Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 11

[p. 94]

Signaleringen

Van Effen en vrouwen. - Op 29 januari 1988 verdedigde Suzanna van Dijk haar proefschrift, Traces de femmes. Présence feminine dans le journalisme français du XVIIIe siècle (als nr 18 verschenen in de reeks Studies van het Instituut voor Intellectuele Betrekkingen, Nijmegen; APA-Holland University Press, Amsterdam & Maarssen). In het eerste hoofdstuk wordt de spectatoriale visie op vrouwen van Van Effen in zijn Misantrope (1711-1712) en Bagatelle (1718-1719) nader beschouwd. Schrijfster stelt vast dat Van Effen in zijn denken en schrijven de neiging vertoont om tegenpolen en tegengestelde begrippen naast elkaar te plaatsen: aan de ene kant positieve, redelijke deugden en houdingen, aan de andere kant afkeurenswaardige ondeugden. In dit schema zijn de mannen veelal de dragers van deugden en de vrouwen degenen die niet deugen. Met deze schematische voorstelling is Van Effen schatplichtig aan traditionele denkers, aldus Suzanna van Dijk. Erkend wordt dat Van Effen in de loop van zijn spectatoriale carrière het schema nuanceert.

In een bestek van dertig pagina's over beide vroege spectators van Van Effen biedt Suzanna van Dijk een bruikbaar vertrekpunt voor een nadere analyse van de visie van de Hollandsche Spectator op vrouwen. Vergis ik me niet, dan is Van Effen in zijn nederlandstalige spectator ongewoon agressief als het gaat over vrouwen. Dat zal wel bij de aangenomen rol van bedaagde mopperkont horen.

P.A.

Welopgevoede wagenpraters

Onlangs heeft P.C. Paardekooper in de NTg (80, p.491-511; 81, p.42-71) een uitvoerig artikel gewijd aan de geschiedenis van het persoonlijk voornaamwoord U.

In het eerste deel van zijn artikel schetst hij de ontwikkeling van het vnw. U tot onderwerpsvorm. Hij ziet deze ontwikkeling als een onderdeel van het ontstaansproces van het ABN, dat, vooral binnen Amsterdam, gevormd werd als een menging van Amsterdams, Antwerps en tekstinvloeden. In het tweede deel behandelt P. het proces van de totstandkoming (in taal = taalgebruik, t.o. tekst) van de tweedeling tussen een reeks vertrouwelijke voornaamwoordelijke aanspreekvormen en een reeks beleefde (het gaat hier dus niet om de keuze tussen u, gy, etc.).

Vóór 1600, dus voor het ontstaan van het ABN, kwam ‘taal’ vrijwel geheel overeen met dialekt. De Nederlandse dialekten kenden en kennen (behalve in het gebied met doe) alleen een náámwoordelijke tweedeling tussen vertrouwelijke en beleefde aanspreekvormen.

P. wil nu laten zien dat -in taal!- indirekte av'en (= aanspreekvormen - S.O.) een tussenfase gevormd hebben tussen een tweedeling alléén in de naamwoordelijke av'en en een tweedeling bovendien in de voornaamwoordelijke av'en.

1E fase: Dominee, kom jij morgen; Jan kom jij morgen.

2E fase: De indirekte av. is in oorsprong altijd beleefd; daarmee komt nu een begin van een tweedeling binnen de eigenlijke zin: komt dominee morgen; zal ik mijnheer nog eens inschenken.

3E fase: Dominee, komt u morgen; Jan, kom jij morgen (ABN: naamw. èn voornmw. tweedeling).

P. onderzoekt nu een groot aantal teksten die z.i. ‘taal’ goed weergeven. Voor de 17e eeuw zijn dit kluchten. Op grond hiervan concludeert hij o.a. - dat de indirekte av. in ‘taal’ vóór 1611 uit het Frans is overgenomen en waarschijnlijk door de Antwerpenaren is meegebracht - dat het een beleefdere pendant is van de direkte av. en er, zij het in veel geringer aantal, geregeld mee afwisselt - dat een voorzichtig begin van de voornaamwoordelijke tweedeling (gy etc./jy etc.) te bespeuren valt.

In de 18e eeuw neemt het percentage indirekte av'en sterk toe; ook de voornmw. tweedeling dringt steeds verder door. Aan het einde van de 18e eeuw is de tweedeling jy/u in de randstad ook bij de burgerij door-

[p. 95]

gedrongen.

Eerst citeert P. uit Ten Kate's Aenleiding (1723), waarin staat vermeld dat ‘men thans, volgens de beleeftheid, gewoon /is/, den aengesprokenen (= een meerdere of lieden van “Aenzien en Opvoeding” - S.O.) in de 3. Persoon te bejegenen’.

Na Van Effen komt P. dan terecht bij Weyermans Vermakelyk Wagenpraatje (Maréchal 1985). De brief, die als inleiding dient en waarin de tekst is ingebed, heeft één keer Ued (met een d geschreven, dus héél beleefd); 3 direkte (P. telt slechts 1) en één indirekte av.: ‘Myn Heer gelieve dan te weeten ...’ (r.31). De drie welopgevoede sprekers uit het eigenlijke wagenpraatje gebruiken nergens jy, jou, je, maar consequent gy, u, uw. Volgens P. (ik heb het niet nageteld - S.O.) hebben 50 clauzen helemaal geen voornmw. av., 20 een direkte en 11 een indirekte av.

Dit aantal indirekte av'en laat zien, evenals het consequente gebruik van gy etc., dat Weyerman goed op de hoogte was van de wijze waarop welopgevoede lieden elkaar toespraken.

Susanne Onel-Flapper

Eind 1987 promoveerde te Nijmegen P.G. Hoftijzer op het proefschrift: Engelse boekverkopers bij de beurs. De geschiedenis van de Amsterdamse boekhandels Bruyning en Swart, 1837-1724. Het werk, voorzien van fondsreconstructies en handelscorrespondentie, werd uitgegeven bij APA te Amsterdam & Maarssen (1987). Hoftijzer behandelt de Noordnederlandse boekhandel in relatie tot Engeland gedurende de zeventiende eeuw in het algemeen en bekijkt de families Bruyning en Swart in het Engelse milieu te Amsterdam, hun boekhandel, hun uitgeverij en hun politieke stellingname. In het bijzonder gaat hij in op hun produktie van Engelse bijbels en een Engels-Nederlandse atlas. Hoftijzer komt tot de conclusie dat persoonlijke achtergronden en levensovertuiging bij deze boekverkopers, afkomstig uit de strenge Engelse bruinistengemeente, een grotere rol hebben gespeeld dan commerciële factoren. Hun assortiment weerspiegelt duidelijk hun stellingname (godsdienstige tractaten, politieke pamfletten), maar maakte de bedrijven ook kwetsbaar. Toen boekverkopers van hugenotenafkomst geduchte concurrenten werden in de handel op Engeland, en meer inspeelden op de toenemende publieke belangstelling voor de Engelse literaire en wetenschappelijke ontwikkelingen, ging de handel ter ziele. Dat Weyerman, uitzonderlijk belezen in de Engelse literatuur en enkele malen bezoeker van de bakermat daarvan, in deze dissertatie geen rol speelt, wordt misschien veroorzaakt door de eenzijdigheid van de handel van de besproken boekverkopers. Niet interessant voor JCW en zijn tijdschriften? Anderzijds waren de zaken al zodanig achteruitgegaan dan er weinig aanleiding is om een pittig commentaartje in JCW's vroege periodieken te verwachten. Eenmaal valt Campo's naam: daar waar Hoftijzer in een noot verwijst naar Het vermakelijk wagenpraatje om de verkoop van medicijnen in de boekwinkels te adstrueren.

A.N.

Prosper Marchand

Marchand mag zich de laatste tijd weer posthuum verheugen in een grote belangstelling. Daar heeft hij zelf terdege de basis voor gelegd door zijn brieven, handschriften en boeken aan de Leidse Universiteitsbibliotheek na te laten, waar ze de toegewijde verzorging en bestudering genieten van mevrouw C. Berkvens-Stevelinck. Eind 1987 kwam van haar te Leiden, bij E.J. Brill gereed: Prosper Marchand. La vie et l'oeuvre (1678-1756). Het boek is eigenlijk pas compleet met de op 27 mei 1988 bij dezelfde uitgever verschenen Catalogue des manuscrits de la collection Prosper Marchand (avec la collaboration de Adèle Nieuweboer). Het eerstgenoemde boek gaat na het eerste hoofdstuk over het leven van Marchand in op de eerste werken, waarna L'Histoire de l'origine et des premiers progrès de l'Imprimerie (1740) en Le Dictionnaire historique (1758/1759) ieder een apart hoofdstuk krijgen. Interessanter wellicht nog zijn het gedeelte dat de onuitgegeven werken aan de orde stelt, het hoofdstuk over de journalistieke arbeid van Marchand en de aandacht die wordt besteed aan de verschillende activiteiten van Marchand als intermediair tus-

[p. 96]

sen auteur en publiek: correctie, het schrijven van voorwoorden, het ontwerpen van illustraties en het bezorgen van edities. De boekhouderlijke wijze waarop Marchand gegevens noteerde, annoteerde, organiseerde en tenslotte conserveerde, maakt het mogelijk de produktie van de materiële dragers van ideeën in de tijd van Weyerman in verschillende vormen en stadia op de voet te volgen, vooral nu ook bovengenoemde catalogus is gereedgekomen. De catalogus bevat een beschrijving van niet alleen de handschriften van Marchand, maar ook van diens Libri Annotati (ca. 300 van de 3000 nagelaten boeken). Een persoonsnamenregister verschaft gemakkelijk toegang tot auteurs, uitgevers, illustratoren, etc., evenals de correspondenten van bijv. het Journal litteraire. Afzonderlijke registers op boekverkopers en boektitels maken het de onderzoeker van de eerste helft van de 18de eeuw extra gemakkelijk om door te dringen tot die rijke bron: het legaat Marchand.

A.N.

JCW op prentbriefkaart

Recent verscheen onder auspiciën van het bestuur een prentbriefkaart met een afbeelding van JCW, de gravure van J. Houbraken naar C. Troosts schilderij.

Deze kaart, geschikt voor verzending en voor op de schouw, draagt op de achterzijde (in de linkerbovenhoek) de tekst:

Jacob Campo Weijerman (1677-1747), satiricus en schilder.

Leest hem en wordt vriend van de stichting JCW

Postbus 16732 - 1001 RE Amsterdam

Belangstellenden kunnen de kaart in 10-tallen bestellen (min. 10) voor f 10,-- per 10 stuks. Daartoe volstaat een kaartje of briefje met de bestelling aan het adres van de stichting. Losse kaarten gaan f 1,25 per stuk kosten; op deze wijze kunnen uitsluitend minimaal 10 ex. worden besteld.

G.M.

Medio juni 1988 is de Catalogus van de oude drukken van het Rotterdamsch Leeskabinet verschenen, samengesteld door drs. I.W. Wildenberg, als nr. 33 uit de reeks ‘Historische Publicaties Roterodamum, Grote Reeks’. Het Rotterdamsch Leeskabinet, een eerbiedwaardige privé-bibliotheek, is ondergebracht in de UB van de Erasmusuniversiteit te Rotterdam.

In deze beschrijving van dit oude en rijke bezit is op bldz. 121, onder nr. 495 ook een Weyermanconvoluut opgenomen. Het gaat hier om: Den Persiaansche zydewever, Demokriets en Herakliets Brabandsche voyagie, de Hollandsche zinlykheyt, den Antwerpschen courantier, en de gehoornde broeders. Voor de auteur [1737]. 4^o: [18] 140 [8] 108 100 [2] 96 104. De bibliotheeksignatuur waaronder het convoluut kan worden geraadpleegd, luidt: K 581.

K.B.

Campisten als fijnproevers

In de reeks over het genootschapsleven van deze tijd schreef E.B.M.J. Blomme in het juli/augustusnummer van Literatuur (jrg. 5, nr.4) een artikel over de Stichting JCW. Een aantal foto's, o.a. van Houbrakens gravure van Weyerman en van het inmiddels beroemd geworden neusdoekje, illustreren de interviews met Jeroen van Heemskerck Düker en André Hanou.

Blomme laat hen aan het woord over Weyerman zelf en over de Campisten: fijnproevers van bulderend proza. Ook schetst hij een aantal activiteiten van de Stichting en vermeldt de titels van Weyermans werken die nu verkrijgbaar zijn. Enkele tradities die het genootschap kent, blijven evenmin onvermeld. Wel krijgen deze naar verhouding vrij veel aandacht, waardoor Literatuurlezers wellicht een eenzijdig beeld krijgen van Campisten, die slechts prat zouden gaan op hun rituelen.

Na de opmerking aan het slot, dat de Stichting nog beter zou kunnen functioneren als er zo'n 50 nieuwe vrienden/vriendinnen bijkwamen, worden adres en gironummer van de Stichting genoemd. Of er iemand de eveneens genoemde vriendenbijdrage heeft overgemaakt, is nog niet bekend.

M. van Vliet