Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 14

[p. 82]

De vrouwelijke opsmuk^*
Barbara Sierman

Twee onderwerpen zullen in dit stukje centraal staan en op het eerste gezicht hebben ze weinig gemeen: vrouwen en de Engelse taal. Met beide onderwerpen was Weyerman bekend, maar hoever reikte zijn kennis met betrekking tot make-up, juwelen, kleding, kortom van de opsmuk bij vrouwen?

Om dit te achterhalen heb ik slechts een deel van zijn werken doorgenomen (uit praktische overwegingen beperkte ik mij tot de heruitgaven en de publikaties in het kader van het floppy-project). Ik moet zeggen dat de oogst mij enigszins tegenviel. Bij nadere beschouwing schreef hij toch veel meer over mannen dan over vrouwen.

Wat waren de karakteristieken van de vrouwelijke opsmuk in zijn tijd? Om met de make-up te beginnen: vrouwen uit de wat betere stand poederden het gezicht zo wit mogelijk. Ze gebruikten daarvoor loodwit, hetgeen tot kaalheid en bij overmatig gebruik tot loodvergiftiging en de dood kon leiden. De wangen werden met ‘Spaans rood’ zo rood mogelijk gemaakt en ook de lippen werden hel gekleurd. Op het gezicht werden daarna de onvermijdelijke mouches aangebracht. Daarnaast beschikten de vrouwen over allerhande (meestal zelf vervaardigde) zalfjes en watertjes om bijvoorbeeld de huid mooi te houden en de handen zacht te maken.

Wat het opmaken van het gezicht betreft, was de situatie in Frankrijk en Engeland precies tegengesteld: in Frankrijk poederden de dames aan het hof zich zeer overdadig, en schilderden zelfs de aderen op hun gezicht na met blauw, maar in Engeland was een dergelijke overdaad juist bestemd voor de prostituées en deed een adellijke dame het wat minder overdadig, hoewel wel zeer duidelijk zichtbaar. De enige categorie vrouwen die het gezicht zo natuurlijk mogelijk probeerde op te maken bestond uit actrices en dat

* Observatie, gehouden op de grondvergadering van 12 januari 1991

[p. 83]

is ook te vinden bij Weyerman, wanneer hij over de attributen van een operazangeres spreekt en ‘een portatieven verfwinkel van vleisch-koleuren’^1. noemt.

Wat de kapsels betreft, in Weyermans tijd hingen van de hoog opgetaste krullen de kanten fontanges (kant uit Brussel bijvoorbeeld) naar beneden.

In de rokken van de kleding kwamen aan het begin van de achttiende eeuw de hoepels weer terug, zodat de dames zeer veel bewegingsruimte nodig hadden. De bovenrok had vaak een V-vormige opening aan de voorzijde waaronder de onderrok zich bevond, die doorgestikt was en soms rijk geborduurd. Ook in het lijfje was zo'n driehoekje dat geborduurd werd. Soms werd er op de jurk een voorschootje gedragen.

Tussen neus en lippen door schreef Weyerman ook over deze zaken en gaf hij er blijk van enigszins op de hoogte te zijn: hij kende het bestaan van ‘Hongaars water’ (eigenlijk bedoeld voor het gezicht, maar Weyerman laat zijn gekwetste vinger erin genezen^2.), wist dat een dame haar pootjes met amandelbrood diende in te smeren om zachte handen te krijgen^3., en hij had zelfs ruim voor het mode werd, in 1672 zijn maîtresse op de Haagse kermis vereerd met een papiertje vol mouches inclusief gedicht^4.. In een uitgebreide beschouwing over de juiste kleur van een bruidsjapon (conclusie: wit) weet hij te melden dat de meisjes in Italië ook wit dragen, en hij beschrijft in Den Vrolyke Tuchtheer de attributen die hij aantrof in de kamer van Jansje de Starprinces: een tandenborsteltje (het werd mode om verzorgde tanden te hebben, de meeste mensen hadden ronduit een slecht gebit), een poederkwast en een papier met spelden^5..

Maar ik heb slechts twee gevallen gevonden waarin hij uitgebreider op iets inging, beide in de Rotterdamsche Hermes: een aflevering over hoepelrokken, waar ik nu niet verder op door zal gaan en een relaas over een dienstmeisje dat van haar meesteres een aantal zaken steelt^6.. In beide gevallen ligt de oorsprong van de tekst in Engeland: in The Tatler van Steele.

En het leek me aardig eens te kijken hoe Weyerman de oorspronkelijke tekst bewerkt heeft. Het gaat om het volgende stuk:

Deborah Kandeel, een aangenaam dik, kort, zwart Meisje, ruim 20 jaren out, tamelyk ryp op het oog, aanhebbende een' Chitzen Japon, de gront geel; onder den zelven een' hemelsblauwen armozynen Rok, een' witten Onderrok, roode Koussen en geele Muilen, is voorleden Zaturdag 's nachts stilzwygende van Mevrou Suikerpeer wechgeloopen met de volgende goederen:
Een' fluweelen muskeskleuren Nachtmantel, gevoert met Eekhorentjes bont.
2 Paar geborduurde Muiltjes, de houtjes ruim drie duim hooger dan ordinair.
1 Gestikten damasten Rok, bezet met een reep van Walvischbeen, omtrent 16 voeten in zyn' diameter.
3 Stiklyven, gegarneert met differente boezems, en aan den linker schouder opgevult met watten. [om een misvorming te camoufleren, BS]
Noch verscheide Coiffures zoo met Mecchelsche, Brusselsche als Antimodische point de Venise-kanten. Item een klein kabinetje van vier laatjes, gemeubeleert met drie paar geolyde hontsleere hantschoenen [gebruikt om 's nachts te dragen, zodat de handen zachter werden, BS], een lint met pomade, om het voorhooft voor kreuken te bewaren [leren riem, ingevet om de rimpels te voorkomen, BS]; zes koekjes superfyne Spaansche Wol [gebruikt als rouge en voor de lippen, BS]; drie bladen Papier d'Espagne en vier schoteltjes Portugeesch root [voor hetzelfde doel gebruikt, BS]; eenige loode kammen [om de wenkbrauwen zwart te maken, BS], twee pincettes, borsteltjes, savonettes, poudre de

1. Amsterdamsche Hermes, p. 110

2. Rotterdamsche Hermes, p. 158

3. Echo des Weerelds, p. 21

4. Rotterdamsche Hermes, p. 78

5. Den Vrolyke Tuchtheer, p. 34

6. Rotterdamsche Hermes, resp. no 57, 21 Augusti 1721, p. 393 en no 51, 10 juli 1721, p. 351 (Ed. A. Nieuweboer, Amsterdam, 1980). Overigens heeft Adèle Nieuweboer deze vertalingen al genoemd, zie Med. JCW 6 (1983) 1, p. 16 e.v.

[p. 84]

palville, twee paar zwierige wynbrauwen [in Engeland was het de gewoonte de eigen wenkbrauwen weg te scheren en kunstwenkbrauwen aan te brengen, BS], benevens eenige ryen elpenbeene tanden; een flesje half vol paerlenwit voor Madames lelyen, en een gevult met Aluin-tinctuur voor haar.... voor haar gebruik; benevens verscheide flesjes met essence d'ambre, Bergamotte, Maagdenmelk, pastilles gepulverizeerden Zevenboom, en [...]
1 Doosje vol Cashou en Cubeben voor een' frisschen adem.
[...] Noch [...] een geweven Koffertje, vol Minnebrieven van de jaren 1671, 1672, 1676 tot 1698 [...] benevens eene verzameling van differente Recepten, als deeg voor de handen, pomades, zalf voor de lippen, witpotjes, zuiverenden room, olie van talk, kikvorsschenwater, differente Tisanes om de complexie op te helderen, benevens een onfeilbaar hulpmiddel om eene miskraam te bevorderen. [in die tijd was het de gewoonte dat vrouwen hun eigen make-up maakten, vandaar de recepten, BS]

Tot zover (een beetje ingekorte) Weyerman. De Tatler-aflevering is veel langer, Weyerman heeft zeker de helft weggelaten. Om te beginnen ging Steele veel meer in op de uiterlijke verschijning van Deborah (daar Bridget geheten) en aangezien die verre van fraai was (slechte tanden, lelijke mond, brede wipneus) is het niet verwonderlijk dat ze de schoonheidsmiddelen stal. Bij Weyerman wordt alleen iets over haar kleding gezegd.

Bij hem stal ze ook veel minder spullen, maar in tegenstelling tot Bridget had Deborah bij haar misdaad geen handlangers.

Bridget nam veel meer kleren mee (nachthemden, gestopte zijden kousen, voorschootjes, twee frames voor een petticoat) en ook meer gebruiksvoorwerpen, zoals zilveren kopjes, lepels en een aantal zaken waarvoor ik (en misschien ook Weyerman) geen vertaling kon vinden ‘a silver orange strainer’ ‘a silver tongue-scraper’ en ‘a silver cheese-toaster’, een ‘ostrich's egg’ enzovoorts naast armbanden, gelukbrengende munten, een gouden horloge, gouden etuitje voor schaartjes, naalden en dergelijke, een oude geborduurde fluwelen beurs, haren armbanden etc. etc.

De zaken die door Weyerman zijn overgenomen, zijn vrijwel allemaal letterlijk vertaald. Maar er is nog wel iets opmerkelijks in zijn vertaling. Vrijwel overal veranderde Weyerman de aantallen. Als Bridget 6 paar schoentjes meeneemt, neemt Deborah er 2 paar mee, en ‘4 schoteltjes Portugees root’ waren er in de Tatler ‘half a dozen’. Maar hij voegde ook nog wat toe en misschien wel omdat het beter aansloot bij de Hollandse mode. Bij hem eigende ze zich ‘verscheide Coiffures zoo met Mecchelsche, Brusselsche als Antimodische point de Venise-kanten’ toe, ‘benevens verscheide flesjes met essence d'ambre, Bergamotte, Maagdenmelk, pastilles gepulverizeerden Zevenboom’.

Ik vraag mij af of alle lezers van Weyerman zijn tekst helemaal begrepen hebben, want waar bij Steele vanuit de Engelse situatie de samenhang begrijpelijk was (bijvoorbeeld de kunstwenkbrauwen) is het de vraag of dat in Holland werd begrepen. In elk geval heeft het er veel van weg dat Weyerman van de vrouwelijke opsmuk niet zoveel verstand had, en zijn kennis uit een werkje leende, dat reeds in 1711 was verschenen.