Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 29

[p. 7]

Voorwoord

Aan het begin van de negentiende eeuw rekende de eerbiedwaardige literator E.J. Potgieter genadeloos af met de generaties die aan de zijne vooraf waren gegaan: die slappe ‘Jan Salies’ vielen in het niet bij illustere voorgangers uit de eeuw van Rembrandt, mannen als Maurits, Oldenbarnevelt, De Ruyter, Tromp, Vondel en Bredero.

De invloed van Potgieter zou zich lang doen gelden. De Gouden Eeuw - met hoofdletters - dwingt nog steeds bewondering af; de daaropvolgende ‘pruikentijd’ zou een futloze periode zijn geweest. Historische naslagwerken omschrijven de achttiende eeuw als een saai intermezzo tussen Statenbijbel en Grondwet en ook volgens de canonieke literatuurgeschiedenissen was het honderd jaar lang armoe troef - ofschoon de comedies van Pieter Langendijk en de spectatoriale bladen van Justus van Effen nog wel genade kunnen vinden, Wolff en Deken niet onvermeld mogen blijven, Bellamy's vaderlandsliefde en Feith's tranen ons diep roeren en de opvoedkundige kwaliteiten van Hiëronymus van Alphen niet onderschat mogen worden: ‘Jantje zag eens pruimen hangen, o! als eieren zo groot. 't Scheen, dat Jantje wou gaan plukken, schoon zyn vader 't hem verbood’. Onsterfelijke regels.

Handboeken zijn zelden actueel. Wie zich, wars van klakkeloos overgenomen inzichten, in de archivalische afgrond durft te storten, komt tot het inzicht dat de publieke opinie niet in de eerste plaats gevormd werd door de roman Sara Burgerhart, hoe waardevol ook, of door vertalingen van Voltaire en Rousseau in goud-op-snee banden, maar eerder door een wervelstroom van satires, imaginaire reizen en romaneske verhalen, vol levenslustige dames die onbekommerd door het leven dartelden, anonieme hekeldichten op kleine en grote machthebbers, vileine toneelstukken, en wagenpraatjes of trekschuitvertellingen vol afgeluisterde meningen van mopperende boeren en burgers. Spel en leugen in de literatuur. Tegenwoordig noemen wij dat fictie.

[p. 8]

Veel van die satires en andere kleine stukjes werden geschreven door obscure, amper bestudeerde eenlingen, waaronder Cornelis van der Gon, Willem van Swaanenburg, Roeland van Leuven, Hermanus van den Burg, Jan Willem Claus van Laar, Egbert Buys, de broers Petrus en Franciscus Lievens Kersteman, Willem Ockers, Cornelis van Engelen, Jan Nomsz, Johannes le Francq van Berkhey, Pieter 't Hoen, Paulus van Hemert, Lieve van Ollefen, Gerrit Paape en Petrus de Wacker van Zon - overigens is deze opsomming allesbehalve volledig.

Al die nieuwe namen en genres vormen meer dan alleen maar een kwantitatieve toevoeging. Er wordt wel eens beweerd dat de Nederlanders het destijds min of meer met elkaar eens waren over de normen en waarden die aan de samenleving ten grondslag behoorden te liggen. Voorzover er sprake was van een maatschappelijke discussie, vond die plaats naar een ‘poldermodel’ avant la date: via een beleefd debat in besloten kring tussen maatschappelijk gelijken die in de eerste plaats keurige christenen waren, de een wat progressiever, de ander wat behoudender. In dit bedaagde intellectualistische gesprek viel geen onvertogen woord, want terwijl men de buitenlandse literatuur las en kennis nam van nieuwe ideeën, was de conversatie gespeend van elke weerslag op de toch al kleurloze geschiedenis van de Republiek, waar de politieke machtsstrijd decennialang niet meer geweest zou zijn dan een inhoudloze factiestrijd tussen elkaar beconcurrerende familienetwerken.

Een dergelijk beeld verdoezelt de werkelijke contouren van de achttiende eeuw. Achter al die kleine schrijvers en hun bedoeninkjes schuilt een ander geschiedverhaal. Die prulpoëten, pulpjournalisten en pornografen waren geen hooggestemde literati in een ivoren toren: zij stonden midden in de wereld. Aangezien honger de blik scherpt, onthult hun oeuvre onoverbrugbare maatschappelijke en ideologische tegenstellingen en een bij tijd en wijle meedogenloze strijd om de politieke macht.

Die andere achttiende eeuw is inmiddels herontdekt, ook al zijn er nog veel witte plekken op de landkaart. André Hanou hoort tot degenen die eind jaren zestig deze veronachtzaamde periode in kaart trachtten te brengen. In 1972 studeerde hij af op de wat groezelige ‘volksschrijver’ Nicolaas Hoefnagel (1735-1784). Dat Hoefnagel ook in Monnikendam was geboren zal hem niet zijn ontgaan. Hoefnagels oeuvre was haast afschrikwekkend vulgair: ‘in dit slijk te wroeten heeft niet het minste nut’, oordeelde een negentiende-eeuwer. In zijn ranzige roddelbladen uit de jaren zeventig betoonde Hoefnagel zich een getalenteerd chroniqueur van het rosse leven. Eenmaal besmet met syfilis blonk hij later uit in een weinig subtiele funeraire polemiek, waarbij hij politieke tegenstanders bedolf onder testamenten, begrafenisbriefjes en ooggetuigenverslagen van lijkstoeten. Hoefnagel schreef zijn gelegenheidswerkjes in grote haast en ze werden in nog grotere haast gedrukt. Ze laten zich makkelijk herkennen aan de ongemanierde, platte stijl en het typogra-

[p. 9]

fisch broddelwerk, vol zetfouten, soms verfraaid met zelfgemaakte houtsneden die buitengewoon knullig aandoen.

Na Hoefnagel richtte Hanou's interesse zich op Kinker. Diens debuut, Mijne minderjaarige zangster, deed een recensent denken aan een jonge ‘bordeelslet’, maar daarmee hield de verwantschap met Hoefnagel op. Bij Kinker, een advocaat met een brede culturele en wetenschappelijke belangstelling, vond André Hanou datgene wat hij bij de kleine burgerman Hoefnagel node gemist moet hebben: intelligentie. Waar Hoefnagel zich liet kennen als rabiaat patriots, was Kinker niet direct aan partijpolitieke belangen gebonden. Als vrijmetselaar bewoog hij zich buiten de traditionele kerkelijke kaders. Hij introduceerde de nieuwe filosofie van Kant, waarin de traditionele vragen ‘wat kan ik weten’ en ‘wat moet ik doen’ op een geheel nieuwe manier werden gesteld. Kant zocht naar de legitimering van kennis en handelen binnen de grenzen van het denken zelf, waardoor in beginsel alle bestaande normen en waarden op de helling werden gezet. Deze nieuwe benadering werd besproken binnen de vrijmetselarij. De aan alles voorafgaande reflectie (‘wat maakt dat ik denk wat ik denk?’) sloot aan bij Kinkers esprit. Jan Kinker kon lachend de waarheid zeggen en had succes met nog altijd leesbare, ironische tijdschriften als Janus verreezen.

Een derde figuur was op de achtergrond altijd aanwezig: Jacob Campo Weyerman (1677-1747). Als zoon van een officier koos hij voor een militaire loopbaan, maar na een affaire met een getrouwde vrouw die hij tussen de bedrijven door wat huisraad aftroggelde, werd hij uit militaire dienst ontslagen en moest aanvankelijk zijn kostje bijeenscharrelen als toneelschrijver en acteur, schilder en kunstinkoper voor de gerenommeerde verzamelaar Willem van Hessen-Kassel, totdat het succes hem toelachte bij de verschijning van de eerste aflevering van De Rotterdamsche Hermes, op vrijdag 13 september 1720. Weyerman had zijn draai gevonden en zou nogjarenlang succes hebben met een reeks satirische weekbladen onder steeds wisselende benamingen, vol smakelijke anekdotes, geschreven in een pregnante maniëristische stijl die velen in vervoering en sommigen tot razernij brengt. Helaas kon het succes hem niet vrijwaren van financiële problemen. In 1730 moest hij uitwijken naar de vrijstad Vianen. Acht jaar later volgde zijn arrestatie op verdenking van afpersing: Weyerman zou diverse personen hebben gedreigd met karaktermoord, tenzij het beoogde slachtoffer de onterende publicatie afkocht. De intrigerendste schrijver van de eerste eeuwhelft stierf enkele jaren later in detentie op de Haagse Voorpoort.

André Hanou's hartstochtelijke belangstelling voor de vergeten auteurs en andere amokmakers van de achttiende eeuw heeft weerklank gevonden. De andere achttiende eeuw is een bijzondere aflevering van de Mededelingen van de stichting Jacob Campo Weyerman, een blad dat door hem in 1977 in het leven werd geroepen. Een aantal auteurs van het eerste uur levert ook nu een bijdrage, ter gelegenheid van

[p. 10]

zijn afscheid als hoogleraar oudere Nederlandse letterkunde aan de Radboud Universiteit te Nijmegen.

De artikelen in deze bundel zijn losjes gegroepeerd rond Weyerman en Kinker, met aandacht voor satire, broodschrijverij, revolutie, vrijmetselarij en natuurlijk hét medium van de achttiende eeuw: het tijdschrift. Weyerman is vertegenwoordigd met een boek dat hij niet publiceerde en een kortstondig lopend tijdschrift waarvan een nieuwe editie in de Abdera-reeks op stapel staat. Kinker komt aan de orde als vrijmetselaar en leermeester van prins Frederik, en als reflecterend dichter in zijn ideeën over vorm en inhoud. Een essay over het sentimentele, een bekend doelwit van Kinkers spot, sluit hier bij aan.

In de directe omgeving van Weyerman vinden we Jan van Hoogstraten, aan wie twee opstellen zijn gewijd. In een cultuurhistorische studie naar de onvermoede effecten van thee en koffie komen we terecht in de toneelwereld die Weyerman zeer vertrouwd was. De vrijdenker die Weyerman was, zou zich hebben kunnen meten met de Amsterdamse kousenkoopman en gnostische deïst (wie voor zijn theologische opvattingen een betere benaming weet, mag het zeggen) Pieter Bakker. De vrijmetselaar en avonturier George Smith doemt op als een schijngestalte van Weyerman.

Geen achttiende eeuw zonder patriottenstrijd. Aan het woord komen de vermakelijke maar gedesillusioneerde revolutionair Gerrit Paape, en de orangist Philippus Verbrugge, een uit het ambt ontzette predikant en oproerkraaiend schrijver die decennialang strafrechtelijk werd vervolgd. Maar niet zo lang als de ervaringsdeskundige-bij-uitstek op het gebied van het achttiende- en negentien-de-eeuwse gevangeniswezen, Jacob Eduard de Witte, wiens leven wordt doorgelicht.

Doordat de achttiende eeuw doorgaans als een ‘lange eeuw’ wordt beschouwd besluit de bundel met een bijdrage over een vroeg negentiende-eeuws tijdschrift en een artikel over de Brabantse revolutie van 1830.

Het resultaat? Deze verzameling biedt een caleidoscopisch en naar we hopen vooral levensecht beeld van de achttiende eeuw. Levensecht, vanwege de persoonlijkheidsstructuur van de hoofdpersonen. Zij behoorden niet tot de zo hoogverheven gemeenschap van vrome burgers die zich (naar men veronderstelt) lieten leiden door morele krachten als vroomheid en vaderlandsliefde, maar stonden met beide benen op de grond. Levensecht ook vanwege hun belangstelling: zij stelden vragen op het scherpst van de snede. En ook op de vorm zijn we trots. De andere achttiende eeuw laat zich niet persen in het keurslijf van een (te) groot verhaal, ze wordt weerspiegeld in tamelijk korte biografische notities, waarbij juist het detail de grote lijn zichtbaar maakt. De uiteindelijke conclusie mag ieder voor zichzelf trekken, maar naar onze bescheiden mening was de ‘pruikentijd’ allesbehalve gezapig.

[p. 11]

De bij Huizinga veelgeroemde ‘felheid des levens’ wordt niet alleen gevonden in het herfsttij der middeleeuwen, maar wel degelijk ook in het ‘herfsttij van het Ancien Régime’.