Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 21

[p. 95]

De betekenis van het woord theebriefje^*
Jan Bruggeman

Het woord theebriefje kwam ik voor het eerst tegen, toen ik in 1994 citaten verzamelde voor mijn onderzoek naar Chinese elementen in het werk van Jacob Campo Weyerman. Ik trof het woord aan in het weekblad Den Echo des Weerelds, in de eerste aflevering van het vervolgverhaal Den opkomst en den val van een koffihuys nichtje.^1. Later dat jaar verscheen er een uitgave van dit feuilleton, ingeleid en van annotaties voorzien door André Hanou en een groep Amsterdamse studenten.^2. Het koffiehuisnichtje vertelt in die eerste aflevering hoe zij zich opstelde in het koffiehuis van haar oom.

Dewyl ik nu als Poes moest zitten pronken op de Coffykamer, bestudeerde ik de aldervoordeeligste Wyzen van Opschik die ik kon verzinnen, en ik boorde zo een ruyme Opening in die Toilet-praktyk der Juffers, dat 'er geen galant Heer my passeerde, die niet een kleyne Tol betaalde aan myn Bekoorlykheden. Dees door een kleyn Kompliment, geen door een lekkere Kus, een derde door een vriendelyke Druk op de Oppervlakte van myn Voorschoot, een vierde door een tintelent Handgebaar op de Deyningen van myn rollende Globen, een vyfde door het heymelyk in de hand duuwen van een Liefdedeklaratie, geschreeven op den hoek van een Boekverkoopers Toonbank met roode Ink, by gebrek van Bloed, en een sesde door het Geschenk van een Chinees Theebriefje, of door een handvol Pistaches verbeeldende een zeker Ovaal, dat wel eer een Keyzerin op haar Munt dee slaan tot Misachting der Mannen.

Aan de ene kant was ik blij met mijn vondst, maar aan de andere kant had ik een probleem, want het woord theebriefje kende ik niet. Dus pakte ik het Woordenboek der Nederlandsche Taal en zocht het woord op. Het WNT besteedt heel veel aandacht aan het woord thee. In ruim dertig kolommen wordt het woord behandeld en bij de samenstellingen staat ook het woord theebriefje, maar de betekenis die het WNT geeft, vond ik heel merkwaardig. Er staat: [thee]’-briefje, in de zegsw. een theebriefje bestellen, verbloemend voor: een flatus laten.’^3. Dat is een wind laten. En dan volgt er een citaat uit een werk van Van Elsland en er wordt ook nog verwezen naar de studie van G.D.J. Schotel over het huisgezin in de zeventiende eeuw, waarin gezegd wordt, dat ‘het opgeuren’, ‘evenmin als het voortbrengen van andere geluiden onfatsoenlijk’ was. Het keuren van de thee ging vaak gepaard met het laten van boeren, die ‘Haagse theecomplimenten’ werden genoemd. Als de dames in gezelschap een windje moesten laten, dan verhieven zij zich van hun stoel en zeiden ze: ‘met je permissie’, of ‘permitteer’.^4.

Ook André Hanou en zijn studenten hebben geworsteld met de betekenis van het woord theebriefje, want in de uitgave van het Koffiehuisnichtje staat bij dit woord de volgende annotatie: ‘Vermoedelijk windje: als blijk van waardering voor het genotene.’ En hierachter wordt er verwezen naar de kolommen in het WNT.

* Observatie, gehouden op de Grondvergadering te Leiden, 10 januari 1998.

1. Jakob Campo Weyerman, Den Echo des Weerelds. Amsterdam, Gedrukt voor de auteur. Deel 2, aflevering 13, 13 januari 1727, p. 102.

2. Jacob Campo Weyerman, Opkomst en val van een koffiehuisnichtje (1727). Uitgegeven door André Hanou e.a. Leiden 1994. (Duivelshoekreeks 2). De passage met het woord theebriefje staat op pagina 30.

3. Woordenboek der Nederlandsche Taal. Deel XVI, kolom 1773-1774.

4. G.D.J. Schotel, Het oud-Hollandsch huisgezin der zeventiende eeuw. Haarlem 1868, p. 408.

Een andere betekenis

Enige tijd later las ik een studie van de sinoloog Leonard Blussé: Tribuut aan China. Dit werk behandelt de geschiedenis van de Nederlands-Chinese betrekkingen in de afgelopen vier eeuwen. Vanzelfsprekend staat er een paragraaf in over de thee. Hierin

[p. 96]

vertelt Blussé over de handel in porselein en thee, en vermeldt hij ook de uitdrukking een theebrief per post bestellen.^5. Maar de betekenis die hij eraan toekent, is anders dan in het WNT. Volgens hem werd deze uitdrukking gebruikt als men zich wilde verwijderen om te urineren. De nieuwe betekenis bracht geen oplossing voor de passage in Den Echo des Weerelds. Nee, er ontstond eigenlijk alleen maar meer verwarring, want er waren nu twee betekenissen voor de uitdrukking, en wat een theebriefje eigenlijk was, wist ik nog steeds niet. Ik besloot toen om de betekenis van het woord theebriefje en de uitdrukking een theebriefje bestellen opnieuw te herleiden. Dat is natuurlijk gemakkelijker gezegd dan gedaan, want om de betekenis van een woord te achterhalen, heb je heel veel citaten nodig en ik had er maar twee: het citaat uit het WNT en dat uit Den Echo des Weerelds. Ik ben vervolgens naar de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag gegaan en heb het werk van Van Elsland opgevraagd, want ik wilde eerst eens zien in welke context het woord daar gebruikt wordt.

Het boekje van Van Elsland is getiteld: Gezangen, of het vrolyk gezelschap der negen zanggodinnen.^6. Het is een liedbundeltje, gedrukt in 1717. Het lied met het woord theebriefje heet: Thee bezoek aan Kaatje, Of compritie [= bijeenkomst] van Tryntje, Jozyntje en Kaatje en is ook in een latere bundel nog eens opgenomen.^7. Het lied vertelt over Jozyntje, die Tryntje op straat ontmoet. Samen gaan ze theedrinken bij Kaatje en daar wordt tijdens het theedrinken veel gepraat en geroddeld. In het achtste couplet gelast Kaatje de meid nog eens op te schenken, maar ze constateert dat de thee te slap is. Tryntje zegt dan:

't Kan nóg wel gaan met wat suiker in de mond.
Maak maar geen aâr Trekzeltje klaar;
Ik ben, voor myn part, wel voldaan.
'k Moet eens een Theebrief, per póst, bestellen gaan.

Jozyntje is het daarmee helemaal eens:

j'Hoeft ook niet te praaten van trekken, voor my
'k Kan 't water niet laaten; ik loop 'er ééns by.

En Kaatje sluit zich hierbij aan:

Wat zo dan, o jeetje! Ja wel, (met verlof)
Ik volgje, dat Theetje zet redelyk of.

In couplet negen zegt Tryntje nog: ‘Dat heeft byget, Braaf afgezet.’ Waarna de vrouwen het zogenaamde afzakkertje gaan gebruiken.

Toen ik dat las, wist ik meteen dat de betekenis in het WNT niet juist was en dat Blussé de uitdrukking wel goed had begrepen, want de dames gaan niet weg om een windje te laten; zij verlaten de kamer om te gaan urineren. Zij hebben gedurende de theevisite zo veel thee gedronken, dat het vanzelfsprekend is dat zij de blaas moeten legen.

De beeldspraak in de zegswijze is nu ook meteen duidelijk. Iemand wil zich excuseren en zegt: ‘ik ga een theebriefje bestellen’; net zoals wij nog wel eens zeggen: ‘ik moet een kleine boodschap doen’, of vulgairder, ‘ik ga de aardappelen afgieten’. De

5. L. Blussé, Tribuut aan China, Vier eeuwen Nederlands-Chinese betrekkingen. Amsterdam 1989, p. 98.

6. J.v.E. [= Jan van Elsland], Gezangen, of het vrolyk gezelschap der negen zanggodinnen, kweelende en speelende, op zeer aangenaame uitgezóchte Muzicaale toonen, verscheide Zangstóffen: tot verversinge en verkwikkinge der hédendaagsche zangminnende Herten. Haarlem, Gedrukt by de Wed: Hulkenroy, en Zoons, 1717. (KBH 8 E 16) Het lied staat op pagina 54-59. In Den Echo des Weerelds, deel 1, wordt in de afleveringen 7 tot en met 12 (3 dec. 1725 -7 jan. 1726) geadverteerd voor dit liedbundeltje.

7. Het doolend thee-besoek, of het klyn Hollands thee-bosje; gevult met eenige nieuwe liederen. Haarlem [1747]. (bron: Thema thee, nr. 247).

[p. 97]

thee in het woord theebriefje verwijst naar de zojuist genoten drank en zo begreep iedereen in het gezelschap wat de persoon in werkelijkheid ging doen.

Ik stel dan ook dat de uitdrukking een theebriefje (per post) bestellen in Weyermans tijd betekende: zich verwijderen om te gaan urineren.

Eigen interpretatie

De gevonden betekenis is niet toepasbaar in de tekst uit Den Echo des Weerelds. Daar moet het woord theebriefje iets anders betekenen. Maar wat? Laten we nog eens kijken naar de tekst. Het koffiehuisnichtje zit mooi te wezen. Ze heeft een prachtige jurk aangetrokken, waarschijnlijk met een laag decolleté, en de mannen in het koffiehuis zitten genietend naar al dat moois te kijken. Sommige koffiehuisbezoekers kunnen zich niet bedwingen; ze wordt gekust, ze wordt gestreeld, ze wordt betast. Een van de mannen duwt haar een liefdesverklaring in de hand en verder ontvangt zij een Chinees theebriefje en een handvol pistachenoten. Deze laatste attentie krijgt van Weyerman nog een extra erotische lading mee, vanwege de vorm. De passage is typerend voor Weyermans stijl: een zeer uitgebreide enumeratie met een erotiserende slotopmerking.

Maar wat is nu dat Chinese theebriefje? Ik probeerde me de situatie in het koffiehuis voor te stellen. In mijn verbeelding zag ik een man staan, die met een lichte buiging het koffiehuismeisje een briefje aanbiedt. In de achttiende eeuw wordt een vel postpapier, nadat het beschreven is, gevouwen en daarna met lak verzegeld. Zo'n opgevouwen briefje kan ook dienst doen als envelopje en mogelijk zat daarin wat losse thee. Dat was wat ik mij verbeeldde. Het aanbieden van losse thee aan een meisje kan gezien worden als een zeer aardige attentie, want in Weyermans tijd was de thee nog heel duur. Voor keizersthee werd wel zestig, zeventig gulden per pond betaald, en daar een arbeider slechts dertig gulden per maand verdiende, is het duidelijk dat thee een luxe product was en dat het meisje dit presentje zeker gewaardeerd zal hebben.

Dat was wat ik mij voorstelde bij een theebriefje. Nu moest ik alleen nog de bevestiging voor mijn interpretatie zien te vinden. Ik zocht in allerlei boeken over thee, oude zowel als nieuwe, maar het woord theebriefje kwam ik niet tegen. Wel kreeg ik de tentoonstellingscatalogus Thema thee, de geschiedenis van de thee en het theegebruik in Nederland onder ogen. De tentoonstelling werd gehouden in het Museum Boijmans Van Beuningen in 1978. Daar waren toen honderden voorwerpen te bezichtigen, die verband hielden met de thee en de theecultuur. De auteur, J. ter Molen, besteedt in deze catalogus heel veel aandacht aan de introductie van de thee in ons land en de theemode aan het einde van de zeventiende begin achttiende eeuw.

Niet alleen de thee was in die periode duur, ook de inrichting van het theesalet en de aanschaf van een porseleinen servies brachten hoge kosten met zich mee. De geld verspillende theemode werd al snel belachelijk gemaakt in allerlei kluchten en blijspelen. Ter Molen citeert onder andere uit het blijspel De Hollandsche Zindelykheyt van Weyerman.^8. In dit toneelstuk schildert Weyerman op prachtige wijze een theevisite met een gezelschap van zeer overdreven nette personen. Juffrouw Roos zal voor het gezelschap de thee inschenken, maar ze is erg nerveus en morst wat water. De apotheker Spadulaan verzucht dan, dat hij een derde deel van zijn leven zou willen afstaan, indien dit theewater niet gemorst was. De theeschoteltjes van de apotheker zijn trouwens van onderen beplakt met stukjes bont, opdat er geen krasjes zullen komen op de laktafel.

8. [J. ter Molen], Thema thee, De geschiedenis van de thee en het theegebruik in Nederland. Rotterdam 1978. p. 33.

[p. 98]

In de catalogus kwam ik ook de uitdrukking een theebriefje per post bestellen tegen, ook hier begrepen als ‘zich verwijderen om te urineren’. Uit verschillende andere zaken kon ik opmaken, dat Blussé gebruik had gemaakt van deze catalogus. Ter Molen komt dus de eer toe de juiste betekenis als eerste omschreven te hebben. Wat een theebriefje nog meer kon zijn, vond ik niet. Ik heb vervolgens contact gezocht met de heer Ter Molen, die tegenwoordig adjunct-directeur is van het Museum Boijmans Van Beuningen. Ik legde hem mijn probleem voor, maar hij antwoordde mij, dat hij zich nooit gerealiseerd had, dat het woord theebriefje ook een niet-symbolische betekenis zou kunnen hebben. Wel wees hij me nog op een stilleven van P. van Roestraten, waarop allerlei theeattributen staan, waaronder een trekpotje met enkele porseleinen kopjes en ook een stuk papier met een lakzegel, waarop wat groene thee ligt. Maar of dat nu een voorbeeld was van een theebriefje was niet met zekerheid te zeggen.

Nieuwe citaten

In januari 1997 verscheen de uitgave van De Naakte Waarheyt. In aflevering 10 beklaagt een vrouw zich over haar jaloerse echtgenoot. Ze zegt:

Als een muys zich verroert, als de wind blaast, of als een Engelsche schuyfraam klatert, dan schreeuwt hy, Ha daar komt uw galant! reeds schuylt hy achter de deur! onder het ledikant! of hy beklautert de vensters van het dak! Ja, autheur van de Naakte Waarheyt, ik sta nimmer op van myn stoel om een thebriefje te haalen, of hy zit my op de slippen.^9.

Wat zegt deze vrouw nu? Kan ze nog niet eens naar het toilet op verdenking dat zij een ontmoeting met haar minnaar heeft, of wil ze opstappen om een ècht theebriefje te halen? In eerste instantie meende ik dat het werkwoord halen niet goed paste bij de eerste betekenis. De zegswijze heeft volgens mij een werkwoord nodig die verwijdering uitdrukt, dus bijvoorbeeld een theebriefje posten, een theebriefje wegbrengen. Een ander citaat bracht gelukkig duidelijkheid. In de Voorreden van de Natuurkundige historiesche, ernstige, schertsende, en vrolyke aanmerkingen over de Gemeenzaame t'zamenspraaken, tusschen een geneesheer en zyn lyders uit Juffrouw Hellebrant haar kritiek op de onbekende auteur van de Gemeenzaame t'zamenspraaken met de volgende woorden:

Daarom, Oom, om dat een jonge Juffer niet een kopje thee kan slorpen, noch een vrolyk praatje vermag te houden met een Vriendin, of hy klapt aanstonds uyt 't school. Ja hy staat haar zelfs niet toe van een theebriefje te moogen haalen, of hy vervolgt het Wicht met zyn beschouwing tot op de achterplaats.^10.

Juist die plaatsaanduiding, op de achterplaats, aan het eind van het citaat overtuigde mij ervan dat bij Weyerman de betekenis van een theebriefje halen gelijk is aan een theebriefje bestellen. De twee nieuwe citaten waren op zichzelf mooie vondsten, maar ze hielpen mij niet bij het bepalen van de grondbetekenis van het woord theebriefje.

9. Jacob Campo Weyerman, De Naakte Waarheyt (1737). Met een inleiding door A.J. Hanou. Amsterdam 1997, p. 74 [= p.73].

10. Jakob Campo Weyerman: Natuurkundige historiesche, ernstige, schertsende, en vrolyke aanmerkingen over de Gemeenzaame t'zamenspraaken, tusschen een geneesheer en zyn lyders. Amsterdam, 1738, p. 10.

De oplossing

Enige maanden later las ik weer in Den Echo des Weerelds. In de afleveringen 46 en 47 van de tweede jaargang schrijft Weyerman over het leven van Jan Steen.^11. Deze korte biografie was bedoeld om de lezers te interesseren voor de uitgave van de Konst-

11. Jakob Campo Weyerman, Den Echo des Weerelds. Amsterdam, Gedrukt voor de auteur. Deel 2, aflevering 46 en 47, 1 en 8 september 1727.

[p. 99]

schilders, die binnen korte tijd zou verschijnen bij Alberts en Van der Kloot in 's-Gravenhage. Dat ging echter niet door en de uitgave zou pas twee jaar later, in 1729, uitkomen.

Weyerman wil met deze afleveringen laten zien, hoe in zijn driedelig werk de levens van kunstschilders beschreven zullen worden. Jan Steen is een zeer geschikt voorbeeld, want diens leven zit vol met vrolijke anecdotes. Een daarvan leidde mij naar de oplossing van het probleem.

Op een avond krijgt Jan Steen bezoek van de schilder Jan Lievensz. Deze heeft wat kuikentjes bij zich, die hij met Jan Steen wil oppeuzelen. Jan Steen is daar onmiddellijk voor te vinden. Hij maakt zijn oudste zoon wakker en geeft hem de opdracht voor een halve stuiver tabak te halen met wat korte pijpjes en een flesje wijn om daarmee het feestmaal te completeren. De jongen verlaat het huis en Jan Steen gaat samen met Jan Lievensz de kuikentjes roosteren en opeten. Als de zoon na enige tijd met de boodschappen terugkomt, zijn de kuikens al voor het grootste deel verorberd. En dan lezen we:

Die twee Kannekes en dat briefje Tabak wierden onder een zeedekundig diskoers tusschen dat paar nachtravens geconsumeert, en tegens den ochtendstont gingen Jan Steen en Jan Lievensze een luchtje raapen buyten de Koepoort, om langs die oefening de kooking des Maags te bevorderen.^12.

In het citaat staat dat briefje Tabak, maar voor hetzelfde geld had er tabaksbriefje gestaan. Ik vroeg me af of het woord theebriefje soms gevormd was naar analogie van het woord tabaksbriefje, en of de betekenis van tabaksbriefje wellicht ook toepasbaar was op het woord theebriefje. Wat moest die jongen ook alweer halen? Een halve stuiver tabak. Misschien had het woord briefje hier wel de betekenis van een kleine hoeveelheid, of iets van geringe waarde. En toen realiseerde ik me dat ik nog nooit in het woordenboek bij het woord briefje had gekeken. Wat is een briefje? Dat is een korte geschreven mededeling. Het woord is afgeleid van het Latijnse brevis. Maar het woord kent meerdere betekenissen. Een briefje sneeuw bijvoorbeeld is een pakje sneeuw dat van een tak af schuift. En een briefje spelden is een stukje papier, waarop twaalf dozijn spelden zijn gestoken om de spelden makkelijker te kunnen verhandelen. Als laatste betekenis geeft het WNT voor het woord briefje, een toegevouwen en geplakt winkelzakje, met als voorbeeld toebaksbriefje.

Toen ik bij het lemma tabak ging kijken, vond ik daar bij de samenstellingen het woord tabaksbriefje en de uitleg waarom zo'n zakje een briefje wordt genoemd. Een tabaksbriefje heet zo, omdat op het zakje iets te lezen stond, een rijmpje of een versje. Ik begreep nu, dat thee in de achttiende eeuw in net zulke of misschien wel dezelfde zakjes verhandeld werd als de tabak, en een theebriefje is dus een papieren zakje voor wat losse thee.

12. a.w. p. 367.

Tot slot

Hierna heb ik nog gezocht of dergelijke zakjes bewaard zijn gebleven. Op de tentoonstelling in 1978 waren verschillende zakjes en kaartjes te zien, bedrukt met reclame voor theewinkels uit Amsterdam. De archivaris van de firma Douwe Egberts, de heer Nanhekhan, heeft naarstig voor mij gezocht, maar kon mij niet helpen. Uiteindelijk vond ik enkele zakjes voor de theehandel in het Gemeentearchief van Amsterdam.

[p. 100]

De betekenis van het woord theebriefje heb ik na drieënhalf jaar zoeken kunnen achterhalen en ik hoop dan ook dat als de uitgave van het Koffiehuisnichtje voor de vierde keer gedrukt wordt, de editeur de moeite zal willen nemen de annotatie bij het woord theebriefje te wijzigen.

Adreskaartje van een theehandelaar (GA Amsterdam, inv. nr. N 61.01.016 No 33)