Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 15

[p. 50]

Spelen met de dood III
Schertsbegrafenissen in de achttiende eeuw^*
Machteld Bouman

We zijn in Scheveningen, in de winter van 1735. De samengedromde dorpsbewoners kijken gespannen naar de gesloten deur van een herberg. Over enkele ogenblikken zullen zij getuige zijn van de uitvaart van de vrijmetselarij, een beweging die kort geleden door de Staten van Holland en West-Friesland verboden is verklaard.

De deur van de Herberg word geopent. [Hoofdaanspreker] HARTLOOP treed voor uit, gevolgt van vier persoonen als Engelsche Matrozen gekleed, die elk een brandende flambeau dragen, en gevolgt worden door agt andere, in Metzelaers

* Dit is het derde en (voorlopig) laatste artikel in een reeks over schertsbegrafenissen in de achttiende eeuw. Het eerste verscheen in het derde nummer van jaargang 1989, het tweede in het derde nummer van 1990.

[p. 51]

gewaet, met Schootsvellen voor, waer in hunne Truweelen [troffels] steken; Deze gaen in twee gelederen en houden hunne Metzelaers Ryjen [meetlatten] verdekt onder den slinker arm. Hier aen volgen twee Trommelslagers, welkers Trommels met swart Taf overdekt zyn; voor op de kleppen van hunne Mutzen staen uitgesnedene papiere Truwelen geplakt. Wyders ziet men twee Nachtwerkers [rioolruimers], die met hunne draegstokken een pragtige gegaloneerde Leuningstoel op de schouders torschen, voor een Choor van zes Musikanten, alle met nodige Instrumenten gewapend: als de Doedelzak, Lier, Schalmei, Rommelpot, Zoutbak, en een Bakkers Hooren, met dewelke zy onder de Cadans van de Trommelslag eenen Aftogt laten hooren, die het gemoed der Aenschouweren tot een zeker zoort van medelyden verwekt.
Hier aen volgt de groote Metzelaers Vlagge, verbeeldende een Ham, Wyn Kan, &c. &c. die door de Puinkruijer van het Gilde in zyn Zondags pakje gedragen word. Waer na agt persoonen, alle van 't hoofd tot de voeten in 't zwart gekleet, met slepende Mantels en hangende Lamfers te voorschyn komen, dragende een groote Doodkist, waer in de drie Hoofd-deugden van het Gilde zyn opgesloten en toegeschroeft: als de Verborgentheid, onder de gedaente van een Uil, de Broederschap, onder de gedaente van een Koekkoek, en hunne aloudheid, onder de gedaente van een stuk Champignon; Deze Kist word door de voornoemde persoonen op de Doodbaer gezet, met een groot Roukleed overdekt, (waer op in 't midden een Schootsvel en twee wederzyds afhangende Truwelen worden gehegt,) en op hunne schouderen genoomen; inmiddels de vier Slippen van het Kleed, door even zo veel Vryje Metzelaers, op zyn Spaens gekleet, worden gedragen. Hier op gaet [tweede aanspreker] ZWARTLAP in de deur staen, met de Lykceel in de hand; terwyl de gezamentlyke Vryje Metzelaeren alle in zwarte Camisoolen [lange vesten], met Schootsvellen voor, houdende elk zyn Truweel in de slinker hand, op het afleezen van hunne naemen, na rang te voorschyn komen. Welke trein beslooten word door hunnen ontwapenden Zwaerddrager, verzeld van een vrywillige Opperman, wiens hoed den Babylonsche Toren perfekt in 't klein verbeelt, van welkers spitze een lange Lamfer afwaeid; Op zyne schouder waer over een Kalkmout hangt, heeft hy een lange Schop, waer na alle toekykers de Marschroute van den Uitvaerd volgen.

Einddoel van de begrafenisstoet is het Scheveningse strand, alwaar de kist met de drie ‘Hoofd-deugden’ der vrijmetselarij in een pinkje zal worden geladen en verscheept naar Engeland, bakermat van de orde.

In z'n gedetailleerdheid wijkt het bovenstaande niet af van de in de zeventiende en achttiende eeuw veelvuldig verschenen begrafenisverslagen van aanzienlijke persoonlijkheden. Maar we hebben hier van doen met een lange reeks toneelaanwijzingen die het slot vormen van een klucht: De Uitvaert van het vryje Metzelaers Gilde^1..

De Uitvaert geeft een vertrouwd beeld van de toen in zwang zijnde begrafenisgewoonten. Aan elk onderdeel van het ritueel was iets af te lezen over afkomst, positie en verdiensten van de overledene. Ook de volgorde van een begrafenisstoet was aan strenge codes onderworpen^2..

1. De Uitvaert van het vryje Metzelaers Gilde. Klugtspel. Tot Schevening, By Japik Krynsz: Pannebier, in de Babylonsche Verwarring. [1735], p. 21-23. Voor zover mij bekend zijn van De Uitvaert vier exemplaren bewaard gebleven. Van de oudste uitgave berust een exemplaar in de bibliotheek van de Orde der Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden te 's Gravenhage (sign. 4 B 70). In dezelfde bibliotheek is de klucht ook te vinden in een convoluut (sign. 5 A 44). De Universiteitsbibliotheek Utrecht is in het bezit van een ander convoluut (sign. Te Winkel 938), terwijl het toneelstuk ten slotte nog te vinden is in het eerste deel van Alle de Werken van het Kunstgenootschap onder de zinspreuk Ars Superat Fortunam, bewaard in de Universiteitsbibliotheek Leiden (sign. 1088 F 19).

2. Het fijne van de genealogische en heraldische etiquette die in acht genomen moest worden bij de ‘rang en ordre op de lijkstaatsie’ is te vinden in een boek van Cornelis van Alkemade, de Inleidinge tot het ceremonieel en de plegtigheden der begraavenissen (1713).

[p. 52]

Ill. uit: J. Le Francq van Berkhey, Natuurlyke historie van Holland, 3e dl., 3e st. (1776)

[p. 53]

Maar gewaarschuwd door het thema (de symbolische begrafenis van een hele beweging) en door het satirische karakter van het motto en het fictieve impressum (zie noot 1) op de titelpagina, is meteen duidelijk dat we hier te maken hebben met een gaaf voorbeeld van een literair fenomeen dat in de achttiende eeuw zeer populair was: het genre van de schertsbegrafenis. Met De Uitvaert ondernamen de auteurs Albertus Frese (1714-1788) en Christiaen Schaef (1707-1772) een frontale aanval tegen de - in de ogen van velen - zeer verdachte en in november 1735 officieel verboden orde der vrijmetselaren. De maçonnieke bouwsymboliek moest het ontgelden. Zij zou niets meer dan een dekmantel zijn voor verregaande losbandigheden, mogelijk zelfs culminerend in de ‘Hoofdzonde’ sodomie.

Aan het slot van hun klucht, de beschrijving van de uitvaartstoet, zetten Frese en Schaef al hun grieven tegen de orde nog eens op een rij. In bijna ieder detail ligt een schimpscheut tegen de vrijmetselaarsorde en haar idealen besloten. Daarmee volgden zij de gebruikelijke procedure in dit genre teksten: het slachtoffer wordt belachelijk gemaakt middels de beschrijving van een in die tijd streng gecodeerde ceremonie. Ter illustratie een paar voorbeelden.

Pikante matrozen en rioolruimers

Wat moeten we bijvoorbeeld denken van de vier in de rouwstoet voorop lopende Engelse matrozen? Natuurlijk hebben zij een duidelijke functie in het verloop van het verhaal: de kist met de ‘drie Hoofd-deugden’ moet immers naar Engeland worden verscheept. Maar vrijwel zeker is dat matrozen met een ruw en losbandig leven werden geassocieerd. Dronkenschap was in de eerste helft van de achttiende eeuw, althans onder Engelse zeelui, een van de meest voorkomende vergrijpen^3..

Nog beledigender voor de vrijmetselaarsorde is de aanwezigheid van de ‘twee Nachtwerkers’ in de stoet. Een nachtwerker was een beersteker (putjesschepper) die 's nachts de beerputten ruimde. In De Uitvaert dragen zij een ‘pragtige gegaloneerde Leuningstoel’ op de schouders. Frese en Schaef kunnen hierbij de in de logeruimte zo dominant aanwezige ‘Presidents Zeetel’ in gedachten gehad hebben. Dat nu uitgerekend twee nachtwerkers deze stoel meetorsen moet indertijd, toen faecalische humor een hoogtepunt beleefde in de Nederlandse literatuur, ongetwijfeld de associatie hebben gewekt met een kakstoel, terwijl de arbeidsuren van de nachtwerker mogelijk in verband werden gebracht met daden van losbandigheid die het daglicht niet konden verdragen.

In de visie van Frese en Schaef konden nachtwerkers op de begrafenis van de vrijmetselarij niet ontbreken, want was het niet deze broederschap die ‘Verborgentheid’ hoog in haar vaandel had, een kenmerk dat de auteurs door een uil laten verbeelden?

Het is bovendien heel goed mogelijk dat indertijd het beroep van de nachtwerker met sodomie, het ‘vuyle werk’, werd geassocieerd. Onder sodomie verstond men anaal contact tussen mannen, voor de omschrijving waarvan in de loop der eeuwen een heel arsenaal van obscene termen in zwang raakte, zoals bruinwerker, vuilwerker, achterlader, achteropwerker, bruinjoeker, reetroeier en rugartiest. De bron die deze scheldwoorden vermeldt, het Bargoens woordenboek (1974), geeft niet aan wanneer deze hun intree in het spraakgebruik beleefden. ‘Nachtwerker’ als spotnaam voor sodomiet ontbreekt

3. P. Kemp, The British Sailor. London 1970, p. 79 en 87. ‘Matroos’ betekende overigens oorspronkelijk ‘slaapkameraad’. In een uitgebreide studie over het Engelse zeemansleven in de achttiende eeuw, The Wooden World; An Anatomy of the Georgian Navy zegt N.A.M. Rodger (1986) dat sodomie een ‘insignificant issue’ was, terwijl lange tijd het tegendeel is aangenomen.

[p. 54]

weliswaar in dit rijtje, maar woorden als ‘bruinwerker’ en ‘vuilwerker’ lijken van ‘nachtwerker’ afgeleid te zijn: zij expliciteren als het ware zijn beroep. Het lijkt aannemelijk te veronderstellen dat ‘bruinwerker’ en ‘vuilwerker’ zich als betiteling voor een sodomiet om die reden langer hebben kunnen handhaven dan ‘nachtwerker’.

De rouwstoet wordt begeleid door treurmuziek, gemaakt op instrumenten die in hun symbolische betekenis een bijdrage vormen tot het dwaze en losbandige portret dat Frese en Schaef in De Uitvaert van de vrijmetselarij schilderen. Zowel de doedelzak als de lier, de schalmei en de rommelpot gelden van oudsher als instrumenten die de dwaasheid en de wellustigheid representeren.

Dat enkele in de rouwstoet meelopende vrijmetselaren ‘op zyn Spaens’ gekleed gaan, is een detail dat in dezelfde richting geduid kan worden. ‘Spaans’ stond in de achttiende eeuw voor vreemd, zonderling of buitensporig en de omschrijving ‘Spaans gekleed gaan’ werd daadwerkelijk als zodanig gehanteerd. ‘Spaans’ werd ook gebruikt ter omschrijving van syfilis, bijvoorbeeld als ‘Spaanse kraag’^4.. Frese en Schaef refereerden mogelijk tevens aan deze laatste uitleg, die immers uitstekend blijkt aan te sluiten bij de strekking van hun satire.

Buitensporig waren de vrijmetselaren ook in hun gezamenlijke drank- en eetgelagen, althans volgens Frese en Schaef. Op tal van plaatsen in De Uitvaert wordt aan hun drankzucht gerefereerd.

De ‘Zoutbak’ en de ‘Bakkers Hooren’^5. zijn pesterige verwijzingen naar de maçonnieke tafelloges, evenals de ‘Metzelaers Vlagge’ waarop o.a. een ham en een wijnkan staan afgebeeld en die in de rouwstoet wordt meegedragen door de ‘Puinkruijer van het Gilde’. Met deze, door de auteurs verzonnen vrijmetselaarsfunctionaris belanden we bij de in vrijwel elke regel van het toneelstuk doorklinkende bespotting van de maçonnieke bouwsymboliek.

4. J. Cornelissen, Nederlandsche Volkshumor deel IV. Antwerpen 1931, p. 267. De benaming vindt zijn oorsprong in het feit dat Columbus de ziekte uit Amerika meebracht naar Spanje, van waaruit ze zich over Europa verspreidde. Zie ook H. Heestermans, Erotisch woordenboek. Utrecht/Antwerpen 1980, onder ‘Spaans’.

5. De bakkers bliezen op hun hoorn, vroeg in de ochtend, als hun baksel klaar was. Zie K. ter Laan, Folkloristisch Woordenboek voor Nederland en Vlaams-België. 's-Gravenhage 1949, s.v. ‘bakkershoorn’.

Levende bouwstenen

De vrijmetselaren van het eerste uur maakten zichzelf ook wel tot een dankbaar mikpunt van spot door in hun geschiedschrijving de oudste loge te plaatsen nabij de toren van Babel of in het portaal van de tempel van Salomo. Het bijbelverhaal van de bouw van deze eerste tempel van Jeruzalem speelt tot op de dag van vandaag een centrale rol in de vrijmetselaarssymboliek. In figuurlijke zin werken de vrijmetselaren (volgens eigen zeggen) aan de bouw van een onzichtbare tempel - een betere wereld - waarbij iedereen zijn eigen taak heeft en zijn geest tot een ‘Levende Bouwsteen’ tracht om te vormen. Het maçonnieke inwijdingsrituaal kent een hiërarchie van drie fasen, leerling - gezel - meester, die een weerspiegeling heet te zijn van de werkverhoudingen tijdens de bouw van de tempel van Salomo. Ook in de symboliek van de verschillende ritualen speelt het beeld van de tempelbouw een nadrukkelijke rol^6..

Heel de symboliek en ritualistiek van de vrijmetselarij is vervuld van uitdrukkingen en voorstellingen die aan de bouwkunde zijn ontleend. Dit geldt bijvoorbeeld voor de maçonnieke uitmonstering van de leden tijdens de logebijeenkomsten, met handschoenen en schootsvellen en met metselaarsgereedschap als troffels, meetlatten, winkelhaken en passers, zoals die tot op de dag van heden in zwang zijn. De oudste in ons land

6. B. Croiset van Uchelen e.a., De Beoefening der Koninklijke Kunst in Nederland. Een cultuurgeschiedkundige platenatlas der Vrijmetselarij in Nederland. Den Haag 1971, p. 12, 13, 16 en toelichting bij plaat 7. De tempel van Salomo werd overigens reeds vanaf de zestiende eeuw als voorbeeld van de aardse verwerkelijking van een ideaalbeeld gebruikt. Het gegeven van de tempelbouw stond in het middelpunt van de culturele en theologische belangstelling. In gereformeerde kring werd het als dankbaar uitgangspunt voor de prediking gebruikt waarbij het, net als in de vrijmetselarij, als allegorie werd toegepast, naar het voorbeeld van de Brieven van Paulus.

[p. 55]

vervaardigde maçonnieke voorstelling, te vinden in het vierde deel van Céremonies et couturnes religieuses de tous les peuples du monde (Amsterdam 1736), leverde aan buitenstaanders een nauwkeurige weergave van de vrijmetselaarsattributen. Al deze attribruten hebben een symbolische betekenis in het beeld van het schaven aan de vervolmaking van de eigen geest en de bouw van de tempel, kortom aan een betere wereld^7..

Vanuit de gedachte dat de vrijmetselarij een beweging was waarin men zich in alle beslotenheid overgaf aan uiteenlopende vormen van losbandigheid, moesten Frese en Schaef en vele tijdgenoten met hen wel tot de conclusie komen dat de maçonnieke bouwsymboliek en de uitgedragen doelstellingen zoals broederschap en tolerantie een dekmantel waren voor allerlei losbandigheden.

De auteurs treffen de broederschap recht in het hart door de vrijmetselaren uit te beelden als een groep aannemers. Zij voeren de maçonnieke bouwsymboliek als het ware door tot in het absurde door de symbolische arbeid van de speculatieve metselaren letterlijk te nemen en te reduceren tot de handenarbeid van hun (vermeende) operatieve voorgangers. De in De Uitvaert optredende vrijmetselaren zijn weliswaar niet aan het metselen, maar de deelname aan de begrafenis van een ‘Puinkruijer van het Gilde’ suggereert dat de dood (het verbod) van de vrijmetselarij de instorting van een reëel bouwwerk betreft. De schootsvellen, ‘Ryjen’ (meetlatten) en troffels zijn weliswaar gewone vrijmetselaarsattributen, ontleend aan het gereedschap van de ambachtelijke bouwgilden, maar symbolisch bedoeld. De ‘Kalkmout’, waarschijnlijk een soort kalkbak die we aan de schouder van een in de rouwstoet meelopende ‘vrywillige Opperman’ zien hangen, komt echter in de vrijmetselarij als symbool niet voor en moet omwille van de satire aan de bouwsymboliek zijn toegevoegd. De ‘vrywillige Opperman’ zelf moet eveneens beschouwd worden als een toevoeging van Frese en Schaef^8.. Het ambt bestaat wel in de ambachtelijke ‘metselarij’ als degene die bouwmaterialen voor de metselaren aandraagt. Hij treedt vaak op als knecht van de dakdekker en het kan dan ook geen toeval zijn dat we de opperman in De Uitvaert vergezeld zien gaan van een ‘ontwapenden Zwaerddrager’, waarmee verwezen wordt naar het maçonnieke ambt van de dekker (die er nu ‘gecastreerd’ bijloopt).

Frese en Schaef lijken te refereren aan de tekst van Psalm 127: 1: ‘Zo de Heer het huis niet bouwt, te vergeefs arbeiden deszelfs bouwlieden daaraan’. Aan de verwarring die toenmaals de torenbouwers van Babel trof, zijn nu de vrijmetselaren ten prooi. Het fictieve impressum (gedrukt ‘in de Babylonsche Verwarring’) en het hoofddeksel van de Opperman (een toren van Babel in het klein) willen hetzelfde uitdrukken.

Het satirische procédé de vrijmetselaren als ambachtelijke bouwlieden af te schilderen was overigens gedurende de hele achttiende eeuw geliefd.

7. M. Dierickx, De Vrijmetselarij. De grote onbekende 1717-1967. Antwerpen/Utrecht 1967, p. 146.

8. Vergelijk de in die tijd gangbare termen ‘vrywillige Broederschap’ en ‘vrywillige Metselaren’.

Een uil, een koekoek en een paddestoel

Niet alleen de maçonnieke bouwsymboliek moet het in De Uitvaert ontgelden. Ook fundamenteler zaken als de idealen van de beweging en haar eerbiedwaardigheid worden ter discussie gesteld en in discrediet gebracht. In dit opzicht exemplarisch is de wijze

[p. 56]

waarop de ‘stoffelijke resten’ van de vrijmetselarij worden uitgebeeld. We lezen over de doodkist,

waer in de drie Hoofd-deugden van het Gilde zyn opgesloten en toegeschroeft: als de Verborgentheid, onder de gedaente van een Uil, de Broederschap, onder de gedaente van een Koekkoek, en hunne aloudheid, onder de gedaente van een stuk Champignon.

Met deze attributen weten Frese en Schaef drie belangrijke maçonnieke waarden beknopt maar doeltreffend bespottelijk te maken. Uit het eigen wetboek van de vrijmetselaren, de Constitutions of Free-Masons (London 1723), en de Nederlandse vertaling daarvan uit 1736, blijkt dat onder ‘Verborgentheid’ in de vrijmetselarij verstaan werd de ‘Aeloude en algemene Konst der Metselaers, om, zonder te spreken met malkander te verkeren, en den ene den andere by zekere tekenen van verre te kennen’^9.. Deze kunst was eigenlijk tegen wil en dank ontwikkeld nadat God over de torenbouwers van Babel de spraakverwarring had afgeroepen. James Anderson, auteur van het wetboek, voegt eraan toe dat het geheim van de tekens, wetten en plichten, dat wil zeggen van de ‘Koninklyke Konst’, door de eeuwen heen bewaard is gebleven,

op een wyze haer in 't byzonder eygen, welke zelfs de schranderste en de alderdoorzichtigste noydt hebben konnen doorgronden, schoon zy het dikwils ondernomen hebben, dewyl zy [dat zijn de ‘aengenomene Vrye Metselaren’] den ene den andere kennen en lief hebben, ja zelfs zonder 't behulp der Sprake. [p. 50]

Door deze ‘Verborgentheid’ uit te beelden in de gedaante van een uil suggereren Frese en Schaef dat de ‘geheimen’ van de vrijmetselarij een onbehoorlijk karakter hebben en het daglicht niet kunnen verdragen^10.. De uil, reeds in de bijbel optredend als zinnebeeld van zonde en onreinheid, was als nachtdier het symbool van het lichtschuwe, van al wat het daglicht niet verdragen kan^11.. De stuntelige en fladderende bewegingen van het dier bij daglicht maakten het tevens tot zinnebeeld van dwaasheid en daaraan verwant, veronderstelde ondeugden als ijdelheid en dronkenschap^12..

De in het vrijmetselaarswetboek op verschillende plaatsen geroemde broederlijke liefde, de ‘Broederschap’^13., wordt in De Uitvaert wederom door een traditioneel ongunstig beoordeelde vogel gesymboliseerd: de koekoek. De koekoek gold van oudsher als het zinnebeeld van de bedrogen echtgenoot en de ondankbare parasiet. Het essentiële streven van de orde der vrijmetselaren in afzondering een ideale maatschappij te vormen, waarin men in vrede naast elkaar kon bestaan zonder gehinderd te worden door geschillen van politieke en godsdienstige aard, de broederlijke liefde te bevorderen door gezamenlijk de ritus van het bouwen aan een onzichtbare tempel te ondergaan, wordt hier afgedaan als puur bedrog, als dekmantel voor wellustigheid.

Eenzelfde minachting spreekt uit de symbolisering van de door Anderson in het wetboek beklemtoonde ‘aloudheid’ van de broederschap. Frese en Schaef achtten 'een stuk [exemplaar] Champignon daarvoor als zinnebeeld toepasselijk. De champignon, waarschijnlijk de aanduiding voor de paddestoel in het algemeen, is minder eenvoudig te duiden dan de uil of de koekoek. Niet voor niets ook duivelsbrood genoemd, deed de

9. [J. Anderson], De Instellingen, Historien, Wetten, Ampten, Orders [etc.] der aengenomene Vrye Metselaers. Uyt het Engelsch vertaelt door Johan Kuenen, [etc.] 's Gravenhage, by Cornelis van Zanten, Stads en Kleinzegel Drukker, op 't Spui, [1736], UBA P78-1738, p. 7.

10. Het gebruik van geheime tekens door vrijmetselaren onderling bracht vermoedelijk onmiddellijk die andere contemporaine paria's, de sodomieten, in herinnering. Ook zij wisselden met elkaar tekens uit die alleen ‘ingewijden’ konden begrijpen. Tijdens de sodomietenvervolgingen in de eerste helft van de jaren '30 in de achttiende eeuw verschenen talrijke zedentractaten en gerechtelijke notulen waarin op dit kenmerk van deze subcultuur gewezen wordt.

11. Zie D. Bax, Ontcijfering van Jeroen Bosch. 's-Gravenhage 1948, p. 158.

12. Vergelijk bijvoorbeeld uitdrukkingen als ‘uilskuiken’ en ‘zo zat als een uil’. Zie ook D. Bax, idem, p. 159.

13. [James Anderson], De Instellingen, p. 50, 62, 67-68, 86.

[p. 57]

paddestoel dikwijls dienst in uitdrukkingen van minachting of als aanduiding van boosaardigheid. Frese en Schaef wilden er waarschijnlijk ook in ironische zin mee wijzen op het tegendeel van aloudheid (zoals met de koekoek op het tegendeel van broederschap wordt gezinspeeld), het efemere karakter van de orde in de Republiek, waarop ook elders in het toneelstuk wordt gezinspeeld:

Zo zag men ook in 's Gravenhage, het Vrywillige Broederschap
Der Metzelaeren, al zo gaeu en haestig opregten,
Als de Trap van eer in 't bosch voor de al te vlugge 's Lands knegten [vss. 206-210]

Zoals de paddestoel is ook de vrijmetselarij even plotseling verdwenen als ze was opgekomen.

Philippus Picinellus noemt in zijn Mundus symbolicus (Keulen 1687) onder het lemma ‘fungus’ een groot aantal bronnen waarin de paddestoel dienst doet als zinnebeeld voor schadelijke en nietswaardige zaken, die plotseling schijnen op te duiken, tot volledige wasdom komen en even snel weer afsterven. Het beeld leent zich volgens Picinellus als aanduiding voor de vergankelijkheid en ijdelheid van alle wereldse zaken, die verleidelijk, aangenaam en smakelijk zijn, maar uiteindelijk verderfelijk. Carducho gaf de paddestoel het motto mee: ‘Terwijl ik behaag breng ik verderf’. Zo houdt ook de zondige lust des werelds (voluptas) zowel plezier als verderf in. Bovendien is haar ontstaan verbonden aan rotting en bederf^14.. Zeker om dat laatste kenmerk moet de paddestoel voor Frese en Schaef toepasselijk hebben geleken: de vrijmetselarij wordt immers in De Uitvaert verbonden aan de zedeloosheid waartoe de Republiek was vervallen.

Over De Uitvaert en over het genre dat zij vertegenwoordigt, valt veel meer te zeggen dan in drie bijdragen in de Mededelingen mogelijk is. Voor hardnekkige nieuwsgierigen kan ik een uitgave in het vooruitzicht stellen van het gehele toneelstuk, van inleiding en commentaar voorzien, te verschijnen in 1993 bij uitgeverij Rodopi (in de serie Atlantis).

14. Ph. Picinellus, Mundus symbolicus, in emblematum universitate formatus [etc.]. Coloniae Agr. 1687. UBA 1161 A 1, p. 626-627, no. 98-101.