|
| |
| |
| |
Boekbesprekingen en signaleringen
Yolanda Rodriquez Pérez. De Tachtigjarige Oorlog in Spaanse ogen. De Nederlanden in Spaanse historische en literaire teksten (circa 1548-1673). [Nijmegen], Uitgeverij Vantilt, 2003. pp. 336, pl. 15. ISBN 0-75697-91-0.
With her book on how Spaniards saw the rebels in what they understood to be their lawful provinces of the Low Countries during the long era of conflict Yolanda Rodriquez Pérez has filled a yawning gap. which had. very strangely, been left open far too long. True, as the author acknowledges in her notes and extensive bibliography, several aspects of Hispano-Dutch relations have been the object of earlier studies, but, while the view the Dutch had of their enemies is pretty well known and, being shared in Goethe's Egmont and Schiller's Don Carlos and their musical enhancements by Beethoven and Verdi, are common property worldwide, the seemingly so obvious question of how the Spanish side saw matters, was not answered until now when it has been answered triumphantly. The author has surely left no stone unturned in her search for clues in Spanish writings of the time, from preceding the outbreak of the Revolt until a good long while after the end of hostilities. This inclusion of before and after the war itself was a wise decision, for it makes a comprehensible unit of the period in spite of all the changes of fortune and protagonists during its long and exacting course. What she discovered in allegedly veracious reports (relaciones), contemporary chronicles, more reflective histories, as well as in congratulatory poems, satirical effusions and especially in drama is always interesting. often surprising, occasionally even amusing - like finding William of Orange described as a Lutheran, Calvinist and Anabaptist all in one, plus being the impersonification of all the vices ever attributed to his compatriots and a few personal ones to boot. In fact, it appears that during the worst years poor William was more often than not seen as the ogre among ogres, with the of course unforgivable addition of heresy, and his successors and descendants remained tarred with the same brush. If William is
shown in a better light at all, it is to cast an even brighter shine on his Spanish adversary.
The book traces the gradual demonisation of the ‘enemy’, in which the reversal, literally. of the Black Legend forms a not unimportant strand. The Spanish court conducted a concerted propaganda campaign to this effect and if a onetime favoured author dared to differ it meant disgrace. So most writers stuck to the rules. Only after the Peace of Westphalia in 1648, which Spanish writers were as reluctant to discuss as their military defeats before, did hostility give way to acceptance, grudging or slightly friendly, when France and to a lesser extent England became the main enemies.
An inevitable result of maligning one's adversary is the glorification of one's own side. The author very skilfully combines the formation of the Spanish self-image, not distinguished by any false modesty, with her main object of revealing the portrait painted in Spain of both the loyal and duly Catholic Flamencos and the rebellious and heretical Holandeses - until the 1609-1621 Truce treated as one body engaged in civil war and afterwards still confused in references. What we are not told is what proportion of the Spanish people would have been influenced by either the poison poured over the inhabitants of the Netherlands or the idealisation of themselves. How many would have read the books or seen the plays and maybe passed on the views expressed there to their less literate or less fortunate neighbours? One doubts whether people outside Madrid and the other large cities had much access to the sources quoted so assiduously by Rodriquez Pérez. However, this does not diminish the importance of her findings: she does not claim to show the view taken in general Spanish eyes, only those she could find in the literature of the time, and, to be honest, they are remarkably plentidul though they were certainly not easy to find. She also relates her written and printed records to the great paintings of the period dealing with the war in ‘Flanders’ and the wider cultural and political scene. The illustrations she provides, alas all bunched together in the middle of an otherwise well-produced book, add much of interest. In an unexpected and totally successful Epilogue a very recent Spanish historical novel dealing with the siege of Breda is analysed for its presentation of a regurgitated salad in politically correct dressing. Altogether, a honeypot.
What, however, in this reader's view at any rate, somewhat spoils the enjoyment of the contents is its packaging, i.e. the arrangement of the material. The parallel propulsion of various themes within given sub-[periods is a fair enough method, with considerable advantages over a possible separate chronological treatment of the
| |
| |
genres, but the constant short introductory paragraphs explaining what is to come and the longer summaries after chapters and parts of chapters recapitulating what has gone before not only break continuity but tire the mind with too much repetition. I may be mistaken, but it seems to me that the book was designed as a companion to a course of studies with examinations at the end of it: good for the not too bright student who needs his or her nose rammed into the subject, not so good for the general interested reader. Nevertheless, resignation to this programmatic approach will bring its reward in the form of much new and entertaining insight into sixteenth- and seventeenth-century ‘spin’.
As a postscript question to the publisher: what is wrong with Nijmegen that no place of publication appears anywhere in the book?
Anna E.C. Harvey
| |
François Valentijn, [Oud en Nieuw Oost-Indiën, deel 4 band 1] Franeker, uitg. Van Wijnen 2003. ISBN 90-5194-230-3. 492 blzz. Prijs 141,50.
Deze reprint van het tekstdeel uit 1726 bevat de beschrijving van ‘Groot Djava ofte Java major’.
ah
| |
Daniel Defoe, Het leven en de vreemde verrassende avonturen van Robinson Crusoe, vert. Henk Popken, eindred. Wietske van Berkel; met een naw. door Peter Bulthuis. Rotterdam, uitg. Donker 2003. ISBN 90-6100-533-7. 19.90
Sinds dit werk in 1719 verscheen (eerste Nederlandse vertaling: 1722) behoeft het niet langer toelichting.
ah
| |
Jan de Beijer 1703-1780. ‘Mit der Feder gesehen’. Kleef, Freundeskreis Museum Kurhaus und B.C. Koekkoek-Haus Kleve, 2003. ISBN 3-934939-14-1. 96 blzz. 13.
Ter gelegenheid van de 300e geboortedag van De Beijer, een vrij bekend 18e-eeuws tekenaar, was er in het Kleefse museum Haus Koekkoek een tentoonstelling van zijn prenten en gravures voorzover betrekking hebbend op de nederrijnse regio, reisdoel van tallozen uit de Republiek. De Beijer werd geboren in Aarau (Zwitserland), groeide op in Emmerik, en werd later Amsterdammer (hij was aldaar leerling van Cornelis Pronk). Hij tekende talloze plaatsen in Nederland. Guido de Werd verzorgde in deze catalogus een kort voorwoord over leven en werk van De Beijer.
ah
| |
Adriaen Verwer, ‘Daer moet maer naerstig gelezen worden’. Brieven over taalkunde (1708-1709), ingel. en bezorgd door Igor van de Bilt. Amsterdam, Stichting Neerlandistiek VU 2002 (Cahiers voor Taalkunde 20), ISBN 90-72365-75-5. LVI+100 blzz.
In 1707 publiceerde Verwer zijn Linguae Belgicae idea grammatica, poetica, rhetorica: met daarin allerlei klachten over de tekorten in de beschrijving van de Nederlandse grammatica. De Bilt wijst aan hoe belangrijk Verwers inzichten (de regels van het Nederlands moeten uit de algemene taal gehaald worden, en niet uit de literaire) zijn geweest en pleit voor eerherstel. Verwers gedrukte brieven aan/van de taalkundigen David van Hoogstraten. Arnold Moonen. Willem Séwel en Adriaen Reland, en hun reacties, worden hier gegeven, en de inhoud op heldere manier geanalyseerd. Aardig: Vondel had het taalgebruik van een ‘Secterijtje’ ‘tot een bloote hypothesis verkoren gehad’ (XXXIX).
ah
| |
Harm den Boer. Spanish and Portuguese printing in the Northern Netherlands 1584-1825. Descriptive bibliography. Cd-rom. Leiden: IDC Publishers, [2003]. ISBN 90-73430-06-2.
Bevat ruim negenhonderd titels, volgens bespreker Piet Verkruijsse in Neder-L no 308.a [augustus 2003].
ah
| |
Archief. Mededelingen van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. 2002. ISSN 0166-459X. 16.50.
Dit jaardeel wordt voor het grootste deel (p. 5-254) ingenomen door een opgave, van G.G. Trimpe Burger-Mekkering. van alle prijsvragen en conceptprijsvragen die het Zeeuws genootschap der wetenschappen uitschreef of behandelde in de periode 1769-1860. Ik tel tot ongeveer 1830 een kleine honderd prijsvragen. Men vindt inzenders, juryleden, onderwerpen, en verder commentaar (met soms aardige gegevens). Daarbij zijn er boeiende. Het wekt het verlangen de antwoorden in druk of handschrift te lezen. Voorbeelden: de vraag naar de gebreken in de inrichting der universiteiten (1791); de vraag hoe je mohammedanen het best kunt overtuigen (1779): de vraag in welke mate Christus en de pythagorese wijsgeer Apollonius van Tyana veel van elkaar weg hadden (1804): de vraag waarin de ware christelijke verdraagzaamheid van burgers onderling bestaat, en waarin die verschilt van ‘Indifferentismus’ (1818). Zie ik het goed, dan treedt er na 1800
| |
| |
een zekere mate van verchristelijking op in de bewoordingen van de prijsvragen. Dat valt des te meer op, omdat bij de conceptprijsvragen (dus de niet-goedgekeurde prijsvragen) nog veel meer als het ware ‘seculiere’ onderwerpen ingediend zijn. Dat kan betekenen dat het bestuur van het Genootschap er een zeer bepaalde gezindheid op nahield. Die conceptprijsvragen bevatten trouwens relatief nog veel méér interessante onderwerpen. Voorbeelden: Feith dient tot twee maal toe in 1804 een onderwerp in, respectievelijk over het probleem of het christendom in overeenstemming is te brengen met de leer der rede en of er wel goddelijke openbaring nodig is; en over de vrijheid in het Kantianisme. Kant, Hume, en Hutcheson zijn ook het onderwerp van een vraag door J. Brouwer. in 1807. Aardig zijn ook vragen over Swedenborg, Zoroaster, de kolonisatie door Hollanders van Sumatra (er woont toch zowat niemand) en zo verder. Er is een lijst van motto's (kenspreuken op de antwoordinzendingen) toegevoegd. Hier ligt dus materiaal voor een massa studies.
Het indiceren blijft sommige wetenschappers voor problemen stellen. Want de index bevat de namen van inzenders, juryleden, en wie zich ook maar met een prijsvraag bemoeid heeft: maar nooit het onderwerp. U kunt op basis daarvan dus nooit weten dat Kant. Zoroaster enz, in Zeeland het voorwerp geweest zijn van hoofdbreken, tenzij u de gehele catalogus doorleest. Die index is dus misschien goed Zeeuws, maar zeker niet goed rond.
ah
| |
Michiel de Swaen. De gekroonde laars. Een vastenavondspel. Vertaald en toegelicht door Hubert Meeus. Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2003. Griffioen. ISBN 90-253-4979-X. 112 blzz. 6.95.
In 1688 vertoonde de rederijkerskamer van Duinkerke dit kluchtspel van hun plaatsgenoot, de arts Michiel de Swaen (1654-1707). Keizer Karel V bezoekt te Brussel de schoenlapper Teun omdat hij op vastenavond graag kapoen wil eten maar geen cash genoeg had om zo'n beest zelf op de markt te kopen. De keizer gebruikt daartoe de smoes dat hij zijn laarzen wil laten vermaken. Uiteraard zijn er op het tweede plan allerlei liefdesverwikkelingen gaande (vader wil voor zijn dochter Jaquelijn een man die zij uiteraard niet wil. Jaquelijn zweert daarop samen met haar moeder). De volgende dag wordt iedereen aan het hof gedagvaard, en de keizer brengt overal geluk.
Dit stuk was ooit geschreven in ongekunsteld en levend Nederlands, en dat is het ook nu gebleven in deze bewerking gebaseerd op een tekst van 1706. Heel leesbaar. Heldere uitleiding en commentaar.
ah
| |
Roelof van Gelder, Naporra's omweg. Het leven van een VOC-matroos (1731-1793). Amsterdam, Atlas, 2003. ISBN 90-450-1111-5. 526 blzz. 34.90.
Georg Naporra, boerenzoon uit Oost-Pruisen, heeft een levensbeschrijving van 500 bladzijden in manuscript nagelaten. Het geeft een uniek inzicht in het leven van alledag. Roelof van Gelder onderzoekt dit verhaal, en volgt navertellend en (soms een beetje erg veel) documenterend Naporra's leven. Georg wordt knecht in Oost-Pruisen (1745-1752) en in 1752 neemt hij in Amsterdam dienst bij de VOC. George zeilt naar Batavia. De details van het scheepsleven zijn interessant; zo blijkt dat er aan boord toneelstukken werden opgevoerd. Vandaar gaat het onder meer naar Surat in India en Gamron in Perzië. In 1756 is George terug in Amsterdam, en gaat terug naar de Heimat.
ah
| |
Van wijsheid met vreugd gepaard. Twee eeuwen vrijmetselarij in Gent en Antwerpen. Onder leiding van Jeffrey Tyssens. Brussel/ Gent, Marot/Tijdsbeeld 2003 (Bijdragen Museum Vlaamse Sociale Strijd 20), ISBN 2-930117-27-3. 214 blzz.
Zeer fraai geïllustreerde bundel artikelen door academici, naar aanleiding van de jubilea van de Antwerpse loges ‘Les amis du commerce et la Perséverance réunis’ (1804) en ‘Les élèves de Themis’ (1808). De sociale strijd in de reeksnaam laat zich verklaren vanuit het emancipatoire streven zich te ontworstelen aan het clericalisme. Interessant voor de geschiedenis van het grootste genootschap van de 18e eeuw zijn de bijdragen van Tyssens (over de totale geschiedenis van de Belgische maçonnerie). De Schampheleire (over militairen en vrijmetselarij in de 18e eeuw). Balthasar over orangisme en metselarij in Gent (men weigerde daar, en trouwens ook elders, in 1830 en zelfs nog veel later mee te gaan met de nieuwe organisatie in het Zuiden). Heel aardig is een opstel van Tyssens over de manier waarop metselaars in teksten werden afgeschilderd als duivelaanbidders en wat dies meer zij. Gita Deneckere schrijft over de vrouw in de loges (reeds begonnen met de adoptieloges tijdens de Verlichting). Vervliet over de moeizame ontfransing.
ah
| |
| |
| |
Arthur Japin, Een schitterend gebrek. Roman. Amsterdam, Arbeiderspers, 2003. ISBN 90-295-2345-X. 240 blzz. 17.95.
Een oudere Italiaanse vrouw beschrijft een deel van haar leven. Dat deel begint in Amsterdam 1758. Zij heeft een vaste logeplaats in de Franse schouwburg aan de Overtoom. Daar ontmoet zij chevalier de Seingalt (Casanova). Een relatie tussen de twee kan niet uitblijven; evenmin allerlei discussies over de liefde zoals begrepen en beleefd door respectievelijk de man en de vrouw. In de beschrijving van haar leven vóór 1758 horen we dat Lucia als meisje als eerste minnaar (in het reine) gehad heeft: Giacomo Casanova. Lucia trouwt, wordt ‘Galathee de Pompignac’, reist door Europa en leest de verlichte schrijvers. Zij wil ooit naar Amsterdam omdat de Nederlanden bescherming geven aan het verlichte denken en leven. Galathee komt daar, maar raakt er tevens aan lager wal. Zal Casanova in de pokdalige Galathee ooit Lucia herkennen?
Deze tekst is de moeite waard. Men heeft weinig last van de hier nauwelijks aanwezige ‘historische-romans’-stijl.
ah
| |
Gian Ackermans, Herders en huurlingen. Bisschoppen en priesters in de Republiek (1663-1705), Amsterdam, Prometheus/Bakker, 2003. ISBN 90-351-2575-4. 560 blzz. 30. Ook verschenen als proefschrift Nijmegen.
Centraal in dit boek staat de kwestie van de schorsing van bisschop Petrus Codde in 1702 door de paus. Dat leidde tot het schisma van Utrecht in 1723: sindsdien bestaan er twee katholieke kerken in Nederland. Wie ging met wie mee, en waarom? Degelijk werk over de achtergronden en ideeën van de katholieke clerus in de republiek. Mede van belang wegens de hier opgenomen 710 korte biografieën
ah
| |
Danny Beckers, ‘Het despotismus der Mathesis’: opkomst van de propaedeutische functie van de wiskunde in Nederland, 1750-1850. Hilversum, Verloren 2003. ISBN 90-6550-762-0. 246 blzz. 22. Ook verschenen als proefschrift Nijmegen.
Lijst der geschriften van A.H. Huussen jr. 1967-2003. Groningen / Haren, 2003. 84 blzz. Niet in de handel.
Bij zijn veertigjarig ambtsjubileum en zijn vertrek per oktober 2003 als hoogleraar Geschiedenis na de Middeleeuwen aan de Rijksuniversiteit Groningen (sinds 1982) heeft A.H. Huussen jr. (* 1941) een fraai verzorgde autobibliografie laten verschijnen. Deze chronologisch geordende lijst bevat het opmerkelijke resultaat van liefst 616 publicaties van allerlei aard, een omvangrijk oeuvre waarvoor de meeste historici minsten twee levens nodig zouden hebben. Huussens Lijst der geschriften is aangekleed met een overzicht van promoti, een curriculum vitae met nevenactiviteiten en een uitstekend register.
Arend Huussen begon zijn onderzoekscarrière tijdens zijn Leidse geschiedenisstudie als kandidaat-assistent en vervolgde deze na zijn afstuderen als wetenschappelijk medewerker, beide functies aan de Juridische Faculteit van de Universiteit van Amsterdam. Vóór 1975 werkte hij aan de Bronnen van de Nederlandse codificatie sinds 1798 en leidde hij het jurisprudentieproject Grote Raad van Mechelen (ca. 1470-1580). Behalve kloeke inventarissen en bronnenuitgaven leverde dit werk vele artikelen van rechtshistorische en cartografische aard op. Eind 1975 verdedigde Huussen te Leiden zijn proefschrift over de codificatie van het Nederlandse huwelijksrecht (1795-1838) en verplaatste hij zijn arbeid naar de Rijksuniversiteit Groningen. Hier breidde hij zijn onderzoeksterrein uit naar aspecten van bureaucratisering en staatsvorming, pers en censuur, onderwijs-, gezins- en emancipatiegeschiedenis (vooral van de joden), en liet hij - ook in monografieën - zijn licht schijnen over diverse afzonderlijke onderwerpen (zie bijv. zijn artikel over Nederlands-Russische contacten in Med. JCW 23 (2000) p. 19-25). Zelfs kunsthistorische en literaire thema's hadden zijn aandacht. Niet te vergeten door de lezers van dit tijdschrift zijn Huussens artikelen over het proces tegen J.C. Weyerman (nr. 598) en het leven van F.L. Kersteman (nr. 236). Historisch Nederland mag zich verder verheugen in Huussens ontzagwekkende aantal besprekingen en aankondigingen. Meteen na publicatie van zijn Lijst verschenen al weer vier recensies in het herfstnummer van Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 118 (2003). Een supplement met deze en toekomstige publicaties van de emeritus valt te hopen.
Joop W. Koopmans
| |
André Hanou, Verlicht Amsterdam, Leuth, Uitgeverij Astrea 2003 (Marollenreeks 2), 34 blz., geïll., prijs 10.
In de jaren zestig van de 17e eeuw bedacht de Amsterdamse kunstenaar en uitvinder Jan van
| |
| |
der Heyden een straatlamp, gemaakt van glas en metaal en met tochtgaten die de rook lieten ontsnappen maar de wind buiten hielden. De verlichte Amsterdamse vroedschap zag haar kans schoon om de criminaliteit terug te dringen en de veiligheid van de burgers te vergroten (er vielen ook nogal wat dronken lieden in de vele grachten). Zij tastte ruimhartig in de beurs en liet in enkele maanden tijd maar liefst 1800 van deze lantaarns plaatsen, waarmee Amsterdam in 1670 de eerste openbaar verlichte stad ter wereld was.
In hetzelfde jaar 1670 laat André Hanou in zijn Verlicht Amsterdam een andere Verlichting een aanvang nemen, die van de ‘lange achttiende eeuw’, die eindigt in 1830. Verlicht Amsterdam is de tekst van het afscheidscollege dat hij op 24 januari jl. hield aan de Universiteit van Amsterdam. Hanou was er dertig jaar verbonden aan de leerstoelgroep Historische Nederlandse Letterkunde toen hij ‘zijn’ Amsterdam verruilde voor een professoraat in Nijmegen en ging wonen in het grensplaatsje Leuth, ‘waar het ongetwijfeld uitsluitend klootschieten en vendelzwaaien geblazen was, en vol met die bezigheden waar de huidige vakgroepsvoorzitter Nederland wel eens over onderhoudt’, zoals het in een van de openingsalinea's heet. Maar van een Amsterdammer maak je geen provinciaal, en zijn liefde voor de stad Amsterdam heeft hij in dit essay fraai vermengd met die voor de letteren in de Nederlandse Verlichting.
In een betrekkelijk lange inleiding en na wat persoonlijke ontboezemingen geeft Hanou aan dat het hem hier gaat om Amsterdam ‘als decor van literatuur tijdens de Verlichting.’ Voordat hij daartoe een aantal schrijvers uit verschillende genres de revue laat passeren staat hij zichzelf toe twee zaken aan de orde te stellen, namelijk die van het ideale Amsterdam aan de hand van een aquarel van H.P. Schouten, die een liefelijk beeld van de stad rond 1775 laat zien, en die van het probleem van de imagologie. Van alle grote steden had vooral Utrecht een echt imago, zo betoogt de schrijver, en hoe dat eruitzag illustreert hij met een aardig verhaal uit Langendijks Het wederzijds huwelijksbedrog. In Utrecht werd niet gewerkt maar zat de adel in haar stadse huizen verveeld naar buiten te kijken. Als er al een eenduidig imago van Amsterdam bestond dan was dat er een van een stad waar gewerkt werd, een stad van de handel en het grote geld.
Justus van Effen, Jacob Campo Weyerman en de dames Wolff en Deken worden ingezet om aan te tonen dat Amsterdam ook in de literatuur van de Verlichting als ‘de ruggengraat van de natie’ wordt gezien. Van de onderkant van de samenleving krijgen we een mooi specimen te zien als Focquenbroch zich over een van de ‘ondeftige Amsterdamse locaties’ mag uitlaten, en een onbekende parodie uit 1794 op Feiths Julia geeft Hanou de gelegenheid op de van hem bekende wijze uit te pakken. Eruditie, een enkele vileine opmerking en aardig wat in tongue-incheek-stijl strijden hier - als trouwens in de hele tekst - om voorrang.
Voor een voorbeeld uit de politieke sfeer maakt Hanou opnieuw gebruik van een afbeelding. Romeyn de Hooghe tekende, als beroepspropagandist in het kamp van Willem III, voor de illustratie en tekst van Mardi Gras de Cocq à l'Ane uit 1689. Beide zijn in deze uitgave opgenomen en kort van commentaar voorzien. Amsterdam en de orangisten lagen elkaar niet zo en De Hooghe haalt de stad ‘op een buitengewoon ingenieuze wijze [...] onderuit.’ Jan Kinker ten slotte, ook al geen onbekende, sluit de rij. Kinker, aan de Amsterdamse Overtoom geboren, is exemplarisch voor de opleving van het wijsgerig denken en exponent van de kantiaanse Verlichting. Hanou citeert de eindpassage van zijn Eeuwfeest by den aanvang der negentiende eeuw, ‘een allegorie waarin de Mensheid de hoofdrol heeft’, en dat de toeschouwers in de Amsterdamse schouwburg als een beginselprogramma in de oren moet hebben geklonken.
Hanous eigen beginselprogramma zit verstopt in een van de laatste eindnoten: ‘mijn Lof der Pruiken is nog niet beëindigd, en het is nog geen “Hora est”.’ Gelukkig maar, de bron is nog (lang) niet opgedroogd. Intussen moeten niet alleen de campisten deze liefdesverklaring aan de achttiende-eeuwse letterkunde in huis halen, ook bijvoorbeeld de ‘studentes’ die Hanou tijdens zijn colleges in Nijmegen ‘terroriseren’ met hun klachten dat de Verlichting helemaal niet zo verlicht was (bron: het aan de KUN nog steeds voorgeschreven Boek der Verlichting van Paasman) zouden er wel bij varen.
Monique Bullinga
| |
Mary Terrall, The Man Who Flattened the Earth. Maupertuis and the Sciences in the Enlightenment. The University of Chicago Press. ISBN 0-226-79360-5. 408 pagina's. Prijs $ 39.00.
Het was in de jaren vijftig van de 18e eeuw onder geleerden en geletterden in heel Europa het gesprek van de dag: de Leidse hoogleraar Samuel Koenig had de president van de Berlijnse Academie van Wetenschappen van
| |
| |
plagiaat beschuldigd. Deze Franse wiskundige. Pierre-Louis Moreau de Maupertuis (1698-1759), zou in zijn publicaties te veel hebben ontleend aan Leibniz en diens ideeën over het beginsel van de kleinste werking aan zichzelf hebben toegeschreven. De conclusies van Maupertuis over deze wet uit de klassieke mechanica, waarover de Fransman al eerder had gepubliceerd, kwamen volgens Koenig volledig voor rekening van Leibniz. Bovendien was de bewijsvoering van Maupertuis op z'n minst zwak te noemen.
Nog voordat hij op papier de discussie met de machtige Maupertuis aanging, legde Koenig zijn twijfels aan hem voor. Hij wilde een open wetenschappelijk debat met zijn Berlijnse opponent, maar voordat hij het wist belandde hij in een prioriteitenstrijd die - op die tussen Leibniz en Newton na - zijn weerga niet kende. Koenig had tijdens zijn studie in Bazel colleges gevolgd bij de wiskundige geleerde Jakob Hermann, beschermeling van Leibniz zelf. Deze Hermann had met Leibniz gecorrespondeerd over dit beginsel van de kleinste werking, waarover de laatste al terloops had geschreven, en zelfs had Koenig kopieën van de bewuste brieven gekregen van de Bernse handschriftenverzamelaar kapitein Samuel Henzi. Ook Maupertuis moet van de inhoud van deze brieven op de hoogte zijn geweest, beweerde Koenig.
Maupertuis reageerde in eerste instantie afhoudend. Beledigd weigerde hij zelfs Koenigs artikel over de kwestie vooraf te lezen. Maar toen het eenmaal was verschenen in het wetenschappelijke tijdschrift Nora Acta Eruditorum (1751) waren de rapen gaar. Die brieven van Leibniz had Koenig uit zijn duim gezogen, fulmineerde Maupertuis. Hij belegde zelfs een speciale vergadering onder de leden van de mathematische klasse van de Berlijnse Academie om over de aanval van Koenig een uitspraak te doen. Veel leden hadden zich afgemeld, omdat ze niet bij de kwestie betrokken wilden raken. Koenig werd uiteindelijk in het ongelijk gesteld, want hij was niet in staat geweest de originele brieven over te leggen. Hem werd op zijn beurt valsheid van geschrifte in de schoenen geschoven. Teleurgesteld zegde Koenig daarop zijn lidmaatschap van de prestigieuze Academie op. Wel publiceerde hij later de kopieën in zijn Appel au Public (1753), maar ook daar namen de verdedigers van Maupertuis geen genoegen mee.
Intussen waren ook anderen, buiten de Academie, zich met de kwestie gaan bemoeien. Artikelen en pamfletten verschenen aan de lopende band en lang niet altijd ten faveure van de Berlijnse geleerde. Maupertuis had zijn macht misbruikt, luidde de kritiek. Hij had de geleerden van zijn Academie voor zijn karretje gespannen. Voltaire bijvoorbeeld, in die jaren te gast bij de Pruisische koning Frederik de Grote in zijn paleis Sans Soucis, moest niets hebben van de malloot en machtswellusteling die Maupertuis in zijn ogen was. Hij nam het op voor Koenig en schreef zijn satirische Diatribe du Docteur Akakia (1752). Nu was het de beurt aan Frederik om zich met de strijd te bemoeien. Hij was in zijn wiek geschoten, niet alleen omdat zijn protégé Maupertuis werd aangevallen, maar ook omdat Voltaire het lef had gehad het werk buiten zijn medeweten om bij de hofdrukkers te laten drukken. De vorst gebood dan ook de hele oplage te verbranden. Gelukkig was Voltaire zo slim geweest het manuscript achter de hand te houden en naar een betrouwbare uitgever te sturen.
Die uitgever was de Leidenaar Elie Luzac, een goede bekende van Koenig. Het is slechts een voetnoot in de strijd tussen Koenig en Maupertuis, maar duidelijk is wel dat uitgevers als Luzac goed garen sponnen bij dit soort wetenschappelijke debatten. Hij had immers niet alleen het werk van Maupertuis in zijn fonds, ook Koenigs verdedigingsgeschrift en bijvoorbeeld dat van Koenigs leerling Antonius Brugmans rolden van zijn persen.
Deze voor Leibniz postume prioriteitenstrijd met Maupertuis heeft tot in de negentiende eeuw de gemoederen beziggehouden. De vondst van de brieven van Leibniz plaatste het gelijk aan Koenigs kant, al blijft het de vraag of Maupertuis weet kon hebben van deze ongepubliceerde teksten. Leibniz had nergens een alomvattende theorie over het beginsel van de kleinste werking gepubliceerd. Hij heeft er wel uitspraken over gedaan maar het was Maupertuis die er voor het eerst een wetenschappelijke discussie over aanging.
De hele kwestie is in de wetenschapsgeschiedenis onderbelicht gebleven, maar dankzij de onlangs verschenen biografie Maupertuis and the Sciences in the Enlightenment wordt ze aan de vergetelheid ontrukt. De biograaf Mary Terrall is werkzaam aan de University of California in Los Angeles en heeft zich gespecialiseerd in de geschiedenis van de wetenschap in de vroegmoderne tijd. Zij is niet de eerste die de wetenschappelijke verdiensten van Maupertuis over het voetlicht brengt, want tien jaar geleden verscheen reeds de intellectuele biografie van Maupertuis, samengesteld door David
| |
| |
Beeson. Maar nadrukkelijker dan haar voorganger plaatst Terrall het werk van Maupertuis tegen de achtergrond van wat er in zijn tijd aan discussies werden gevoerd in de Republiek der Letteren. Daarmee biedt ze een fascinerende inkijk in de wereld van de wetenschappen ten tijde van de Verlichting. Bovendien beschrijft ze in detail het persoonlijke leven van Maupertuis waardoor ook zijn persoonlijkheid en karakter beter uit de verf komen.
Een van de grote wetenschappelijke thema's van de achttiende eeuw die Terrall aan de orde stelt is spontane generatie, zonder voortplanting. Verschillende grote geleerden als Abraham Trembley, Georges-Louis Buffon, John Needham, en Lazzaro Spallanzani hielden zich hiermee bezig en ook Maupertuis deed er onderzoek naar om zich vervolgens voor de vraag gesteld te zien hoe dit te rijmen met het scheppingsverhaal. Spontane generatie impliceert immers dat niet God als schepper eraan te pas komt maar dat de soort zichzelf genereert. Een gewaagde conclusie in die dagen. Maupertuis spreekt die dan ook niet uit maar desalniettemin kan hij dankzij zijn waarnemingen in Système de la Nature (1751) gezien worden als een voorloper van Charles Darwin.
Beroemder is Maupertuis echter geworden als leider van een expeditie naar Lapland, in 1736. Samen met onder anderen de Zweedse astroloog Anders Celsius trok Maupertuis door het onherbergzame arctische landschap. De tocht had als doel daar geodetisch onderzoek te verrichten en de exacte lengte van de meridiaan op te meten. Daarmee wilde Maupertuis bewijzen dat Newton gelijk had met zijn hypothese dat de aarde aan beide polen afgevlakt was. Door de meridiaan te meten konden ze de werkelijke vorm van de aarde bepalen. Tegelijkertijd werd aan de evenaar onderzoek gedaan naar de astronomische breedtegraad. Toen beide onderzoeksresultaten met elkaar werden vergeleken bleek de expeditie van Maupertuis tot geringere afmetingen te zijn gekomen en daarmee Newtons gelijk te hebben bewezen. Daarmee werd Maupertuis' faam als The Man who Flattened the Earth - de ondertitel geeft het al aan - gevestigd.
Aan de hand van brieven beschrijft Terrall deze barre tocht. Muggen en kou, daar hadden de mannen last van. Maar ook aan liefde hadden ze geen gebrek. Nadat Maupertuis in eigen land was teruggekeerd, dienden zich plotseling twee Lapse meisjes bij hem aan. Hij zou ze zelf als souvenir uit het verre Lapland hebben meegenomen, ging het gerucht. Hoewel inmiddels bekend is dat het om Zweedse meisjes ging, kan ook Terrall niet achterhalen wat hen heeft bezield om de expeditieleider achterna te reizen naar het verre Parijs. Feit is dat de reputatie van de ambitieuze geleerde niet altijd even goed was. Zo werd hij nog in 1755, toen hij in Berlijn woonde, door een meisje gechanteerd omdat hij haar zwanger had gemaakt. Maupertuis kreeg het voor elkaar dat zij werd opgesloten in de Spandau-gevangenis, maar toen haar gevangenschap crop zat weigerde vorst Frederik hem ter wille te zijn. Haar detentie verlengde hij niet.
In Berlijn was Maupertuis niet geliefd. Hij sprak bijna geen woord Duits. Anders dan de vele Franstalige hugenoten die in Berlijn waren neergestreken, was hijzelf rooms-katholiek. Bovendien bleek hij niet in staat vooraanstaande geleerden naar Berlijn te halen. Montesquieu en Haller bijvoorbeeld legden zijn verzoeken naast zich neer. Dit kwam zijn aanzien niet ten goede. Voorts kon het klimaat hem nauwelijks bekoren. Hij hunkerde naar Frankrijk, naar Bretagne, waar hij vandaan kwam. Na de kwestie Koenig vertrok hij om gezondheidsredenen uit Berlijn. De Zevenjarige Oorlog verhinderde hem snel terug te keren en uiteindelijk stierf hij in Bazel. Alleen en gedesillusioneerd. Syfilis was vermoedelijk de doodsoorzaak.
Rietje van Vliet
| |
Herman Kattenberg, Maupertuis, Rotterdam, uitgeverij Ad. Donker 2003. ISBN 90-6-100-534-5. Prijs 15,90.
Over de reis van Maupertuis naar Lapland, waar hij ontdekte dat de aarde aan de noord- (en de zuidpool) is afgeplat.
rvv
| |
De Kaap: Goede Hoop halverwege Indië. Bloemlezing van Kaapteksten uit de Compagniestijd door Marijke Barend-van Haeften en Bert Paasman. Hilversum, Verloren, 2003. ISBN 90-6550-688-8. 192 blzz. Prijs 19,-.
Twintig teksten uit de periode 1595-1803, waarvan veertien na 1670. Vrij korte inleiding (14 blzz.). Vakbekwame annotatie.
ah
| |
J.F. Fischer Fzn. en Symen Kingma. De Delft boven water. Franeker, Uitg. Van Wijnen, 2003. ISBN 90-5194-240-0. 88 blz. Prijs 22,50.
Het oorlogsschip de Delft werd in 1787 gebouwd; en vocht mee in de zeeslag bij Kamperduin (1797) toen het, stukgeschoten, met 35 doden en ruim 70 gewonden, de vlag
| |
| |
moest strijken. Het zinkt desondanks. Geschiedenis van dit schip en zijn bemanning. Men bouwt heden aan een replica. - Verklaringen die de politieke omstandigheden en het tijdskader pogen te verduidelijken hebben soms iets curieus. Bij 1794 heet het: ‘Het kost [de patriotten] moeite de Franse generaals over te halen tot een aanval op de Republiek - een soort landveraad waarvan ook de Nederlander van vandaag de dag rillingen krijgt.’ Dit soort historici twist er ook over welke taal de slang uit Genesis sprak.
ah
| |
Emilie Fijnje-Luzac, Myne beslommerde Boedel. Brieven in ballingschap 1787-1788, ingeleid, verzorgd en geannoteerd door J.M. Baartmans, Nijmegen, Vantilt 2003. Prijs 18.80.
Een actueel thema: het wedervaren van een familie die wegens politieke strubbelingen asiel zoekt in een naburig land. In dit geval betreft het een achttiende-eeuws Delfts gezin dat weliswaar in goede doen was maar dat wegens de rabiate, patriotse stellingname van de heer des huizes op de vlucht moest slaan toen de orangisten dankzij de Pruisische troepen weer het heft in handen kregen. In meer dan veertig schitterende en soms ontroerende brieven aan haar broer en schoonzus schreef Emilie Fijnje-Luzac over wat ze tijdens haar ballingschap moest doorstaan. De brieven bevinden zich in het archief van de Universiteit Leiden. Jacques Baartmans, de bezorger van deze brieven, maakte er reeds dankbaar gebruik van in zijn proefschrift Hollandse wijsgeren in Brabant en Vlaanderen (Vantilt 2001). Ze waren echter te mooi om ze weer te doen verdwijnen in de kelders aan de Witte Singel. Dat is de reden dat ze nu in een sobere doch goed verzorgde editie op de markt zijn gebracht.
Emilie Luzac (1748-1788) was in haar familie niet de eerste die schreef over de lotgevallen tijdens een vlucht naar een veilige thuishaven. Ook haar grootvader Jean Luzac noteerde zijn belevenissen over zijn vlucht: uit de Dordogne, vlak na de herroeping van het Edict van Nantes in 1685. Dit dagboek bevindt zich nog altijd in het Gemeentearchief van Leiden, de stad waar de familie - na een intermezzo in Franeker - uiteindelijk is neergestreken. De vader van Emilie. Jean Luzac, gaf samen met haar oom Etienne Luzac de Gazette de Leyde uit. Onder het bestuur van haar broer Jean Luzac zou deze Franstalige Leidse krant de Herald Tribune van West-Europa worden.
Emilie trouwde in 1775 met de Delftse journalist en later, tijdens het Franse bewind, de radicale polticus Wybo Fijnje (1750-1809). De Hollandsche Historische Courant kwam onder zijn hoofdredacteurschap tot stand. Fijnje had de ambitie de krant minimaal te laten uitgroeien tot het niveau van zijn Leidse concurrent. Daar leek hij goed in te slagen, getuige het groeiende debiet en daarmee de toegenomen welstand waarin het gezin Fijnje verkeerde.
In de jaren tachtig werd de toon die Fijnje in zijn krant aansloeg, steeds radicaler. Ook ging hij zich steeds meer bemoeien met de politieke facties binnen de stad, waardoor hij een der patriotse voormannen in Delft werd. In 1787 was het echter afgelopen met de patriotse pret. Pruisische troepen schoten Willem V. prinses Wilhelmina van Pruisen en de orangisten te hulp. Voor de patriotten die in de strijd tegen de Oranjes het voortouw hadden genomen, was het zaak zo snel mogelijk de biezen te pakken. En zo vertrokken de Fijnjes spoorslags. Eerst naar familie in Leiden en Amsterdam, daarna naar het zuiden: naar de Oostenrijkse Nederlanden en nadien naar Noord-Frankrijk.
In haar brieven beschreef Emilie uitgebreid wat ze onderweg zag. Van Antwerpen was ze niet gecharmeerd. Ze vond het er vies en de huizen waren ‘zonderling, luguber ongemakkelyk, en zonder smaak.’ Brussel vond ze stukken aangenamer, vooral ook omdat ze daar een huis kon huren waar haar eigen huisraad, meubels en boeken uit Delft naar toe gebracht waren. Spoedig werd de toonzetting in haar brieven somberder: Emilie beviel in Brussel van Gontje, die echter al na enkele dagen overleed. Dit ‘lief kleintje is hier zonder eenige Staatsie bygezet op een gereformeerd kerkhof, vermits het een geusje zynde op geene andere plaats kon begraven worden.’
Het leven in Brussel werd steeds duurder en de Fijnjes moesten steeds soberder leven. Op allerlei manieren probeerden ze de huishoudbeurs aan te vullen. Een verhuizing naar Noord-Frankrijk bood perspectief. Daar was het leven goedkoper en bovendien was er een mogelijkheid dat ze wegens hun politieke standpunt in aanmerking kwamen voor materiële steun van Frankrijk. En zo vertrok het gezin Fijnje naar Sint-Omaars in Frans-Vlaanderen. Ook daarvandaan, vanuit Château de Watten, schreef Emilie een aantal brieven, waarin ze verslag deed van het huis, haar huisgenoten en haar dagelijkse beslommeringen. In 1788 ging het echter slecht met haar gezondheid, zo schreef Wybo aan de familie. Ze is datzelfde jaar nog overleden.
Rietje van Vliet
|
|
Auteursrechtelijk beschermd