Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 24

Verschenen

Paul Claes, De kameleon. Roman. Amsterdam, De Bezige Bij 2001. ISBN 90-234-7046-X. 240 blzz. Prijs f 32,50.

De chevalier (chevalière?) d'Éon is de bekendste travestiet van de 18e eeuw. Hij/zij was een Franse (dubbel)spion en diplomaat. Deze levensbeschrijving in de vorm van fictie behoeft niet bijgezet op het plankje met het groeiende aantal historische

[p. 183]

romans over dit tijdvak. Claes heeft namelijk inhoudelijk en stilistisch een vluggertje geproduceerd.

[ah]

Robbert Goddard, Bij nacht en ontij. 's-Gravenhage, Uitg. BZZTôH 2001. ISBN 90-5501-8244. 388 blzz. Prijs f 43,-.

Thriller over machinaties rond de geheime documenten van de South Sea Company, in 1721 en latere jaren. Een Londense kaartenmaker raakt betrokken bij de zaak en reist half Europa rond. Onze Republiek is niet zelden het strijdtoneel van de geheime diensten uit de diverse landen, terwijl de Amsterdamse Estelle de Vries de rol heeft van Mata Hari. Volgens het omslag is Goddard ‘de meest begenadigde verteller van dit moment’. Ik vrees dat de uitgever hier een moment had van bubbelnegotie-blijheid. Desondanks is Goddard geschikt voor de donkere dagen.

[ah]

Korrie Korevaart, Ziften en zemelknoopen. Literaire kritiek in de Nederlandse dag-, nieuwsen weekbladen 1814-1848. Hilversum, Verloren 2001. 504 blzz. ISBN 90-6550-638-1. Prijs f 70,-.

Het belang van dit boek is duidelijk indien men zich realiseert dat tal van 18e-eeuwse auteurs in het behandelde tijdvak nog in leven en zelfs actief zijn. Korevaart heeft trouwens een goede naam als periodiekenexpert; het was ooit een genoegen haar kritiek op de amateuristische in 1985 door de KB in elkaar gesmeten CCD te lezen.

Dit is een helder geschreven en informatierijk boek. Zo is het een verrassing te constateren dat de Bredasche Courant ruim tweemaal zoveel recensies heeft als de Arnhemsche Courant. Enkele recensenten (B.H. Lulofs), schrijvers (Robidé van der Aa, Van de Hoop Jr.) en thema's (de Belgische opstand) krijgen bijzondere aandacht. Van groot nut: bijlage II die een lijst van werken bevat met vermelding van de vindplaatsen van de recensies. En het lucht op te constateren dat deze 19e-eeuwse expert weet dat soms iets eerder bestond: ‘de aanzet en het begin van de popularisering van de politiek door de pers moet zeker in de achttiende eeuw worden gezocht’ (p. 54).

De noten lijken soms wel, soms niet in de index verwerkt.

[ah]

C. Houtman [e.a. red.], Biografisch lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme. Deel 5. Kampen, Kok 2001. 608 blzz. ISBN 90-435-0384-3. Prijs f 97,50.

Het is merkwaardig dat Nederland, zoals dat in België bijvoorbeeld wel het geval is, geen goed modern biografisch lexicon bezit dat alle eeuwen bestrijkt en dat voortdurend aangevuld wordt. Het in 1979 met nogal veel fanfare begonnen Biografisch Woordenboek van Nederland is in geen enkel opzicht een goede vervanger van het nogal altijd waardevolle, bekende Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek. Dat BWN behandelt voornamelijk figuren uit de negentiende en twintigste eeuw. Gelukkig wordt op deelterreinen van de cultuur dit probleem soms ondervangen.

Het Biografisch lexicon voor de geschiedenis van het Nederlands protestantisme is een waardig opvolger van ‘De Bie en Loosjes’ dat hetzelfde terrein eerder bestreek. Het is ouderwets grondig en verdient naast het NNBW geraadpleegd te worden. In elk deel vindt men een cumulatief register op de eerder verschenen delen. In deel 5 vindt men uit de tijd van de Verlichting lemmata (het is maar een greep uit de eerste letters van het alfabet) over de door Elisabeth Wolff ooit aangevallen Petrus Abresch (1735-1812). Pierre Bayle (1647-1706), Willem Bilderdijk (1756-1831). Franciscus Burman (1671-1719), Benjamin Furly (1636-1714).

In alle lemmata ligt het accent eerder op de ideeën en op de cultuurhistorische positie van de beschrevenen dan op hun biografie. In een dergelijk lexicon is dat wellicht nodig. Toch, af en toe wenst men wat meer ruimte voor (onderzoek naar) de biografie. Zo schrijft Joris van Eijnatten, bekend van zijn voortreffelijke studies over Bilderdijk, in zijn lemma over deze auteur: ‘Zijn weigering in 1795 om de eed op het revolutionaire regime af te leggen, leidde tot een ruim tienjarige verbanning uit de Nederlanden.’ Tja... is dit niet een hardnekkig onderdeel van de oude Bilderdijkhagiografie? Ik denk dat onderzoek vrij gemakkelijk kan uitwijzen dat Bilderdijk van de triviale financiële nood een politieke deugd maakte en daarom met een ideologisch verantwoord smoesje zijn land ontvluchtte. Verlossers van vaderland en wereld, zoals Bilderdijk. Multatuli en Singh hebben wel meer de neiging een fraai ideologisch verhaal te verzinnen wanneer de bodem van de beurs zichtbaar wordt.

[ah]

E.A. van Beresteyn, Genealogisch Repertorium door -. Supplement 1995-1999 samengesteld door A.J. van der Tang. Den Haag, Centraal Bureau voor genealogie 2001. 564 blzz. ISBN 90-5802-022-3. Prijs f 67,-.

Het eerste genealogisch repertorium verscheen in 1969. Het vierde (!) supplement in 2001. Dit repertorium blijft een waardevol onderzoeksinstrument voor het zoeken naar gegevens over personen. Temeer, omdat de gebruikelijke bibliografieën steeds meer hiaten vertonen. Bij de historische instrumenten is het in Amsterdam vervaardigde HINT,

[p. 184]

dat op vele bibliotheeksschermen genoemd wordt, wegens de geringe hoeveelheid opgenomen boeken en artikelen vrijwel onbruikbaar; het kan beter verdwijnen. De afdekkingsgraad van het Repertorium van boeken en tijdschriftartikelen betreffende de geschiedenis van Nederland laat te wensen over en loopt doorgaans vele jaren ten achter; bovendien is daar een inperking van het aantal depouilleerbare zaken aangekondigd.

Tot overmaat van ramp wordt bericht dat ook bij de onvolprezen Bibliografie van de Nederlandse taal- en literatuurwetenschap die onder de verleden leiding van Marja Geesink welhaast een staat van perfectie bereikte, het aantal te gebruiken bronnen beperkt zal worden. Men kan er dus heden ten dage niet zeker meer van zijn dat men alle benodigde secundaire literatuur inderdaad gevonden heeft. Het ware beter dat het relevante ministerie dit soort structurele heuristieke inventarisatie bekostigt, beter althans dan gelden te fourneren aan instituten voor IJslandkunde of Tekstvariantologie.

Anders gezegd: dit Repertorium doorbladerend kan men nieuwgierig worden naar de identiteit van die Pa(a)pe uit Giethoorn en de daarbij gegeven literatuur. Is dit de Paape-experts bekend?

En wat moet dat artikel van ene Struijs. ‘Abraham van der Linden. Leven en werk van een belangrijke achttiende-eeuwse Vlaardinger’? In twee kwartierstaten wordt blijkbaar iets gezegd over ene 't Hoen - is dit Pieter? Het is duidelijk dat dit Repertorium vele wetenschappers zenuwachtig kan maken.

[ah]

Thomas von der Dunk, Een pantheon voor Apeldoorn. De plannen voor de bouw van een simultaankerk op Het Loo onder Lodewijk Napoleon. Zutphen, Walburg Pers 2001. 126 blzz. ISBN 90-5730-157-1. Prijs f 30,75.

Simultaankerken voor diverse gezindten: zoiets leek vooral iets Limburgs tijdens de 18e eeuw, toen uit noodzaak en onder dwang van de overheid verschillende gezindten in eenzelfde oud gebouw kerkten. Lodewijk Napoleon ordonneerde echter een nieuwe kerk voor zowel protestanten als katholieken, voor zijn buiten bij Apeldoorn. Die kerk moest, na de woelige Bataafse jaren, de nationale verzoening symboliseren. Een uniek project dus. De kerk werd nooit gebouwd, wegens de ontwikkelingen in 1810.

Welke idee, welk concept zat hierachter? Von der Dunk zegt er niet echt veel over. Een enkele opmerking lijkt erop te wijzen dat het plan niet zozeer afkomstig was van Lodewijk zelf als wel van zijn entourage. Een gemiste kans: want was de achtergrond van dit politiek-verlicht religionisme? De auteur besteedt vooral aandacht aan de architectonische en kunsthistorische aspecten van de bouwplannen.

De gebruikte literatuur lijkt af en toe gedateerd. Von der Dunk lijkt niet bekend met het grote werk van Munier (1988) over simultaankerken en maakt, wanneer hij de remonstrantse ideeën over de éne christenkerk bespreekt, geen gebruik van Vuyks recente pubicaties daarover.

[ah]

P. den Boer [red.], Beschaving. Een geschiedenis van de begrippen hoofsheid, heusheid, beschaving en cultuur. Nederlandse begripsgeschiedenis 3. Amsterdam, AUP 2001. 360 blzz. ISBN 90-5356-477-2. Prijs f 69,-.

Het derde deel in de reeks, begonnen met de behandeling van de begrippen ‘Vaderland’ en ‘Vrijheid’, en op dezelfde wijze opgesteld: essays telkens betrekking hebbend op kleinere perioden uit de gehele Nederlandse geschiedenis, vanaf Middeleeuwen tot op heden. Omdat de auteurs lang niet alles overzien en elk slechts een bepaald type bronnen benut, leidt zulks tot nu toe tot een reeks waarin de delen veel weg hebben van een symposiumbundel. Zo'n bundel kan waardevolle zaken bevatten.

In een nuttig inleidend, fors uitgevallen artikel beschrijft Den Boer de ontwikkelingen binnen begripsgeschiedenis; bijvoorbeeld het probleem dat men methodisch wel moet aannemen dat in eerdere perioden al bepaalde betekenisinhouden (deels afgedekt door verschillende woorden/begrippen) bestonden voordat één relevante etiketwoord ging bestaan in een latere periode (inderdaad: een hachelijke veronderstelling). Hierbij schetst hij ook de contouren van het begrip ‘beschaving’, in overdrachtelijke zin bestaand vanaf eind 17e, en als zodanig echt gangbaar geworden in de 18e eeuw. Het wordt pas rond 1900 verdrongen door het begrip ‘cultuur’, terwijl andere talen dan het Nederlands ook in het derde kwart van de achttiende eeuw begrippen ontwikkelden als civilisation/civilization die eerste een dynamiek en proces aanduidden, daarna een toestandscategorie.

Voor onze periode zijn uit deze bundel vooral van belang: A. Hietbrink, ‘De deugden van een vrije republiek. Opvattingen over beschaafdheid in de achttiende-eeuwse republiek’; deels: R.A.M. Aerts en W.E. Krul, ‘Van hoge beschaving naar brede cultuur. 1780-1940’ en J. van Eijnatten, ‘Protestantse schrijvers over beschaving en cultuur’. Hietbrink gebruikt vooral de bekende smalle basis van teksten, de ‘spectators’, voor zijn onderzoek. Hij bestrijdt overigens terecht Buijnsters' opinie dat die bladen geen politieke effecten hadden (206); zij waren juist expressie van een militante republikeinse ‘beschaving’. Ook Eijnatten wijst (261) op het proces-karakter van het begrippenpaar Verlichting en Beschaving.

Het boek heeft een apart, zeer goed uitgewerkt trefwoordenregister.

[ah]