencommissie te verwerven.⁶

En De Lannoy? Die zweefde. Eerst hoog geprezen door ‘mannen van esprit’ zoals Van Lelyveld, Van Goens en talloze anderen onder wie Hieronymus van Alphen om haar debuut Aan myn Geest (1766), vervolgens bejubeld om haar in de Amsterdamse schouwburg opgevoerde treurspelen Leo de Groote (1767) en De belegering van Haerlem (1770) en vanwege bewezen dichterlijke kwaliteit als eerste vrouw toegelaten tot het Haagse letterkundige genootschap Kunstliefde spaart geen vlyt en later ook tot het Leidse Kunst word door arbeid verkreegen, klom de glorie naar het zenit toen ze in 1774 bij Kunstliefde spaart geen vlyt de zilveren erepenning won voor ‘De waare verëischten in een' dichter’, en in 1775 buitendien de gouden medaille bij Kunst word door arbeid verkreegen voor haar ‘Lierzang tot lof der heeren van der Does, van der Werff en van Hout’.⁷ En nu die kostelijke keizerinnengift. Wie zou na zoveel eerbetoon wèl aan de aarde kunnen blijven kleven?

Het is niet bekend of prins Galitzin haar gedicht ook gekregen heeft. Wèl verscheen al in september 1776 haar vers voor Catharina II in de Gazette Littéraire de l'Europe, met daarbij uiterst lovende woorden van de redactie voor de ‘charmante De Lannoy’. ‘Rendre hommage à vos talens, nouvelle Muse du Parnasse, n'est plus en notre pouvoir; l'auguste Souveraine du Nord a prévenu tous nos desirs’, schreef men. Men hoopte haar verzen in alle periodieken te zien zodat velen de ‘onsterfelijke’ poëzie konden genieten van ‘une Hollandaise, issue d'un sang illustre, ceuillir le laurier sur le mont Hélicon’. Ook haar brief met verzoek tot publicatie was daarbij afgedrukt. Ze herhaalde de reden die ze eerder aan Fagel schreef, maar benadrukte dat het wel een waagstuk was haar gedicht, ‘dans une langue qui n'est pas la mienne, & dans laquelle je n'écris pas ordinairement’ aan deze kenners van de Franse taal voor te leggen. In principe bediende ze zich van het Nederlands om van haar vaderlandsliefde te getuigen. Desondanks zou het ‘une chose charmante’ wezen, op tweeërlei wijze toegang tot de Parnas te krijgen: ‘je ferois ma cour à Melpomene dans notre langue noble & énergique, & aux Graces dans votre langue élégante’.⁸

Het is niet moeilijk voor te stellen dat dit eerbetoon behoorlijk wat scheve ogen en ‘jalousie de métier’ zal hebben losgemaakt. Mogelijk zo zeer dat sommige critici het tijd vonden voor wat zo treffend ‘en nu weer met de beide benen op de grond’ heet. Vond de onverklaarbare stilte van de officiële kritiek bij haar derde treurspel, Cleopatra, koningin van Syrien, een ‘autonoom vrouwendrama’, dat in augustus 1776 viermaal in Amsterdam werd opgevoerd, hierin mede een oorzaak? Klonk in de anonieme aanval op haar stuk waarin haar hoofdpersoon werd verweten ‘zekerlyk meer by de Mannetjes dan by de Wyfjes Gooden Bekend geweest [te] zyn’, indirecte afkeuring van de Franse Helicon-lof door?⁹

Hoe het ook zij, voor De Lannoy volgde nogmaals ‘Frans’ eerbetoon. Oók haar 74-regelige gedicht voor Alexander Ludwig von Deneken von Nienlande, secretaris van gezant De Swart in Sint-Petersburg, in afschrift aanwezig in het archief Fagel, werd in januari 1777 in dezelfde Gazette gepubliceerd.¹⁰ In dit gedicht schreef ze Von Deneken op zijn woord te geloven noch ‘Poète ni Scavant’ te zijn, maar hij bleek wèl galant. In vloeiende verzen had hij immers bekend haar vers voor Catherina te bewonderen en beweerd dat de vrouwelijke sekse de zijne ‘en esprit’ evenaarde. Maar was dat idee hem niet ingegeven door het voorwerp harer admiratie? Het ‘empire de l'esprit’ nodigde immers ook vrouwen uit te schitteren op Parnas? Het was goed leven waar keizerinnen de wet hervormden, zoals in het Oostenrijk van Maria Theresia (de Nemesis-Theresia) en in het Rusland van Catharina de Grote (haar Nakaz [Instructie]). Kunsten en wetenschappen floreerden en daarmee de beschaving, terwijl vrouwen steeds soepeler met mannen concurreerden: ‘notre esprit se dérouille, Au grand profit du genre humain’. Hoezeer loftuitingen in de Republiek haar ook streelden, ze was het meest vereerd met Catharina's gunst: ‘On fait si bien des vers en épanchant son coeur’.

Op 18 december 1777 schreef ze Fagel opnieuw, zeer aangedaan dat hij niet had ingestemd haar een voordeel te onthouden. Waarop ze precies doelde, blijkt niet uit de brief. Het is echter alleszins mogelijk dat de heren van het Haagse Kunstliefde spaart geen vlyt - die blijkens de notulen uit 1774

6 A.J.C.M. Gabriëls, De heren als dienaren en de dienaar als heer. Het stadhouderlijk stelsel in de tweede helft van de achttiende eeuw. Den Haag 1989, p. 154-156.

7 Hieronymus van Alphen (niet genoemd in mijn dissertatie) schreef aan Laurens van Santen: ‘Gy hebt zekerlyk geleezen het gedicht van eene Juffr. La Noi aan mijnen Geest dat is zeer fraai en rouleert over het aankweeken der dichtkunde en wijsbegeerte van eene vrouw’ (ubl: hs. bpl 224 I, d.d. 1.9.1766 - 14.4.1767).

8 Gazette Littéraire de l'Europe. Amsterdam, E. Van Harrevelt 1776, Tome lxxv (sep. 1776), p. 142-149.

9 Van Oostrum, Juliana Cornelia de Lannoy, p.137-143, 153-154.

10 Gazette Littéraire de l'Europe. Amsterdam, E. Van Harrevelt 1777, Tome lxxvii (jan. 1777), p. 156-162. Von Deneken was van 1776 tot vóór juli 1778 secretaris van J.I. de Swart; O. Schutte, Repertorium der Nederlandse vertegenwoordigers, residerende in het buitenland 1584-1810. Den Haag 1976, p. 290-293, 291.

[p. 140]

en latere jaren àf wilden van de (slechts vier!) verleende gratis lidmaatschappen, waarvan één voor De Lannoy - haar hadden gesommeerd tot betaling van de jaarlijkse contributie van twee gouden dukaten.¹¹ Iets dat ze, waarschijnlijk diep beledigd, had gezegd te moeten weigeren; Fagel zou dan haar positie hebben verdedigd. Als dank zond ze hem haar door het Leidse Kunst word door arbeid verkreegen zojuist met zilver bekroonde lierzang ‘De waare liefde tot het vaderland’. We leven hier duidelijk niet in het land van Vergiliussen en Tasso's, vervolgde ze, waar onder ‘nationaal’ applaus gunsten en onderscheidingen zich opstapelden op de hoofden van succesvolle dichters, waar vorsten ‘se disputoient l'honneur de les accueillir’, en waar men zich beijverde niet met geldelijk fortuin bedeelde dichters zo te begunstigen dat deze hun leven kunnen wijden ‘à relever la gloire de leur Patrie’. De mannelijke galanterie bleek omperkt door een materieel hekwerk. Houdt men in onze Republiek eigenlijk niet zo van de schone kunsten, vroeg ze retorisch. Maar uitzonderingen als Fagel vergoedden veel.

Tot slot had ze nog een verzoek: een post voor secretaris Von Deneken. Fagel kende toch diens vader, Nicolaus von Deneken, in 1748 geheim legatieraad en minister van de hertog van Brunswijk-Wolfenbüttel? De zoon kende ze weliswaar niet persoonlijk, maar op grond van hun correspondentie achtte ze hem Fagels protectie waardig. Was Fagel voldoende overtuigd? Na juli 1778 zou ex-secretaris Von Deneken, net als zijn latere schoonpapa, in Russische dienst treden.¹²

Het zou niet de laatste keer zijn dat De Lannoy in aanvaring kwam met Kunstliefde spaart geen vlyt en de genootschapswetten, maar ik ben zo vrijmoedig dat sinds 1995 en 1999 als genoegzaam bekend te veronderstellen.

11 hga: bnr 46 (archief ksgv), inv.nrs. 3-5 (notulen t.a.p.).

12 Schutte, Repertorium, p. 291; Von Deneken trouwde op 4.9.1786 Sophie Elisabeth de Chardon, dochter van Maria Theresia Ruhle von der Ruhe en Charles Paul de Chardon, generaal-majoor in Russische dienst.