Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 15

[p. 33]

Over het Woordenboek op (de werken van) Jacob Campo Weyerman
Tanneke Schoonheim, Rob Tempelaars en Dick Wortel

Het ontstaan van het WOW

Tijdens een bezoek aan de tentoonstelling ‘De satiricus Jacob Campo Weyerman, de luis in de pels van de Verlichting’ op 16 januari 1987 werd - mede onder invloed van de kwaliteit van de tentoonstelling - het idee geboren om een woordenboek te maken op (de werken van) Weyerman. De naam van het woordenboek was snel gevonden: het Woordenboek op (de werken van) Weyerman, kortweg het WOW.

Het plan tot het samenstellen van een woordenboek was echter aanzienlijk eenvoudiger gemaakt dan het woordenboek zelf. Alvorens immers aan het beschrijven van de woordenschat van Jacob Campo Weyerman te kunnen beginnen, moest er eerst een zo volledig mogelijke materiaalverzameling worden aangelegd, hetgeen - zoals te verwachten was - een uiterst tijdrovende bezigheid bleek. Het WOW verkeert, ruim vijf jaar na aanvang, nog altijd in het stadium van de materiaalverzameling. Vastomlijnde of uitgekristalliseerde ideeën over de uiteindelijke inhoud van het woordenboek hebben wij nog niet. Een grote mate van bescheidenheid past ons dus als we het over ‘ons woordenboek’ hebben. Niettemin hebben we de afgelopen vijf jaar niet geheel stilgezeten. Met dit verslag^1. voldoen we daarom - bij wijze van bescheiden lustrumviering - aan het verzoek van de redactie van de Med. JCW om iets over onze plannen en de reeds verrichte werkzaamheden uit de doeken te doen. Tevens nodigen we alle lezers uit tot het uiten van (opbouwende) kritiek, het doen van (waardevolle) suggesties en het leveren van (substantiële) bijdragen. Het WOW kan daar alleen maar wel bij varen.

1. Met dank aan Mieke Werner voor de technische verwerking.

De redactie van het WOW

Het idee om een woordenboek op de werken van Weyerman te maken, lag in ons geval tamelijk voor de hand. Niet alleen zijn wij, net als u, Weyermanliefhebber, maar bovendien houden we ons bij het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL) beroepsmatig met de lexicografie bezig: Tanneke Schoonheim als redacteur van het Vroegmiddelnederlands Woordenboek (VMNW) en Dick Wortel en Rob Tempelaars als respectievelijk taalkundig assistent en redacteur van het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT). Gedrieën vormen wij wat we zelf de redactie van het WOW noemen, hetgeen in de praktijk betekent dat ieder van ons in de spaarzame vrije uurtjes veel tijd en energie steekt in het verzamelen van saillante Weyermanwoorden. Daarbij kunnen we ons gelukkig prijzen met Ronald Braam, die ons behulpzaam is bij de automatisering van bepaalde werkzaamheden en, zoals we in het vervolg nog zullen uiteenzetten, speciaal voor het WOW programmatuur ontwikkelde.

[p. 34]

Het belang van het WOW

Wie een woordenboek wil maken, doet er goed aan eerst vast te stellen wat het nut van een dergelijk produkt is en voor wie het van belang zou kunnen zijn.

Het eerste doel van het WOW is uiteraard inzicht te geven in het specifieke taalgebruik van Weyerman. Wie uitspraken wil doen over de stijl van Weyerman, de door hem gebruikte principes van woordvorming of de betekenissen en betekenisnuances van de diverse door hem (vaak speels) gebruikte woorden, zal moeten beschikken over een zo compleet mogelijk overzicht van relevante vind- en bewijsplaatsen. De enorme omvang, het fragmentarische karakter en de relatief hoge moeilijkheidsgraad van Weyermans werk maken een dergelijk overzicht des te gewenster, temeer nog daar het woordcommentaar in de traditie van de Weyermanexegese minder aandacht heeft gekregen dan de (evenzeer noodzakelijke) verklaring van vermelde personen en zaken^2..

Onder het specifieke taalgebruik van Weyerman verstaan we dus dat wat typerend voor Weyerman als individueel auteur is: het idiosyncratische element in zijn taal dat hem onderscheidt van al zijn tijdgenoten en collega-auteurs. Daarnaast is en blijft Weyerman, ook in zijn taalgebruik, een exponent van zijn tijd. De taal van Weyerman is - hoe men het ook wendt of keert - een achttiende-eeuwse taal en veel woorden, verbindingen, uitdrukkingen enz. zijn typerend voor het tijdvak waarin hij leefde (1677-1747). Het tweede belang van het WOW schuilt dan ook in de lexicografische analyse van de achttiende-eeuwse taal, of, anders gezegd, het WOW draagt noodzakelijk de kiem in zich van een (breder opgezet) achttiende-eeuws woordenboek. Ook hier wordt het belang van het WOW vergroot door een externe omstandigheid: om uiteenlopende redenen is het achttiende-eeuws tot nu toe het ‘ondergeschoven kind’ van de Nederlandse lexicografie geweest, terwijl het in ruimer verband ook in de historische taalkunde een stiefmoederlijke behandeling ten deel viel.

Illustratief voor zowel die stiefmoederlijke behandeling van het achttiende-eeuws als het belang dat aan de Weyerman-teksten gehecht moet worden, is het opnamebeleid van het WNT. De oudste delen van het WNT bevatten weinig of geen citaten van Weyerman, terwijl men in de nieuwere delen zeer regelmatig citaten uit het werk van Weyerman tegenkomt^3.. Niettemin werd het belang van Weyermans werk reeds vroeg door de redactie van het WNT ingezien: in 1893 - nadat de tweede generatie WNT-redacteuren de opzet van het Woordenboek stilzwijgend maar ingrijpend gewijzigd had^4. en lang vóór de Weyermanrevival - werd het eerste Weyermancitaat opgenomen^5., waarna, zij het soms minder juist^6., steeds vaker uit Weyermans werk werd geciteerd. Zo treft men in het enige Supplementdeel (A-Azuursteen), dat in 1956 verscheen, liefst 60 citaten uit het werk van Weyerman aan. Dat de onlangs overleden WNT-redacteur en Weyermanlief-hebber, -verzamelaar^7. en -kenner C. Kruyskamp daarin de hand heeft gehad, behoeft geen verwondering te wekken: meer dan wie ook heeft Kruyskamp het belang van Weyerman erkend en meer dan wie ook heeft hij binnen de kringen van het WNT het gebruik van Weyermanniana als bron gepropageerd. Wie de in het WNT opgenomen Weyermancitaten overziet, is al spoedig overtuigd van het lexicografische belang daarvan: niet zelden is een woord of verbinding voor het eerst of uitsluitend bij Weyerman aangetroffen.

2. Zie: Riet Hoogma, ‘Campo en de computer’. In: Med. JCW 14 (1991), pp. 85-89. Het behoeft geen betoog dat haar pleidooi voor ‘herwaardering’ van de woordverklaring en voor het in machineleesbare tekst omzetten van Weyermans oeuvre, ons recht uit het hart gegrepen is.

3. Voor de door het WNT gebruikte bronnen zie men Dick Wortel: ‘JCW in de bibliotheek van het WNT’ en ‘Nogmaals het WNT’, in: Med. JCW no 9 (nov. 1978), p. 97, resp. no 25 (maart 1980), p. 255.

4. Zie daarvoor: Rob Tempelaars: ‘Tussen droom en daad, met wetten en bezwaren. Over het verstandshuwelijk van het WNT met de als bron gebruikte dialectwoordenboeken’, dit jaar te verschijnen in: Dialectlexicografie. Themanummer 4 (1992) van Taal en Tongval, onder redactie van J.B. Berns, D. Geeraerts en A.M.F.J. Moerdijk, en de ald. opgegeven bronnen.

5. T.w. het woord grijzen (II) in de betekenis ‘een lelijk gezicht trekken, van toorn, van smart enz.; grijnzen’, met een citaat uit Democr. en Herakl., destijds nog aangehaald als Brab. Voyage.

6. Zie Dick Wortel: ‘Weyerman en het Woordenboek’, in: Med. JCW 7 (1984), pp. 26-28.

7. Voor een overzicht van Kruyskamps Weyermanniana, die in juni 1991 (deels) bij het Antiquariaat Burgersdijk & Niermans te Leiden geveild werden, zie men C. Kruyskamp zelf in Med. JCW no 15 (mei 1979), pp. 154-155.

[p. 35]

Een derde argument voor het opzetten van het WOW is gelegen in het feit dat het gebruik van de computer grote mogelijkheden biedt. In de woorden van Riet Hoogma: ‘De computer is vooral nuttig daar waar grote hoeveelheden gegevens tegelijk geordend en geanalyseerd moeten worden. Wie even stilstaat bij de aard en omvang van Weyermans werk kan maar één conclusie trekken: Weyermans oeuvre schreeuwt om electronische bewerking.’^8. Daarenboven zou een dergelijk, met behulp van de computer tot stand gebracht woordenboek op het werk van één auteur een unicum op lexicografisch gebied zijn. De weinige verklarende woordenboeken op Nederlandse schrijvers die er bestaan, zijn sterk verouderd, niet nauwkeurig of weinig volledig^9., hetgeen de auteurs ervan - die het immers zonder computers moesten stellen - vaak nauwelijks kwalijk genomen kan worden. In dit verband zijn bij voorbeeld te noemen: het Uitlegkundig Woordenboek op de werken van Pieter Korneliszoon Hooft, uitgegeven door de tweede klasse van het Koninklijk Ned. Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schone Kunsten (Amsterdam, Pieper en Ipenbuur, 1825 deel 1 A-F, 1828 deel 2 G-M), het Woordenboek op de Gedichten van G.Az. Bredero (Leiden 1857) en het Taalkundig Woordenboek op de werken van P.C. Hooft (Leiden 1868) van A.C. Oudemans, het Woordenboek op de dichtwerken van mr. W. Bilderdijk (Haarlem 1878) van A. Bogaers en het Glossarium op de refereinen van Anna Bijns (Rotterdam 1876) van A. Bogaers en W. van Helten^10.. Of het Woordenboek op (de werken van) Weyerman ooit aan deze lijst toegevoegd zal worden, is vooral afhankelijk van de beheersbaarheid van het overvloedige materiaal, die in de werkwijze en de opzet van het WOW gewaarborgd moet worden. Een WOW dus dat de liefhebbers van Weyerman, van de achttiende eeuw, van historische taal- of letterkunde en van de historistische lexicografie belang zou kunnen inboezemen.

8. Zie het reeds in noot 2 vermelde artikel van Riet Hoogma, p. 85.

9. Vgl. D. Geeraerts en G. Janssens: Wegwijs in woordenboeken. Een kritisch overzicht van de lexicografie van het Nederlands. Assen, Van Gorcum, 1982, p. 101.

10. Daarnaast bezit de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden nog handschriften van het Woordenboek op Vondel en het Woordenboek op Bilderdijk van W. Bisschop. Uit 1726 stamt een handschrift met een lijst van woorden uit de Gezamenlijke Werken van Jacob Cats. Eveneens in handschrift aanwezig is een woordenlijst A-Z op het werk van Vondel, van de hand van R. Bell (2 dln., 1837 en 1845).

De werkwijze van het WOW

Idealiter zouden we voor het samenstellen van een woordenboek op Weyerman de beschikking moeten hebben over het volledige werk van Weyerman op floppy. De tweede stap is dan dat woordindices gemaakt worden, waaruit - op grond van tevoren vastgelegde, eenduidige principes - het te bewerken materiaal geselecteerd wordt. Daarna wordt al het informatieve materiaal (annotaties in tekstedities, woordcommentaar in artikelen enz.) verzameld, voor zover dat althans betrekking heeft op de te bewerken woorden. Pas dan kan de redactionele bewerking plaatsvinden. Nu zijn de mogelijkheden van ook de meest geavanceerde tekstscanners vooralsnog (nog) te beperkt om het volledige werk van Weyerman op een rendabele en kwalitatief goede wijze in te lezen^11.. Bovendien is een eerste vereiste voor het WOW dat het materiaal beheersbaar blijft. Het uitgangspunt voor de materiaalverzameling is dan ook geweest: verzamel dat wat als typerend voor Weyerman aandoet, hetzij in de meer algemene zin van het achttiende-eeuws, hetzij in de meer idiosyncratische zin.

Voor onze materiaalverzameling richtten we ons allereerst op de lexicografische werken die citaten uit het werk van Weyerman opgenomen hebben en waarbij - door de lexicografen - als het ware reeds een voorselectie is geschied. We doelen hier uiteraard op de Weyermanwoorden in het Erotisch Woordenboek (2de dr. 1980) en het

11. Zie ook het reeds in noot 2 vermelde art. van Riet Hoogma, pp. 87-88.

[p. 36]

WNT, die gemeen hebben dat ze qua vorming, betekenis of anciënniteit zo bijzonder zijn, dat tot honorering besloten werd. Naar ons oordeel mogen deze woorden en hun vindplaatsen in het WOW dan ook niet ontbreken. De Weyermanwoorden uit het Erotisch Woordenboek zijn inmiddels in het WOW verwerkt^12. en ruim een derde van het WNT is (handmatig^13.) geëxcerpeerd op Weyermanvermeldingen en -citaten, die eveneens reeds in het WOW zijn opgenomen. De citaten worden eerst op fiches uitgeschreven en daarna op de computer verwerkt. Alleen al het excerperen van het WNT heeft een respectabel aantal Weyermancitaten opgeleverd, zoals uit het overzicht in bijlage 1 moge blijken.

Ronald Braam heeft, speciaal voor het WOW, computerprogramma's ontworpen die ons enkele routinewerkzaamheden besparen. Zo heeft hij een speciale versie van het tekstverwerkingsprogramma WordStar ontworpen, die gebruikt kan worden voor het invoeren van Weyermancitaten. Aan deze versie kunnen verschillende specifieke programma's worden verbonden, die onder meer in staat zijn een lijst te maken van alle woorden die in de citaten voorkomen, zodat een frequentielijst, een lijst van spellingvarianten e.d. vervaardigd kan worden. Een speciaal printprogramma drukt de ingevoerde tekst in twee kolommen af, compleet met kopjes boven de kolommen. Tot slot hebben we de beschikking over een programma dat in staat is een lijst te maken van lemmata met de daarbij behorende vindplaatsen, waardoor we voortdurend kunnen zien welke lemmata op een bepaald moment ingevoerd zijn en hoeveel vindplaatsen van elk lemma reeds voorradig zijn. In bijlage 2 is een dergelijke, al wat oudere lijst opgenomen.

Naast de lexicografische werken zijn we ook bezig een aantal Weyermanniana te excerperen en te verwerken, t.w. Den Vrolyke Tuchtheer (ed. Hanou, in ons bestand H.), De Levens-Beschryvingen der Nederlandsche Konst-schilders (eerder afgedrukt in Med. JCW), Democritus en Heraclitus Brabantsche Voyagie (ed. 1726), Den Heer is betoovert, De Vruchtbaare Juffer, het Vermakelyk Wagen-praatje (ed. Maréchal, in ons bestand M.) en De Zeldzaame Leevens-byzonderheden van Laurens Arminius, Jacob Campo Weyerman [...] en veele andere beruchte persoonaadgien, terwijl eerder al het woordcommentaar dat Jos Leenes (in ons bestand L.) maakte op de afl. van Maandag 11 Oktober 1723 van Den Ontleeder der Gebreeken integraal verwerkt werd.

Definities die in het Erot. Wdb., het WNT, tekstedities en andere bronnen gegeven worden, nemen we voorlopig op in het bestand (met bronvermelding). Ook andere informatie kan, al dan niet in een apart commentaarveld, opgenomen worden. Bij de uiteindelijke bewerking zullen deze informatieve gegevens voor een deel weer uit het bestand verdwijnen. Overigens kwamen we al spoedig tot de conclusie dat de annotaties in de diverse tekstedities maar beperkt bruikbaar zijn. Daarbij doelen we niet zozeer op gemaakte fouten of onvermijdelijke onjuistheden, maar veeleer op het essentiële verschil tussen een betekenisomschrijving in een woordenboek en de annotatie in een teksteditie of artikel. Daar waar de annotatie bedoeld is om het woord in zijn context duidelijk te maken en de context vaak letterlijk een woordje meespreekt, dient in een woordenboek zoveel mogelijk de ‘kale’ betekenis van het woord zelf gegeven te worden. Bovendien voldoet de annotatie vaak niet aan de algemeen aanvaarde, lexicografische principes van betekenisomschrijving. Zo is er niets op tegen dat het woord doorgaat in de editie van het Verm. Wagenpr. wordt omschreven met ‘Met gaatjes’, maar als definitie voldoet ‘Met

12. Voor een overzicht zie men J. van Dijk: ‘Erotische Bronnen’, in: Med. JCW no 45 (nov. 1982), pp. 540-542. Overigens is het merendeel van de in het Erotisch Woordenboek opgenomen Weyermanwoorden ook te vinden in het WNT.

13. Indien het zgn. Elektronisch WNT (EWNT), evenals het grafisch WNT, volgens de planning in 1998 gereed is, zijn de Weyermancitaten automatisch opvraagbaar. Dat is eveneens het geval bij het telkens groeiende aantal gedigitaliseerde WNT-afleveringen. Voorlopig hebben we om praktische redenen dit middel nog niet benut voor onze materiaalverzameling.

[p. 37]

gaatjes’ niet: de betekenisomschrijving kan immers niet in de plaats van het beschreven woord gebruikt worden. In het WOW kunt u dan ook lezen:

DOORGAAT. Voorzien van gaten; doorboord. - Met gaatjes, M. // Wier tanden [...] nog snoder zyn doorgaat, als de zeepalen [...] worden uytgeholt by de paalwormen, Verm. Wagenpr. 36.
Opm. Formeel onjuist is de annotatie van M. ‘Met gaatjes’.

Hetzelfde geldt als een woord niet in functie van de woordsoort gedefinieerd wordt, zoals in:

GORTIG. Lijdend aan de ‘gort’, d.i. een bep. bij varkens voorkomende ziekte, waarbij korrels in het vetweefsel voorkomen. - Varkensziekte (gort- en gerstachtige korrels o.d. huid), H. // De verkens wierden gortig, Vrol. Tuchth. [1].
Opm. Formeel onjuist is de annotatie van H. 219.

Voor de overige te excerperen werken streven we in ieder geval naar een zekere spreiding in tijd, genre en specifiek taalgebruik (bastaardwoorden, dialectisch gekleurde taal, gelexicaliseerd naamkundig materiaal e.d.). Daarnaast overwegen we of het wenselijk is kleinere teksten in hun geheel op te nemen, waarbij vooral te denken valt aan de twintig afleveringen van de Echo des Weerelds die al op floppydisk verkrijgbaar zijn en de tekst van De Vruchtbaare Juffer die we zelf al op floppy hebben gezet. De voordelen van een dergelijke werkwijze zijn duidelijk: een grotere objectiviteit van het materiaal is ongetwijfeld het resultaat en op basis van een complete tekst ontstaat de mogelijkheid om via de computer woordindices te maken van alle in de tekst gebruikte woorden en kunnen citaten betrekkelijk eenvoudig automatisch geproduceerd worden. Het nadeel van een dergelijke methode is echter ook evident: als gevolg van de gedeeltelijke automatisering zou het materiaal enorm in omvang toenemen, hetgeen zonder twijfel het gevaar van onbeheersbaarheid reëel maakt.

De vorm van het WOW-lemma

Zoals u uit de voorgaande voorbeelden al hebt kunnen opmaken, is de vorm van het WOW-lemma te vergelijken met een ingang in het WNT: LEMMA (in de genormaliseerde vorm) + eventuele nevenvormen + woordsoort (slechts bij dreigende verwarring, vooral bij homonymie) + werkdefinitie + evt. andere informatie + het hek (//) als markeringsteken tussen redactionele tekst en citaten + citaat/citaten (al dan niet met redactionele toevoegingen of weglatingen) + verkorte titel + blz. + evt. commentaar. In tegenstelling tot het WNT hanteren we bij de aanhalingen vaak een esthetische norm: de Weyermancitaten dienen niet alleen als bewijsplaats, maar moeten ook leesbaar zijn als zelfstandige fragmenten uit Weyermans werk.

Sinds kort plaatsen we ook de minder belangrijke afleidingen en samenstellingen - in het WNT-jargon de zgn. ‘opnoemers’ - onder het hoofdlemma, aangezien dit een voortdurende herhaling van definitie-elementen voorkomt en een aanzienlijke

[p. 38]

ruimtebesparing oplevert. Onder het niet onbelangrijke lemma koffiehuis vindt u dus niet alleen de verbinding Frans koffiehuis, maar tevens samenstellingen als koffiehuisjongen, koffiehuisklok, koffiehuisknecht, koffiehuisprofessor en koffiehuisstaatkundige:

KOFFIEHUIS. Publieke, vooral voor de gegoede burgerij als ontmoetingscentrum fungerende localiteit waar men oorspr. alleen koffie (en chocolade), maar later ook andere dranken, en zelfs spijzen, gebruiken kon. - Het koffiehuis is een plaats waar men bekenden ontmoet, de nieuwtjes bespreekt, coeranten leest, speelt, en ook waar besloten gezelschappen, ‘colleges’, ‘clubs’, bijeenkomen. Het 18e-eeuwse koffiehuis was een trefpunt voor de gegoede burgerij. Men discussieerde er vaak ernstig over het zedelijk en moreel verval (L.). // Die persoon [...] begaf zig in dat Koffihuys een uur voor beurstydt, Verm. Wagenpr. 74. Die Aktionisten, die [...] hunne gewigtigste affaires in een Koffiehuis [...] beslissen, Rott. Hermes 298. Ik wees hem na het koffihuijs, want met te vraagen Bereijkt men Romen, Den Heer is betoovert 13.
Frans koffiehuis. // Van de morgen wierd ik in 't Fransche Coffy-Huis Geroepen juist als ik hier meenden te komen, Democr. en Heracl. 43 [ed. 1718]. Samenst. Koffiehuisjongen. // Den Koffihuys jongen (wierdt) geschikt na [de Geneesheer] Bombast, dien hy vond gezeten in een cirkel van oude afgekeurde Medicynsche boeken, Verm. Wagenpr. 74.
Koffiehuisklok. // Het is my leed dat de Koffihuysklok van elven my roept, Vrol. Tuchth. 36.
Koffiehuisknecht. // Den Koffihuys knegt, die tamelyk was bespraakt voor een bediende in dat boonsops beroep, gaf den Heer Bombast [een geneesheer] een beknopte Casus Positie van den beroerden kranken, Verm. Wagenpr. 75.
Koffiehuisprofessor. // Die Coffihuis-Professooren (konnen), een lichtgelooviger Stoknar loopen opzoeken, dan den Ontleeder der Gebreeken, Ontl. d. Gebr. 1, 2.
Koffiehuisstaatkundige. // Alle de Koffihuys staatkundigen stoven op uyt hunne gekraakte stoelen, Verm. Wagenpr. 74.

Onder het nog niet geattesteerde woord koffie zullen, naast een verwijzing naar het frequent gebruikte koffiehuis, de koffieman, de koffieschenker en de koffiezaal te vinden zijn:

KOFFIE. Nog niet geattesteerd.
Samenst. Koffiehuis (zie ald.).
Koffieman. 1) Houder van een koffiehuis, koffiestalletje, WNT. Nog niet geattesteerd.
2) Koffiehuisbezoeker, H. // Noch vond me' een boekworm die het [zeker tijdschrift] kogt; Een uylsgebroed die 't prees en zogt; Een koffyman die 't las, een nar die 't liep doorblad'ren, Vrol. Tuchth. 2.
Koffieschenker. // Alzo nu de overige Kasteleyns, Wynhuyswaarden, Brandewyn- en Koffischenkers, gewaar wierden, dat die haairige krygslist wel

[p. 39]

slaagde aan dien Niklaas, vielen zy ook in die mode hals over kop, Zeldz. Leevensbyzond. 60.
Koffiezaal. // Den beroerde lyder was van zyn stoel gezegen [...], en ley sprakeloos te zieltogen op die planke vloer van de koffi zaal, Verm. Wagenpr. 76.

Nu we een kleine 2000 citaten verwerkt hebben, krijgt ook in de ruwe, nog nader te bewerken versie het woord vaak al een polyseme structuur. We laten hier enkele voorbeelden volgen:

AAP. 1) Eigenlijk en in zinnebeeldig gebruik. ‘Vierhandig zoogdier, zoowel in inwendig samenstel als in uitwendig voorkomen het meest den mensch nabijkomende’, WNT.
a) De aap symboliseerde onder andere bedrog en geveinsdheid, M. // Is nog hedendaagsch den hairburschen aap van Paracelius geen Quakzalver van den eersten rang, Verm. Wagenpr. 68.
b) Dier met duivelse eigenschappen, creatuur v. satan, H. // Dus leeft en sterft die gryze knaap, In 't schelms een leeuw, in deugd een aap, Vrol. Tuchth. 36.
c) Aap als symbool van lelijkheid. // Myn Heer (zegt hy) [‘Een Konterfeitsel Schilder’] ik zal uw Konterfeitsel, zo heerlyk, Pinseelen, dat 'er het origineel maar een Aap by te vergelyken zal zyn, Ontl. d. Gebr. 11 Oct. 1723, 5.
d) De aap komt, kijkt uit de mouw. In WNT verwijzing naar Weyerman, Mos. Marc. Overg. 2 [c. 1720]^14..
2) Opgespaarde en weggelegde geldsom, zorgvuldig bewaarde schat. Spaarpot, spaarpenningen, het opgespaarde geld, WNT. // Ik geloof dat den aap meest in contanten bestaat, Democr. en Herakl. 25 [ed. 1718].
Afl. Apendom. De manieren van de apen, aapachtigheid, WNT. // Zy bezat een zekere Fransche Aardigheyd die zeer na kwam aan het Aapendom, Geh. Br. 75.
Samenst. Apenrok. Kamerjapon, H. // Veeltyds zit hy gebakert in zyn Japansche aapenrok, Vrol. Tuchth. 39.

AAS. 1) Als scheldwoord voor iemand die geslepen is, kreng, WNT. // Het heugt me, dat ik eens met dat Aas [een procureurszoontje] na 's Gravenhage voer, Demokr. en Herakl. 105 [ed. 1726]. Een schoone Brak [...] vroeg aan den Beschutter, waarom hy dat leelyk Aas [een oud reutje] niet op de vacht viel en een' tantslag gaf? Rott. Hermes 104. Het Aas [de Heer L.A.] was beyde begaaft met kennis en geest, Zeldz. Leevensbyzond. 35.
2) Als naam van een speelkaart, WNT. // De twee Azen van een paar Gauwdiefs-teerlingen, Holl. Zinlykh. 58.
(Lieden) van deus aas, berooid of van licht allooi, WNT. // Een baron van deux Aas, of een Chevalier van Roggestroo, Holl. Zinlykh. 62.
3) Niet een aas, helemaal niets. // Laurens Arminius zou 'er niet een aas te minder om hebben gewoogen in eere en deugd, als was hy zo gemeenzaamlyk

14. Bedoeld is hier Weyermans, uit het Engels vertaalde werk De voornaamste beweegredenen en omstandigheden die aanleyding hebben gegeeven aan Moses Marcus tot het verlaaten van den Joodschen, en tot het aannemen van den Kristelyke Godsdienst (Amsterdam 1726).

[p. 40]

niet bekent geweest met dien godloozen Theologant [Jan Toland], Zeld. Leevensbyzond. 42.
4) Lokmiddel. // Een grasgroene Mof is mee geen onbillyk aas voor een mooie meyd, Vrol. Tuchth. 337.

AIR. In de bet. 1) in ons materiaal tot dusver uitsl. aangetroffen in de verkleinvorm.
1) Wijs, melodie; muziekstuk met gezongen melodie, begeleid door een of meer instrumenten, V. Dale.
a) Muzikale wijs, deuntje, WNT. // Dat zy op 't onvoorzienst het Airtje van Prins Robert was a Gentleman. hoorden, Rott. Hermes 205.
- In fig. verband. // Neen Madame, vergeefme dat ik uw geen Mama noem, want dat Airtje is uytgefloten, dien Tytel moogje niet langer vertieren, Pers. Zydeweever 38.
b) Danswijsje, H. // Ik (verzoek) of ghy de goedheyt wilt hebben om dit Airtje te prostitueeren in uw weekelyks papier, Vrol. Tuchth. 15.
2) Houding. Vaak verbonden met hebben en vooral in de volgende, vaak moeilijk te scheiden betekenisnuances.
a) In min of meer neutrale zin: uitstraling. // Nu viel het eens voor by een dier achterstraats wandelingen, dat Jakob Veenhuyzen een kaerel van een argwaanig gelaat tegenkwam, waarop hy met gewelt zyn degen wilde trekken, om die persoon, die al het air had van een Deurwaarder of Onderschout, eenige openingen te maaken in zyn vacht, Zeldz. Leevensbyzond. 46.
b) Hoofdzakelijk met de gedachte aan de uiterlijke houding (ook wel gebaren) en de indruk die deze wekt (WNT. // Een man van myn air zal noit Maistressen manqueren, Democr. en Herakl. 87 [ed. 1718]. Ik (kreeg) een jong heertje in 't oog dat al het air had van een beterhuys of fransche school te zyn ontsnapt, Vrol. Tuchth. 321.
c) (Op effect berekende) houding. Houding die men aanneemt, inz. m.b.t. de indruk die men wekt of wil wekken. // Hy (wist) zich [...] door een air van openhartigheid en eenvoudigheid in te schroeven in de naauwe vriendschap en in 't vertrouwen der meest omzigtigen, Zeldz. Leevensbyzond. 5.

Het meest interessant zijn uiteraard de woorden die niet in het WNT voorkomen, zoals ecclesiastiek (Vrol. Tuchth., Opdr. 5), gascogner (Vrol. Tuchth., Opdr. 4), kermismedicijnmeester (Verm. Wagenpr. 70), mangraag (Vrol. Tuchth. 270, Zeldz. Leevensbyzond. 146), schribbelaar (Vrol. Tuchth. 2) enz. Het ontbreken van het betreffende woord in het WNT wordt telkens in het commentaarveld vermeld. Daarnaast kan het commentaarveld benut worden voor andere, bijvoorbeeld etymologische informatie:

REVANCHE. 1) Wraak(oefening), vergelding(sactie), genoegdoening. - WNT. // Revenge! Revenge! al zou 'er 't heele Land van Wagen, Antw. Courant. 16.
Tot zijn revanche komen, genoegdoening krijgen. - WNT. // Ik zal ik wel tot mayn revenge komen, Antw. Courant. 66.

[p. 41]

2) Keer of gelegenheid dat men een eerder in een sport of spel geleden verlies kan goedmaken, resp. partij waarin men dat doet of kan doen. - WNT. // De Graaf van Gordon en een zeker Jezuit hebben in duel geschaakt, verliezende de laatste de party en revange [...]. Het allerergst is dat hy de revange (waarlyk iets ongemeens in een Jezuit) verloor, Rott. Hermes 413.
Opm. In navolging van WNT zijn hier beide bet. onder één lemma opgenomen. Het is echter maar de vraag of Weyerman in de woorden revenge en revange één woord heeft gezien; het verschil in spelling zou weleens significant kunnen zijn. In het eerste geval zou aan een ontlening uit Eng. revenge en in het tweede geval uit Fr. revanche gedacht kunnen worden.
TOERNOOIEN. (ww.) Coïre. - Erot. Wdb. // Tournooyen, ringsteeken, doelschieten, volte speelen, roosjes plukken, Vrol. Tuchth. 140.
Opm. Door het Erot. Wdb. ten onrechte beschouwd als het mv. van toernooi (zie de verwijzing s.v. Toernooi).

Besluit

In het voorgaande hebben we getracht u in het kort een beeld te schetsen van een woordenboek in wording. Hoewel de vingers vaak jeuken zijn we nog lang niet toe aan het selecteren van het te bewerken materiaal en het bewerken van het geselecteerde materiaal. Aan een planning op lange termijn - die we aanvankelijk in een bui van tomeloze overmoed wel hadden gemaakt - wagen we ons voorlopig niet meer. Naarmate de opbouw van het corpus vordert en de representativiteit daarvan toeneemt, kunnen we meer definitieve beslissingen nemen over de te volgen procedures. Veel zal echter ook afhangen van uw enthousiasme voor het WOW. Aan geestdrift voor het plan ontbreekt het ons niet, maar gebrek aan tijd en mankracht verhinderen wel een zeer voorspoedige voortgang van het WOW. Bovendien - en het zij hier nog eens benadrukt - menen wij in het geheel niet de Weyermanwijsheid in pacht te hebben, maar zien wij voor ons vooral een uitvoerende en coördinerende taak weggelegd. Daarom wachten we met belangstelling al uw op- en aanmerkingen af, liefst vergezeld van citaten uit Weyermans werken (voor de echte fanatici: bij voorkeur uitgeschreven op fiches van 21 × 12 cm) of notities van opmerkelijke Weyermanwoorden met hun vindplaats(en)^15.. Ook voor Weyermanteksten op floppy (3½ of 5¼ inch in WordStar of WordPerfect) houden wij ons van harte aanbevolen. Wellicht kunnen we dan over een jaar in de Med. JCW melden dat door de deskundigheid en inzet van talloze leden en vrienden van de Stichting Jacob Campo Weyerman het Woordenboek op (de werken van) Weyerman definitief het stadium van de kinderschoenen ontgroeid is.

15. Ter attentie van redactie WOW p/a Rob Tempelaars, Johan van Bourgondiëlaan 1400, 2722 VR Zoetermeer.

[p. 42]

Bijlage 1 - Weyermancitaten en -vermeldingen in enige WNT-delen

*	Supplement A-Azuursteen, totaal 56 lemmata, 60 citaten;
*	Deel 4 G-Gitzwart, totaal 1 lemma, 1 citaat;
*	Deel 12-1 P-Pletseren, geen lemmata en citaten;
*	Deel 12-2 Pletten-Quoyer, 29 lemmata, 29 citaten;
*	Deel 12-3 R-Reren, 45 lemmata, 45 citaten;
*	Deel 12-4 Res-Rhythmus, 9 lemmata, 10 citaten;
*	Deel 17-1 Tiende-Trekken, 2 lemmata, 2 citaten;
*	Deel 17-2 Trekker-Tzigane, 25 lemmata, 26 citaten;
*	Deel 17-3 U-Uzeeren, 15 lemmata, 15 citaten;
*	Deel 18 V-Ver (V), 18 lemmata, 20 citaten;
*	Deel 19 Ver-Verhypotheken, 1 lemma met 1 citaat;
*	Deel 20-2 Verschieden-Verzworen, 7 lemmata met 7 citaten;
*	Deel 21 Ves-Vluwe, 12 lemmata, 13 citaten;
*	Deel 22-1 Vo-Voorhoofds, 8 lemmata met 8 citaten.

Bijlage 2 - Lemmata met hun vindplaatsen

[...]

Abracadabra. Echo d.W. 1, 407.

Accent. Rott. Hermes 61, 140.

Accompagneren. Rott. Hermes 265.

Acteur. Rott. Hermes 9.

Actionist. Rott. Hermes 298.

Administratie. Rott. Hermes 154.

Administreren. Rott. Hermes 325.

Afgodes. Rott. Hermes 269.

Afkneveling. Geh. Br. 84.

Afkorten. Holl. Zinlykh. 11.

Afmennen. Demokr. en Herakl. 25 [ed. 1726].

Afpennen. Pers. Zydeweever 123.

Afscheidsaudiëntie. Rott. Hermes 239.

Afschroeven. Holl. Zinlykh. 69.

Afsteken. Rott. Hermes 8.

Afstuiven. Geh. Br. 65.

Aftands. Rott. Hermes 313.

Afzagen. Rott. Hermes 233.

Afzetten. Rott. Hermes 111. Geh. Br. 65.

Air. Rott. Hermes 205. Pers. Zydeweever 38.

Alarmtrompet. Rott. Hermes 207.

Almanaksheilige. Rott. Hermes 164.

Altereren. Democr. en Herakl. 38 [ed. 1718].

Aluinpommade. Amst. Hermes 1, 110.

Amenen. Pers. Zydeweever 8.

Amfioeneter. Rott. Hermes 52.

Ammunitiebrood. Rott. Hermes 189.

Amusement. Amst. Hermes 1, 50.

Anatomie. Rott. Hermes 10.

Anatomiseren. Rott. Hermes 249.

Ankersmid. Pers. Zydeweever 60.

Anker(s)briefje. Rott. Hermes 296.

Anonymus. Rott. Hermes 200.

Antilope. Rott. Hermes 326.

Antiquiteit. Rott. Hermes 212.

Apendom. Geh. Br. 75.

Apothekerswinkel. Rott. Hermes 269.

Appartement. Rott. Hermes 2.

Archief. Rott. Hermes 55, 271.

Asperge. Zeldz. Leevensbyzond. 138.

Aspergetop. Rott. Hermes 138.

Assurantiemaatschappij. Rott. Hermes 84.

Astrologie. Rott. Hermes 109.

Autoriseren. Rott. Hermes 265.

Autoriteit. Rott. Hermes 109.

[...]

Plukken. Vrol. Tuchth. 303.

Podagreus. Vrol. Tuchth. 95.

Podagrist. Vrol. Tuchth. 95.

Poes. Vrol. Tuchth. 27, 29.

Pokdalig. Vrol. Tuchth. 321.

Poot. Vrol. Tuchth. 95.

Postpapier. Vrol. Tuchth. 10.

Potaarden. Vrol. Tuchth. 87.

Potagelepel. Vrol. Tuchth. 404.

Potlood(s)pen. Vrol. Tuchth. 259, 279.

Potmus. Vrol. Tuchth. 263 (zie ook 349), 402.

Potpoëet. Vrol. Tuchth. 403.

Praktizeren. Vrol. Tuchth. 281.

Preisop. Vrol. Tuchth. 322.

Proberen. Rott. Hermes 389.

Provincieroos. Pers. Zydeweever 10.

Pruikkam. Vrol. Tuchth. 242.

Pruim. Geh. Br. 87.

Pruimtonade. Vrol. Tuchth. 393.

[p. 43]

Pruisen. Rott. Hermes 10.

Prulle(n)mand. Vrol. Tuchth. 163.

Pudding. Rott. Hermes 298.

Punch. Rott. Hermes 327.

Puriteins. Holl. Zinlykh. 59.

Putten. Rott. Hermes 30.

Raaf. Rott. Hermes 164.

Raam. Vrol. Tuchth. 52.

Rabauw. Rott. Hermes 25.

Rabbelen. Vrol. Tuchth. 212.

Rabbijns. Rott. Hermes 110.

Radbraken. Amst. Hermes 1, III.

Raffineren. Rott. Hermes 59.

Rakker. Rott. Hermes 295.

Rampzalig. Rott. Hermes 262.

Rangeren. Rott. Hermes 185.

Rariteit. Rott. Hermes 203.

Rariteit(en)kamer. Rott. Hermes 313.

Recht(s)draads. Holl. Zinlykh. 62.

Reciteren. Vrol. Tuchth. 51.

Reconvalesceren. Antw. Courant. 41.

Recruteren. Rott. Hermes 255.

Recruut. Rott. Hermes 156.

Reformateur. Rott. Hermes 236.

Reformatie. Rott. Hermes 236.

Regen. Vrol. Tuchth. 44.

Regenscherm. Vrol. Tuchth. 358.

Regiment. Rott. Hermes 88.

Regulier. Vrol. Tuchth. 89.

Regulierstoren. Vrol. Tuchth. 89.

Reilen. Don Quichot 180.

Reis. Ned. Konst-Schilders 4, 437.

Reisbrief. Ned. Konst-Schilders 4, 437.

Reisgevaar. Ned. Konst-Schilders 4, 437.

Reisgraag. Ned. Konst-Schilders 4, 437.

[...]