Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 17

[p. 28]

Boekbespreking

[Albertus Frese en Christiaen Schaef], De Uitvaert van het Vryje Metzelaersgilde; Een anti-maçonnieke klucht uit 1735. Van inl. en comm. voorz. door M. Bouman. Amsterdam [enz.], Rodopi, 1993 (Atlantis 5).

Machteld Bouman (verder aan te duiden als MB) heeft met de keuze van haar onderwerp in de roos geschoten. Zoals ze zelf opmerkt: ‘Als eerste volwaardige literaire reactie op de vrijmetselarij in de Republiek is De Uitvaert van groot belang voor de geschiedenis van de orde in Nederland.’ Een studie van de context waarin deze publikatie tot stand kwam en van de bedoeling van de auteurs, alsmede een geannoteerde tekstuitgave mogen zeker op een warm welkom rekenen bij allen die in de vroegste geschiedenis van de vrijmetselarij in Nederland geïnteresseerd zijn. Wat er tot nog toe over gepubliceerd was, gaat van geheel andere invalshoeken uit.

Het boekje omvat een inleiding (16 pp.), drie hoofdstukken met uitleg (102 pp.), en een heruitgave van de oorspronkelijke tekst (22 pp.). Het geheel wordt afgesloten met een literatuuropgave, een lijst van gebruikte afkortingen en een index.

In de inleiding wordt al iets verteld over de vrijmetselarij in Nederland ten tijde van de uitgave van De Uitvaert, over de auteurs en hun bronnen en wordt een samenvatting van de tekst gegeven. In het eerste hoofdstuk gaat het dan over het verbod op de vrijmetselarij in de Republiek dat eind 1735 werd uitgevaardigd, zowel door de Staten en het Hof van Holland, als door de stedelijke overheden in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam, naar aanleiding waarvan De Uitvaert kennelijk geschreven werd. Dat dit verbod juist in deze Hollandse steden werd afgekondigd, is geen toeval; het waren die waar loges werkten. MB beschrijft in dit kader dan ook het ontstaan en de activiteiten van de loges in Amsterdam en Den Haag. Om mij onduidelijke redenen stelt ze de dienovereenkomstige behandeling van de Rotterdamse loge - de oudste van alle - uit tot het tweede hoofdstuk. De officiële argumenten die voor de verbodsbepalingen worden aangevoerd, zijn steeds dezelfde, nl. ‘dat vrijmetselaarsloges broeinesten waren of zouden kunnen worden van “factiën” (agerende politieke groeperingen), “beroertens” (onlusten, rellen) en “debauches” (losbandigheden).’ MB behandelt deze argumenten achtereenvolgens, waarbij ze constateert dat in De Uitvaert uitsluitend het laatste punt is opgepakt. Daarbij gaat ze er uitvoerig op in dat de betekenis die destijds aan deze term werd gehecht, vooral die van sodomie was.

In het tweede hoofdstuk komt het een en ander aan de orde wat de lezer over de vrijmetselarij in het algemeen en over die in Holland omstreeks 1735 in het bijzonder moet weten om de diverse toespelingen daarop in De Uitvaert te kunnen volgen. In dit kader behandelt ze de mythologische geschiedenis van de vrijmetselarij, de bouwsymboliek en de maçonnieke idealen. Daarbij trekt ze steeds de vergelijking met wat erover in De Uitvaert is terug te vinden.

In het derde hoofdstuk gaat MB in op alle aspecten van De Uitvaert als schertsbegrafenis. Hierbij wordt aandacht besteed aan begrafenissen, vrijmetselaarsbegrafenissen en spotbegrafenissen in de 18e eeuw in het algemeen, aan maçonnieke processies en processies die daar de spot mee dreven in Londen, aan de mogelijkheid dat er sprake zou kunnen zijn van een persiflage op het rituaal van de Meestergraad (wat niet het geval blijkt te zijn), en aan de rol en de status van de aansprekers, die een belangrijk doelwit van spot zijn in De Uitvaert.

Na deze drie hoofdstukken volgt de herdruk van de tekst van De Uitvaert. Daarin wordt verteld hoe in een herberg in Scheveningen de voorbereidingen getroffen worden voor de uitvaart van de gesneuvelde glorie van het gilde der vrijmetselaars die hedenavond zal plaatsvinden. Een reeks dialogen tussen de aansprekers Hartloop, Zwartlap en Platvoet, het dienstertje van de herberg Ligtkeursje, twee jongens Jan en Kees, en het Scheveningse echtpaar Kryn en Diewert deelt ons mee wat er gebeurd is en wat er te gebeuren staat. Vervolgens stroomt het volk toe. Dan komt de, in details beschreven, stoet naar buiten, waarbij de toeschouwers zich aansluiten.

Volgens MB is het de bedoeling van de auteurs geweest zowel de vrijmetselaars, als ook en passant de aansprekers, belachelijk te maken. Of ze daar helemaal gelijk in heeft, is een vraag waar ik nog op terug zal komen.

MB heeft in haar studie over De Uitvaert heel wat werk verzet. Met name wat ze weet te vertellen over de contemporaine opvattingen over sodomie en het aanzeggersgilde, geeft een stuk inzicht in de achtergrond van De Uitvaert dat zeer verhelderend

[p. 29]

is. Ook haar ontdekking dat de spotbegrafenis als zodanig een in die tijd veel vaker voorkomend genre vormt, ook als onderwerp van kluchtspelen, plaatst de publikatie in een breder kader.

Helaas voel ik mij genoodzaakt om, naast mijn oprechte waardering hiervoor, ook enige kritische opmerkingen te plaatsen. MB blijkt, ondanks dat ze er toch kennelijk behoorlijk diep in gedoken is, keer op keer onvoldoende inzicht te hebben in wat vrijmetselarij is en hoe het, met name rond 1735 in een Nederlandse loge toegegaan kan zijn. Ook lijkt ze totaal niet in de gaten te hebben dat de vrijmetselarij in Nederland niet rechtstreeks vanuit Engeland werd geïmporteerd, maar via Frankrijk. Zoals uit haar eigen boek blijkt, is bijv. de voertaal in de Hollandse loges (op één na, die in 1735 eigenlijk al ter ziele is) Frans of Nederlands, en dat is ook de nationaliteit van de leden. Door de situatie in Nederland voortdurend met die in Engeland in plaats van Frankrijk te vergelijken slaat ze dan ook steeds de plank weer mis. Ik kan van de resultaten van deze misvattingen, wegens de beperkte ruimte, slechts enkele voorbeelden geven, en dan nog, wegens hetzelfde plaatsgebrek, zonder veel bewijsvoering.

Op p.1 van de Inleiding stelt MB o.a.: ‘De leden [van de loges] moesten hun grootmeester immers onvoorwaardelijk gehoorzamen.’ Deze bewering slaat nergens op. Zo zijn de leden van de Grootloges in de achttiende eeuw de Loges; de individuele vrijmetselaren vallen slechts onder het gezag van de Voorzittend Meester (soms inderdaad ook wel Grootmeester genoemd) van de Loge waarvan ze lid zijn, en dan nog niet ‘onvoorwaardelijk’. Ook haar, hieraan verwante, idee dat de Nederlandse vrijmetselarij ‘onderhorig was aan’ of ‘bestuurlijk afhankelijk was van’ de Engelse (pp. 2, 21, 24 en 26) moet als een misvatting van de hand gewezen worden (zie bijv. het frequent door MB geciteerde artikel van Gerlach in Thoth 1981, 2, p.55).

De beschuldiging van overmatig drankgebruik is er een die waarschijnlijk niet geheel uit de lucht gegrepen is. Er zijn voldoende bronnen uit de vrijmetselarij zelf voorhanden om dit te bevestigen. Des te betreurenswaardiger is het dat MB conclusies over dat drankmisbruik in de Hollandse loges trekt (p.43) op basis van gegevens, ontleend aan J. Hamill over de Engelse loges. Op dit punt is er tussen die twee groepen loges nl. een groot verschil! Het grootste probleem lijkt in Nederland geweest te zijn dat na afloop van de tafelloge broeders bleven ‘natafelen’ en dus ook doordrinken.

Ook het samenkomen in herbergen heeft MB niet begrepen (zie ook p.112). Als je met een stel mensen bij elkaar wilt komen, en je hebt een wat grotere ruimte dan een huiskamer nodig, moet je ergens een zaaltje huren. Van oudsher zijn het de herbergen die zich specialiseerden in het verhuren van zaaltjes. Liefst boven of achter, zodat privacy gewaarborgd was. Een uitspraak als ‘De muziek die tijdens de maçonnieke bijeenkomsten ten gehore werd gebracht moet de overige gasten in de herberg nog meer de indruk hebben gegeven van doen te hebben met een gezelschap van feestneuzen’ (p.45) is dan ook volkomen misplaatst.

Voor zo ver mij bekend kwamen problemen t.a.v. de geheimhouding uit dit samenkomen in herbergen i.h.a. niet voor (contra MB p.43). Hooguit zullen buitenstaanders inderdaad de hamerslagen gehoord hebben. De aanduiding: ‘Frappez, frappez, frappez fort pour la derniers fois’ (p.45) lijkt mij, gezien het in de beschrijving aangeduide ritme, inderdaad op die hamerslagen te slaan, eerder dan op het neerzetten van de ‘kanonnen’ (drinkglazen zonder dunne steel en met een zware voet) wat met één slag gebeurde (en gebeurt). Drinkbekers zijn, bij mijn weten, in Nederlandse (en andere continentale) loges nooit gebruikt (wel in Engelse).

Dat het de gebruikelijke taak is van de dekker om ‘bij inwijdingen in de verschillende graden de kandidaten voor te bereiden’ (p.81) geldt in Engeland. In de continentale werkwijze (zoals dus ook in Nederland beoefend) is dit nooit het geval geweest. Dit is het zoveelste voorbeeld waaruit blijkt dat MB geen idee heeft van de Franse oorsprong van de Nederlandse vrijmetselarij en van het verschil dat dat maakt. Het aantal voorbeelden hiervan zou nog gemakkelijk uit te breiden zijn, maar ik zal het hierbij laten.

De waardering van MB voor het werk van Hamill (p.66) deel ik. Desondanks is voorzichtigheid geboden. Ten eerste is de veronderstelling die MB schijnt te hebben, dat Hamill de eerste historicus is die zich op professionele wijze met het onderzoek van de vrijmetselarij heeft beziggehouden, ronduit onjuist. Er waren er vele voor hem, sommige wel, andere geen vrijmetselaar. Hun werk zonder meer van tafel schuiven als onwetenschappelijk slaat nergens op. Bovendien is er veel - en niet alleen maar emotionele - kritiek op het werk van Hamill. Zo loopt er in de notulen van enkele Schotse loges wel degelijk een doorgaande lijn van operatieve (uitvoerende) naar speculatieve (bespiegelende) werkwijze.

MB besteedt uitvoerig aandacht aan de vraag, of het waarschijnlijk is dat de drie officiële

[p. 30]

beschuldigingen (factiën, beroertens en debauches) terecht waren. Zo gaat ze breeduit in op de mogelijkheid dat een orangistische sympathie van sommige Nederlandse (en Engelse) vrijmetselaren de aanleiding zou kunnen zijn geweest tot de verbodsbepalingen, om uiteindelijk te concluderen dat dit nauwelijks het geval geweest kan zijn (pp.25/6, maar zie ook de conclusie op pp.58/9). Het is jammer dat ze, in schril contrast hiermee, slechts minieme aandacht besteedt aan een factor die mogelijk wel degelijk doorslaggevend was: de claim van de Orde op soeverein gezag (zie hiervoor P.H. Pott, ‘Eed en belofte als maçonniek gebruik’, Thoth 1967 I, pp.1-12). MB stipt dit punt aan op p.1 en op p.18 en 26 komt ze erop terug. Op p.21 citeert ze zelfs het Hof dat stelt dat ‘het selfde boek [nl. het wetboek der orde] ook comprehendeert verscheijde aanstotelijke passages niet Convenient aan de Hoogheijd van een souverain’ (Sic!). Dat ze zich van deze reden voor het verbod niet voldoende bewust is, leidt elders tot een onwaarschijnlijke conclusie. Haar gelijkstelling van de ‘Dekker’ met de ‘Zwaerddrager’ (p.81, 85, 100 en 142 noot 73) lijkt mij nl. te betwijfelen. De 18e-eeuwse loges kenden inderdaad, naast de Dekker, de functie van Zwaarddrager. Deze droeg het ceremoniële zwaard voor de Voorzittend Meester (of in de Grootloge, voor de Grootmeester) uit, wanneer hij in processie binnentrad of de werkplaats verliet. Dit zwaard was het symbool van de soevereiniteit van de Orde. Dat de Zwaarddrager in De Uitvaert ontwapend is, lijkt mij een indicatie dat de auteurs zich mogelijk bewust waren van de werkelijke motieven voor het verbod op de vrijmetselarij.

Een andere mogelijke echte reden voor de verbodsbepalingen is natuurlijk dat de democratische ideeën van de vrijmetselarij, door MB in het ‘Nawoord’ (p.119) ‘liberale gezindheid’ genoemd, in de heersende politieke kringen niet met gejuich begroet werden. Dit is inmiddels wel duidelijk sinds de publikatie van M.C. Jacob's Living the Enlightenment. Dat punt noemt MB echter ook slechts nu en dan terloops, bijv. op p.1 en 18.

Op p.27 stelt MB: ‘Hoewel daarvoor vooralsnog geen archiefmateriaal beschikbaar is, verhalen verschillende contemporaine bronnen over opstootjes of relletjes die zouden hebben plaatsgevonden in Den Haag en Amsterdam, kort voor of na de afkondiging van het verbod.’ Deze formulering komt mij hoogst ongelukkig voor. Waar het hier gaat om de vraag of het verbod een antwoord zou kunnen zijn op zulke gebeurtenissen, is het van het hoogste belang om onderscheid te maken tussen wat vóór en wat na de verbodsafkondigingen plaats vond. Immers, dat ná de verbodsafkondigingen opstootjes plaatsvonden is juist heel goed te begrijpen als reactie van het volk óp die afkondigingen, zoals MB zelf ook constateert (p. 62). Nu blijken de bronnen die MB voor de vermelding van de opstootjes in Den Haag en Amsterdam noemt, allemaal van nà de eerste verbodsafkondiging (30-11-1735) te dateren.

Een uiterst interessante bron in dit verband is een handschrift van Jacobus Maas Dirks Zoon. MB geeft hiervan slechts een gedeeltelijke transcriptie, maar wel een afbeelding van het volledige document. Het is een verslag van het bezoek van Maas en enige anderen op 5-12-1735 aan ‘den Doelen, binnen de kaamer van het collegie der vrije metselaars’. Aan het slot vertelt hij dat (1) ‘de magisstraat’ de bijeenkomsten ‘gestoort’ (= verboden?) en de papieren ‘geligt’ heeft; (2) daarop hijzelf (nl. op 5-12-1735) ‘en wie meer, uit nieuwsgierigheyd deese kaamer bekeeken’ heeft, waarop ‘ook den toeloop van anderen’ begon; (3) daarop ‘order gegeeven wierdt de kaamer te sluyten’. Als we deze tekst zorgvuldig lezen, lijkt zij mijns inziens bepaald iets anders te vertellen dan de conclusies die MB eruit trekt.

MB concludeert uiteindelijk: ‘Of de vijandige gevoelens jegens de vrijmetselarij werkelijk hebben geleid tot ordeverstoringen van bovenbeschreven omvang, en haar daarom voor de overheden tot een onduldbare bron van onrust hebben gemaakt, is hier van secundair belang. Maar voor een goed begrip van de mentaliteit waarvan ook De Uitvaert een exponent is, zijn deze berichten veelbetekenend. Indien de hier verzamelde bronnen de feiten weerspiegelen, hadden niet alleen de overheden een weerzin tegen de broederschap. Ook een aanzienlijk deel van de bevolking moest er niets van hebben.’ Me dunkt dat deze conclusie toch wat anders gekleurd wordt, als het zo zou zijn dat deze stemming onder het volk niet de aanleiding tot, maar het gevolg van de verbodsbepalingen, en mogelijk zelfs van opzettelijke onruststokingen daarna door de overheden onder het volk, zou zijn. Het aangevoerde bewijsmateriaal lijkt mij deze mogelijkheid toe te laten.

Over de drie officiële argumenten voor de verbodsbepalingen samen concludeert MB tenslotte: ‘In 1758 schreef Jan Wagenaar [...] over de vrijmetselarij [MB bedoelt waarschijnlijk: over de verbodsbepalingen tegen de vrijmetselarij van 1735]: “Doch wat men 'er, inzonderheid hier te Lande, mede bedoeld hebbe, is nooit met volle zekerheid geweeten” en in deze onwetendheid

[p. 31]

verkeren wij eigenlijk nog steeds.’ (p.62). Persoonlijk zou ik tot een andere conclusie komen, namelijk dat alle drie de formele beschuldigingen (factiën, beroertens en débauches) wezenlijk ongegrond en niet de echte redenen waren; dat als eigenlijke redenen waarschijnlijk veeleer de claim van soevereiniteit en het democratisch karakter van de Orde in aanmerking komen; redenen die politiek kennelijk niet openlijk genoemd konden worden.

Nog één opmerking over de herdrukte tekst van De Uitvaert. Op p.132 bovenaan ontbreken kennelijk de regels 222 t/m 224, terwijl de onderste drie regels de bovenste drie van p.133 dupliceren. Voor wie zijn tekst wil completeren, de ontbrekende regels luiden:

Dat meen ik ook te doen, want ik ben, op 't gerugt
Van de Uitvaert die ik door myn andere Confraters heb vernoomen,

Als ik nu tenslotte terugkijk, bekruipt me het gevoel dat de hele publikatie wel eens een heel ander doel gehad zou kunnen hebben dan MB denkt. Wat als Frese en Schaef nou eens zelf vrijmetselaar waren? Dat zou een aantal zaken verklaren die nu nog onverklaard blijven.

Om te beginnen bewijst MB vrijwel (p.88-90, m.n. p.90) dat ze de eind november 1735 gepubliceerde uitgave van Het College der vrye Metselaars ontleed gekend hebben, maar komt (p.108) tot de conclusie (die ik deel) dat ze ‘in hun bespotting van de orde een unieke kans hebben laten liggen’, nl. het trekken van een parallel met de meestergraad, wat, volgens MB (ibid.), ‘mogelijk verklaard zou kunnen worden uit onbekendheid met het meestergraadsrituaal.’ Maar dat kan niet, want in Het College wordt de meestergraad in essentie uitvoerig genoeg beschreven. Wie zou nou het bespotten van de, hem kennelijk wel bekende, meestergraad ontzien? Natuurlijk een vrijmetselaar.

Verder kankeren de aanzeggers wél over de verradersgeschriften die ‘nog kortelings geleen’ verschenen en ‘onze geheimen, kunstgreepen en wetten... allom zyn bekent en aen yder een gestelt ten toon’, maar de vrijmetselaren horen we met geen woord over het verschijnen van Het College. Waarom niet? Alleen indien de auteurs vrijmetselaar waren laat zich, mijns inziens, verklaren dat ze aan het bestaan van dit boekje maar liever niet meer bekendheid gaven.

Frese en Schaef blijken verder, ondanks hun - eigenlijk ook vrij milde - kritiek op de vrijmetselaren, hen toch te willen aanduiden als ‘de goeye Vryje Metzelaeren’ (regel 215/6, mijn cursivering). Dus zo onsympathiek vonden zij hen niet.

Verder gebruiken ze twee termen die uitdrukkelijk op inside-informatie wijzen: ‘de glans der Vryje Metzelaers’ en ‘de gesneuvelde glorie’ (r. 138 en 166 resp., mijn cursivering).

Ook wordt het ‘toeval’ van het overlijden van ‘de glans der Vryje Metzelaers’ ‘ongelukkig’ genoemd (ibid).

Verder zou het lidmaatschap van de auteurs verklaren waarom ze zo goed van de vrijmetselarij, zelfs van de gebruiken in Londen, op de hoogte waren.

MB gaat aan dit alles voorbij. Wel meldt ze dat ‘de mogelijkheid dat zij zelf van een aantal zaken (oog)getuige zijn geweest niet uit te sluiten [valt]’, maar of ooit nagegaan is of zijzelf lid van een loge waren, vermeldt ze niet.

Als Frese en Schaef zelf vrijmetselaar waren, zou de hele interpretatie opnieuw bezien moeten worden. Dát ze op dat moment dan zo een boekje schreven, is geenszins onbegrijpelijk. Hoe ze zelf ook over de orde mochten denken, het publiek keek er inmiddels op een bepaalde manier tegenaan, en het was duidelijk in hun belang om daar niet mee geassocieerd te worden. Anderzijds waren ze, als insiders, juist goed in staat om het venijn af te wentelen op iets anders, in casu het aansprekersgilde. Tenslotte is het opmerkelijk dat dat gilde, veel meer dan de vrijmetselarij, het doelwit van de spot in de besproken publikatie lijkt te zijn.

Jan Snoek