Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 23

Verschenen

Arie Wilschut, Goejanverwellesluis. De strijd tussen patriotten en prinsgezinden, 1780-1787. Hilversum, Verloren 2000. Verloren verleden 9. 96 Blzz. ISBN 90-6550-450-8. f 19,90.

In deze aardige reeks voor breed publiek, betreffende nationale personen en gedenkwaardigheden uit het verleden, is ‘Goejanverwellesluis’ aanleiding tot een heldere uiteenzetting over de patriottentijd. Rijk geïllustreerd. Opvallend: het vijfde, tevens laatste, hoofdstukje over het beeld van de patriotten in de Nederlandse geschiedschrijving, met naar mijn smaak te veel gezeur over volstrekt antiquarische discussies rond het vergruisde geschiedbeeld van de patriottentijd. Historici zouden moeten ophouden met steeds achterom te zien wat Fruin, Geyl, Romein en andere bekende historische godfathers gezegd hebben; en doen wat zij al eeuwen niet gedaan hebben: bijvoorbeeld het schrijven van goede biografieën van de belangrijkste staatslieden uit deze periode. Dat zou opschieten. [AH]

[p. 160]

Ernestine van der Wall, Socrates in de hemel? Een achttiende-eeuwse polemiek over deugd, verdraagzaamheid en de vaderlandse kerk. Hilversum, Verloren 2000. Zeven Provinciënreeks 19. 92 Blzz. ISBN 90-6550-176-2.

In deze reeks, qua opzet vergelijkbaar met de voorgaande, een deel over een bekende, cultuurhistorisch interessante strijd tussen vrijzinnigen/verlichten en calvinisten. De uiteenzetting behandelt het verschijnen van de door de remonstrantse ds Nozeman gemaakte vertaling van Marmontels Bélisaire (1767), en het daarop gevolgde debat over de mogelijkheid zalig te worden buiten het christendom, de rechten van de publieke kerk, en inhoud en praktijk van vrijheid en verdraagzaamheid. Wolffs Onveranderlyke Santhorstsche geloofsbelydenis (1772) is een bijdrage aan deze polemieken die als het ware een aankondiging zijn van de discussies van de patriottentijd. Schrijfster bereidt een groter werkboek in de Engelse taal voor, over dezelfde materie. [AH]

A.C.H.M. de Kok, N.I. Novikov als vrijmetselaar. De spirituele zoektocht van een Russische schrijver, publicist en uitgever 1744-1818. Z.p. [2000]. Proefschrift UvA. 442 Blzz.

Novikov als uitgever was debet aan een flink percentage van de Russische boekproductie van de 18e eeuw. Zelf schreef hij de eerste spectators van dat land. Zijn geestelijk heil vond hij tenslotte bij de Rozekruisersloges die door het Russisch-orthodoxe christendom werden geïnspireerd. Een vergelijkbare gang ging ook een flink aantal Nederlandse vrijmetselaars. Opvallend is dat ook in dit boek blijkt dat Russische edellieden banden hebben gehad met de Leidse loge La Vertu: een aantal van hen werd in die loge opgenomen, tijdens de studie te Leiden. [AH]

De maçonnieke inwijdingsrituelen anno 1812. Een reconstructie door W. Bruijnesteijn van Coppenraet. Arnhem 2000. ISBN 90-802962-3-6. f 49,- 140 Blzz. (via giro 803107 t.n.v. de auteur te Arnhem).

De bewoordingen en gebruiken van inwijdingsrituelen van de vrijmetselaren liggen niet geheel vast (al is het huidige streven zoveel mogelijk de originelen nabij te komen). In de 18e eeuw ging men (deels) uit van mondeling overgeleverde teksten; uiteraard zorgde dit alleen al voor geleidelijke verandering, wanneer men niet de oorspronkelijke bedoelingen niet meer begreep.

Daarnaast zorgde de tijdgeest voor nieuwe formuleringen, en soms zelfs voor geheel nieuwe teksten (dat is vooral het geval bij nieuw uitgevonden graden en stelsels, ook al doen die zich voor als stammend uit een ver verleden). Studie van deze teksten kan dan ook verrassende inzichten verschaffen over de hermetische dan wel verlichte gevoelens van de betrokken maçons.

Het rituaal van 1820 bijvoorbeeld is een duidelijk product van de ‘rationele’ Verlichting. - In deze editie vindt men een uit de kringen van de Alkmaarse loge De Noordstar afkomstige tekst, gebruikt bij de drie graden van de ‘gewone’ vrijmetselarij: volgens de auteur typerend voor de situatie vanaf 1795. - Geïllustreerd. - Een tikje ontroerend (en eigenlijk ook wel symptomatisch voor het soms in deze kringen voorkomend amateurisme wanneer het ‘eigen’ geschiedvorsing betreft; mede, denk ik, gevolg van het feit dat doorgaans de professionele Nederlandse historici huiverend aan het maçonnieke fenomeen voorbijgaan) is de onnodige weergave van de s-met-één-dwarsstreepje, door een apart teken, dat de huidige lezer geneigd is al fliffend te lezen. [AH]

Clara Cornelia van Eijck, Mijn waarde vrindin. Een Gents journaal (1790-1791) (ingeleid en van commentaar voorzien door Joost Rosendaal). Hilversum, Verloren 2000. Egodocumenten 22. 234 Blzz. ISBN 90-6550-175-4. f 41,85.

Dagboek, in de vorm van brieven aan een vermoedelijk fictieve vriendin, door Clara van Eijck, gehuwd met Pieter Marret. Beiden behoren tot de uitgewekenen van de Utrechtse patriotse elite, in 1787 (de editeur spreekt, in verband met dit jaartal, over 200.000 gevluchten, 40.000 feitelijk uitgewekenen).

De tamelijk karaktervolle Clara is aan het begin van haar journaal 38 jaar, en verblijft met haar man in dan wel bij Gent. We raken vertrouwd met een cercle van gevluchte patriotten in die contreien, onder wie Liebeherr en Ondaatje; tevens met de woelingen en opvattingen in deze streek tijdens de Brabantse Omwenteling. Aldus hebben wij de zeldzame mogelijkheid geconfronteerd te worden met naast en tegenover elkaar bestaande statistische, vonckistische, keizerlijke en patriotse opvattingen: een zeer conspiratieve atmosfeer. Een en ander belemmert niet dat er veel gebreid, gegeten en gekaart wordt.

Annotatie en indices zijn uitstekend verzorgd: zijnde in handen van de expert in Nederlandse revolutionairen van St. Omaars tot aan St. Oedenrode. [AH]