Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 14

[p. 90]

Boekbesprekingen

Het dagboek van Magdalena van Schinne (1786-1795). Inleiding en vertaling uit het Frans door Anje Dik. Hilversum, Verloren, 1990. Egodocumenten deel 2. ISBN 90-6550-332-3. f 29,-.

Een autobiografische tekst zoals er weinig uit onze Verlichting bestaan, dan wel uitgegeven zijn! Wat ons rest van dit dagboek begint als volgt: ‘[23 febr. 1786] U houdt dus toch van me ondanks al mijn gebreken, u heeft werkelijk gelijk, het is prettig om van iemand te houden, onverschilligheid is zo droevig. In ruil voor uw vriendschap moet ik ook iets aardigs doen. Dus ik ga door met mijn dagboek om u een plezier te doen. Het is waar dat ik niet veel voor u opoffer; mijn goede voornemens, mijn luiheid, een paar uur van mijn rust en mijn gekrabbel. Ik ga niet met u praten over de afgelopen tijd, dat zou me te ver voeren. We lezen al enige tijd heel wat romans, niet mijn meest geliefde lectuur, dat weet u, maar naar mijn smaak wordt niet gevraagd. Die we net gelezen hebben heeft me toch twee prettige avonden bezorgd, nieuwe karakters die goed beschreven zijn, een tamelijk romantische geschiedenis in feite, maar interessant, volmaakt mooie helden, volmaakt vriendelijk, zoals ze altijd zijn, en toch tamelijk verstandig. Zoals gewoonlijk heeft het me gespeten niet op een Miss West te lijken [...]’.

Hier spreekt Mattie of Magdalena van Schinne (1762-1840). Haar dagboek uit de periode 1786-1805 (de opgave op de titelpagina is curieus foutief) bleef bewaard. Dit oorspronkelijk in het Frans geschreven egodocument, hier vertaald, mag voor zichzelf spreken; vandaar dat deze bespreking voor één keer vooral uit citaten zal bestaan. Al lezend vraagt men zich af met welk soort persoon men te maken heeft: een achttiende-eeuwse Anne Frank? Een Haagse Belle van Zuylen, die niet de mogelijkheid kreeg haar vleugels uit te slaan? Een vroege Eline Vere? Voor alles pleit wel iets: de in de twintigste eeuw nog bekende vertrouwelijkheid met het ‘lief dagboek’; de neiging tot zelfanalyse en tot filosoferen over geluk, deugd, driften, maatschappij; het flauwvallen, de melancholie, de gevoelens van onbehagen, nutteloosheid. Daarnaast is hier stof te vinden om van alles te overwegen: bijvoorbeeld of we hier te maken hebben met de uitstortingen van een Rousseauiaans ego; of: hoe noodzakelijk de briefvorm van dit dagboek is. Trouwens, als Feiths Julia een dagboek geschreven had, zou dat eruit hebben kunnen zien als Mattie's cahier. De romanfiguur Julia krijgt iets heel ‘echts’, achteraf.

Dat deze uitgave een aanwinst is, valt licht te zien aan de hand van twee, tamelijk willekeurig gekozen passages. Het ‘uitboezemende’, levendige karakter demonstreert zich wanneer Mattie op 21 sept. 1788 besluit op te houden met haar dagboek, maar later van gedachten veranderd blijkt. ‘Het is afgelopen, ik wil geen dagboek meer schrijven, waar is het ook goed voor? Een verplichting die me verveelt. Als ik in de toekomst zin krijg om te schrijven, zal ik mijn gedachten op het papier gooien zoals het me uitkomt, in de vorm die ze maar aan willen nemen. Dwang verstikt het genie, heb ik horen zeggen en omdat ik er veel van heb, wil ik het de vrije loop laten. Als het jaar tweeduizend vierhonderd veertig ooit bestaat kan mijn lijkrede briljant zijn. U ziet dat ik niets minder ambieer dan onsterfelijkheid. Helaas onderga ik de kwelling van Prometheus, ik word verslonden door allerlei soorten verlangens, die steeds weer opnieuw ontstaan. Als een aanval van vermoeidheid hun enkele momenten van rust gunt, val ik in een lethargische slaap die wreder, vernederender is dan al mijn verlangens. Toch dringt er soms een stralend licht door de magische sluier die de illusie om mij heen heeft gespannen. Het geluk ontrolt zich voor mijn blikken, mijn ziel stort zich erop en omhelst het vol vervoering - - -.

Ik schrijf alleen maar om mijn papier te vullen op dit moment, want ik ben er verder niet voor in de stemming. Ik heb vandaag mijn tijd verdaan [...].

[oktober 1788]. O mijn papier, jij zult voortaan de enige ingewijde in mijn gedachtenleven zijn, in mijn gevoelens van verdriet en geluk. Hier zal ik mijn ziel helemaal kunnen uitstorten. Met de anderen, zelfs met mijn beste vriendinnen wil ik leren te veinzen, ik wil tenminste niet meer met ze praten over mezelf. Jij alleen zult mijn vertrouweling zijn, wanneer ik mijn gekwelde hart zal willen uitstorten, zul jij me niet wreed afwijzen, jij zult geen verkeerde uitleg geven van wat ik aan je toevertrouw; als een gevoel van geluk mijn pen zal leiden, zal jij niet de funeste eigenschap hebben om m'n stemming in een ogenblik te bederven, ik zal je altijd naast me hebben om bij jou mijn toevlucht te zoeken in geval van nood. Soms zul je de tekenen van eerbied bewaren die ik bewijs aan het Hoogste Wezen, aan het weldadig wezen dat jou aan mij heeft gegeven om me te troosten [...]’.

Mattie is niet uitsluitend ‘gevoelig’. Als welopgevoede jonge vrouw onderzoekt zij voortdurend welke ideeën van Verlichting, of godsdienst, bij haar passen. Zij zou de Sophie hebben kunnen zijn, die Feith en Kinker in

[p. 91]

hun Brieven poogden te overtuigen. Zij is een uitstekende getuige, want exponent van een belangrijke bevolkingsgroep, wanneer het erom gaat te laten zien dat het etiket christelijke Verlichting, door Mijnhardt c.s. zo ongenuanceerd gebruikt, af en toe wat overhaast op onze achttiende eeuw geplakt is. De zaak lijkt soms tamelijk gecompliceerd te liggen. ‘[29 sept. 1790] Wanneer ik alle ongelukkige gebeurtenissen, alle verhalen over onfortuinlijke mensen [...] vergelijk, gaat mijn geest daar onder gebukt, en in de staat van onthechting die dat bij mij veroorzaakt, begrijp ik niet dat men zoveel belang kan hechten aan duizend kleinigheden waarmee men zich bezig houdt alsof ze heel belangrijk zijn. Tweederde van de mensheid is in tranen, terwijl eenderde alleen maar denkt aan z'n plezier, en als je ze hoort zou je zeggen dat dat het meest essentiële is. Totdat er een of ander onweer boven hun hoofd losbarst. U zult misschien denken dat ik een aanval van melancholie heb, en u zult zich minstens voor de helft vergissen. Ik ben tamelijk tevreden; ik geniet zoveel als ik kan van het heden, zonder me ongerust te maken over de toekomst die er misschien nooit voor mij zal zijn. Trouwens, ik ben er innerlijk zo van overtuigd, dat, welke wending de zaken ook nemen, het voor mijn bestwil zal zijn, dat er slechts rest aan mijzelf te werken. Binnen in mij is mijn grootste vijand, en ik zal nog heel wat werk hebben voor ik hem heb getemd. De Christelijke moralisten stellen J.C. tot voorbeeld. Hij is ongetwijfeld volmaakt, maar omdat het me onmogelijk is het idee van Zijn goddelijkheid van hem los te maken, moet ik bekennen dat Hij niet zoveel indruk op me maakt. Maar wanneer ik een man zie die geboren is met de meest zondige aanleg, die er in slaagt daar boven uit te komen, en als heiden tot een volmaaktheid komt, waarvan ik me zo ver verwijderd voel, ben ik in de war en vernederd, omdat de voorschriften van de moraal en de grote thema's van de godsdienst zo weinig invloed hebben op mij [...]’.

Nog iets over de inbedding van de tekst door de editrice, Anje Dik. Er is een inleiding van een vijftien pagina's: sober dus, maar genoeg. Het enige is dat men verlangt nog meer te weten te komen over deze jonge Haagse vrouw.

Aan het eind van de uitgave vindt men, behalve een literatuuropgave (wat amateuristisch), een ‘Register van persoonsnamen’ en een ‘Register van zaken en begrippen’. Deze doornemend is het even slikken. Want pas hier blijkt, dat die registers bedoeld zijn als soort commentaar (waarnaar overigens niet vanuit de tekst zelf, door middel van enigerlei teken dan ook, wordt verwezen). Bij de personen worden de brieven genoemd waarin zij voorkomen. Maar tevens wordt, aan de hand van lexica (type NNBW), een korte levensschets van de betreffende gegeven. Vrijwel nooit is er verder onderzoek verricht, ook al lijkt dat soms nodig. Voorbeeld: Mattie schrijft meermalen over een haar welgevallige ‘Navicoff’. In brief 52 heet het dat ‘de sublieme, onbegrijpelijke, grillige Navicoff’ door diens vorst naar Parijs wordt gestuurd als zaakgelastigde, zodat hij haar ‘een van mijn meest constante vertellers van minnepraat’ ontneemt. Een interessante man dus, belangrijk voor Mattie's eigen biografie. Register: ‘Navicoff, Russisch diplomaat. Brief 16, 21, 52, 53, 75’. Dat wisten we dus al. Dit soort onzin komt tientallen malen voor. Het is, denk ik, bij sommige teksten best te verdedigen geen annotatie of commentaar te geven. Maar dit soort halfwascommentaar dient vermeden. Een andere vreemdsoortige benadering vinden we in het zaken- en begrippenregister. Het eerste lemma: ‘Aanslag. Op 17 april 1792 ontving ook de Raadpensionaris [enz.].’ Geen enkele lezer, met welke leeservaring dan ook, zal tijdens het lezen op de gedachte gekomen zijn, toen hij het begrip ‘aanslag’ passeerde, eens in dit register te gaan kijken of er onder ‘aanslag’ iets leuk te lezen valt. Ook hiervan zijn legio voorbeelden te vinden.

Maar: het dagboek zelf is zonder meer de aanschaf waard. Let verder niet op het werk van de editeur; daar komen alleen aanslagen van.

André Hanou

Michiel de Swaen, De gecroonde leersse. A. Inleiding en tekst. B. Woord- en tekstverklaring. Door Jozef Smeyers. Brussel 1989. Cahiers van het Studiecentrum 18de-eeuwse Zuidnederlandse Letterkunde nr. 3A/B.

Het verzamelde werk van de Duinkerkse auteur Michiel de Swaen (1654-1707) is tussen 1928 en 1934 in zes delen uitgegeven. De uit het eerste deel hier opgenomen reproduktie van de klucht De gecroonde leersse (opgevoerd in 1688) laat nog eens zien dat die zes delen in een Groot Letter Bibliotheek moeten zijn uitgegeven. De toegevoegde inleiding (26 bladzijden plus iets meer dan 5 bladzijden bibliografie) van Jozef Smeyers lijdt aan hetzelfde euvel: de aandacht voor deze auteur is opgeklopt.

Tijdens zijn leven heeft De Swaen alleen toestemming gegeven voor de uitgave van zijn Andronicus-vertaling (1700) naar Andronic van J.G. de Campistron (1685). De enkele overige verschenen publikaties hadden ofwel zijn medeweten ofwel zijn instemming niet. Ik vermoed dat De Swaen over veel zelfkennis beschikte. Zijn talrijke kinderschare, opgenomen

[p. 92]

in of verbonden met kloosters en religieuze groeperingen met vooral franciscaans-capucijns spiritualistische invalshoek, heeft echter elk papiertje bewaard. Het dichtwerk getuigt van een mierzoet katholicisme uit de volle contrareformatie. Van zijn toneelwerk is De gecroonde leersse opgenomen in de canon van de Nederlandse literatuur. De klucht is in 1718 voor het eerst gedrukt, waarschijnlijk op basis van een oudere versie dan het bewaard gebleven, verbeterde en aangevulde auteursmanuscript. In de herdruk van 1928 zijn deze auteurscorrecties in voetnoten toegevoegd.

In de afgelopen eeuw is de klucht zeven maal uitgegeven, waarvan eenmaal in Franse vertaling (C. Looten, 1891). Dat is heel wat meer dan voor andere, zeventiende-eeuwse kluchtschrijvers geldt. Het is gelegenheidswerk in de stijl en met de thematiek van zoveel kluchten van die periode. Alleen: de taal van de Duinkerkenaar kon volgens zijn tijdgenoten door alle Nederlanders begrepen worden. Zowel het eeuwenlange, Zuidnederlandse isolationisme ten opzichte van de Noordnederlandse literatuur, zeker wanneer men bedenkt dat de regio van Duinkerken in 1662 Frans geworden is en sindsdien gebleven, als het sterk-katholieke karakter van de poëzie lijken De Swaen met zijn klucht speerpunt te maken van de Nederlandse letterkunde in het Zuiden. Smeyers reageert dan ook wat zuur op de opmerking van Anton van Duinkerken uit 1932 dat er in Zuid-Nederland niets geweest is tussen De Swaen en Gezelle. Desalniettemin: instemmend wordt Gezelle geciteerd die De Swaen de Vondel van Duinkerken noemde. Nu lijkt De Swaen op Vondel als een appel op een banaan: allebei fruit. Het blijft daarom de vraag waarom De gecroonde leersse wederom voor een ‘zo groot mogelijk publiek’ toegankelijk moest worden gemaakt: in een slecht vormgegeven boekje in kleine oplage dat bij eerste lezing uit elkaar valt; met een inleiding die, wanneer aangetoond is dat het werk niet van De Swaen bleek, dit weer terugdraait (om aan de gang te blijven?); met een woord- en tekstverklaring, die weinig toevoegt aan wat de enkele geïnteresseerde al weet; met een reproduktie van een in 1928 al uitgegeven tekst. Voor die inleiding was toch wel een vaktijdschrift te vinden geweest?

Anton Bossers