Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 10

Signaleringen

Luis in de pels: lustrum in de pers

De viering van ons tweede lustrum in de vorm van de KB-tentoonstelling en het SLAA-symposium werd extra luister bijgezet door de ruime aandacht daarvoor in de pers.

Onder de titel Tuchtheer en burgerschrik verscheen er in het Cultureel supplement van NRC Handelsblad van 6 februari 1987 een uitvoerig artikel van Bianca Stigter over de tentoonstelling in de Koninklijke Bibliotheek. Deze biedt ‘een inspirerende kijk op de achttiende-eeuwse samenleving, beschreven door een vrolijke satiricus’. Aan de hand van het tentoongestelde materiaal introduceert zij Weyerman in heel zijn veelzijdigheid: de schilder, toneelschrijver, satiricus, courantier, afperser en hielenlikkende gevangene zijn alle vertegenwoordigd in haar bespreking. Een kort overzicht van de Weyerman-waardering en de geschiedenis van onze stichting ontbreken evenmin. Dat zij in haar afsluiting de stichting in haar enthousiasme ‘wel iets te ver’ vindt gaan, onderstreept slechts dat datzelfde enthousiasme indirect toch maar geleid heeft tot (bijvoorbeeld) ruime aandacht voor Weyerman in 's lands toonaangevende culturele bijlage.

Ook De Volkskrant van zaterdag 21 februari 1987 maant zijn lezers tot een bezoek aan de tentoonstelling, al duurt die nog slechts een week. De haast die daarom betracht moet worden, ‘wordt meer dan beloond’, aldus Hub. Hubben in De eerste columnist, een anderhalfkoloms artikel in de zaterdagbijlage Het Vervolg. Hubben neemt eveneens de gelegenheid te baat de ‘door biografen nogal opgeverfde beschrijving’ van Weyerman te nuanceren. Was zijn naam bijna verdwenen onder het stof van eeuwen, deze krijgt weer glans dankzij de Stichting Jacob Campo Weyerman. De titel ontleent Hubben aan het brede scala van onderwerpen dat Weyerman oppakt; ‘onbetrouwbare roomsen, onbenullige advocaten, platte rijmelaars, geslepen kwakzalvers, courantiers en uitgevers krijgen de oren gewassen op een voor die tijd ongekend felle wijze’, waarbij (blijkens onderzoek) ‘Weyerman zelden bezijden de waarheid schreef’. De twintigste-eeuwse columnist is zichtbaar onder de indruk van de stijl van zijn achttiende-eeuwse collega en diens ‘smeuïge schimpscheuten’; ter illustratie is een citaat over kwakzalvers uit Het Vermakelijk Wagenpraatje opgenomen. Het artikel bevat verder het minder fortuinlijke verloop van Weyermans carrière sinds 1730. Tenslotte beveelt Hubben zijn lezers de tentoonstelling aan als de weergave van ‘het rijke leven van een man die zichzelf voorbij liep en daarnaast zijn benen brak op de heersende moraal’, hetgeen in deze tijd wellicht goed zou zijn geweest voor een tweede P.C. Hooftprijs-rel.

In Het Vrije Volk van 2 maart 1987 doet Marike Vierstra verslag van het symposium dat twee dagen eerder plaats vond in het Amsterdamse theater De Balie onder auspiciën van de Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam. Behalve bekendheid bij het voornamelijk Rotterdamse lezersbestand, levert dit verslag weer een nieuw epitheton ornans voor Weyerman op: de titel luidt Jacob Campo Weyerman, een literaire gifmenger uit Rotterdam. Het artikel begint met Pieter Poeraets scheldtirade tegen Weyerman waarmee Hella Haasse die middag haar voordracht begon. Mevrouw Vierstra stelt, gezien het Rotterdamse medium waarin zij schrijft, haar lezers Weyerman voor als de

[p. 64]

Rotterdammer die het opnam tegen de Amsterdammer Hermanus van den Burg. De weergave van de gehouden voordrachten leunt op mevrouw Vierstra's constatering: ‘Omdat Weyerman veel collega's op de korrel nam, vormt zijn oeuvre een goede basis om andere schrijvers uit de achttiende eeuw nader te bestuderen’. Veel aandacht in dit verslag voor de lezing van Hella Haasse, die in eerste instantie Weyerman vergeleek met Swift en Voltaire; zij ‘benadrukte het typisch Nederlands talent van Weyerman in het typeren van mensen en alledaagse (komische) situaties, en zijn open oog voor merkwaardige schilderachtige personages’, al vindt Haasse ‘dat Weyerman met al zijn vermakelijkheid toch iets boertigs had’. Niet helemaal correct typeert mevrouw Vierstra het verhaal dat Maarten Biesheuvel ‘als modern bolsturig auteur’ voordroeg als een verhandeling over de relatie tussen schoenen en onsterfelijkheid. Merkwaardig genoeg in deze bespreking geen woord over de gedenkwaardige lezing van mevrouw d'Hane-Scheltema over Juvenalis, De integere satiricus. Ook ontbreekt een vermelding van de twintigste-eeuwse première van vijf Weyerman-liederen, zo voortreffelijk vertolkt door Margot Kalse en La Barca. In dit verslag wordt wel de bijzondere bijdrage van Bernt Luger aan deze feestelijke middag gememoreerd waarin een vermakelijke schets werd gegeven van de stichtingsrituelen, zoals de jaarlijkse expeditie-vergaderingen, tijdens welke ‘leden (vrienden er schoorvoetend achteraan) serieuze aandacht schenken aan elke boerenstulp waar hij toevallig een kwartiertje verpoosde’. Maar volgens Marike Vierstra is dit gebruik ‘een bijkomstigheid’ die niets afdoet aan de ernst waarmee de stichting zich wijdt aan het onderscheid tussen waarheid en fantasie omtrent Weyerman. Bij dit verslag een afbeelding van Hella Haasse tijdens haar voordracht en de prent van Weyerman op 48-jarige leeftijd die ook bij de twee bovenstaande kranteartikelen is afgedrukt.

Ook de universitaire pers is het feestgedruis rond het tweede lustrum niet ontgaan. Het Leidse universitaire weekblad Mare 14 van 19 februari 1987 maakt melding van de aan Weyerman gewijde expositie in de KB. August Hans den Boef geeft zijn artikel - ook al - de naam Jacob Campo Weyerman, de eerste columnist. Hij plaatst de figuur Weyerman tegen de achtergrond van de ‘slapheid en geeuwhonger’ die het achttiende-eeuwse Nederlandse cultuurleven overheersen en noemt zijn tijdschriften ‘veel leuker dan de saaie Spectator van Justus van Effen’. Den Boef roemt de veelheid aan onderwerpen en genres die Weyerman aankon, maar Weyerman wordt pas echt interessant voor hem ‘wanneer hij minder aan het beeld van de genadeloze satyricus en losbol beantwoordt’. Hij beveelt de KB-tentoonstelling aan als de correctie op het geromantiseerde beeld van Weyerman als vermakelijke avonturier.

Jan van den Berg en Bart Garssen, twee redacteurs van Meermin, het Mededelingenblad van het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam doen in Meermin jaargang 10, nr. 3, p. 12-14, verslag van hun rondgang over de tentoonstelling. Zij verwerkten hun verslag, getiteld J.C. Weyerman luis in de pels, het toelichtende commentaar van hun ‘gids’, Peter Altena. Op chronologische volgorde wandelen de student-redacteuren door Weyermans leven en over de tentoonstelling. Die combinatie van rondleiding en interview met een ‘ingewijde’ resulteert in een genuanceerder beeld van Weyerman dan ‘een liederlijk en niet al te serieus schrijver’.

Op maandagavond 11 april wijdde de KRO een aflevering van haar literair radioprogramma Spektakel aan ‘Jacob Campo Weyerman (1677-1747), tegendraads auteur’. Het was de tweede aflevering in een reeks programma's over literaire genootschappen. De samenstelling van het programma was in handen van Harry Kuipers en de eindredacteur was Louis Houet. In dit programma werd onder andere Peter Altena geïnterviewd en de tekst van een Weyerman-lied voorgedragen; helaas werd daarbij niet gebruik gemaakt van de opnamen, gemaakt tijdens het SLAA-symposium. Wie alsnog de fraaie uitvoering van verschillende liederen op tekst van Weyerman door Margot Kalse (die daar ook de oorspronkelijke melodieën bij heeft opgespoord) wil genieten, kan daarvoor terecht op het symposium over Willem De Fesch .........

G. Maréchal

Vrijmetselarij: Weyerman of Huygens?

Bij mijn weten is het (voorlopig?) Weyerman die de eer wegdraagt de eerste auteur te

[p. 65]

zijn in het Nederlands taalgebied, in wiens werk op diverse plaatsen melding wordt gemaakt van het belangrijke culturele fenomeen: de vrijmetselarij. Dit zou een uitstekend onderwerp zijn voor een artikel of een lezing; maar het volstaat te zeggen dat dit feit alleen al weer eens het belang van Weyerman als observator van zijn tijd aangeeft.

Daarnaast het volgende. In de wetenschap en de maçonnologie bestaat er al heel lang een communis opinio: dat alle melding van vrijmetselarij vóór - laat ik heel globaal zijn - 1700 een vorm is van wishful thinking. Daaraan doet niet af, dat sommige onderzoekers wel eens rond 1700 iets wat op maçonnerie lijkt, denken te kunnen vinden. Men zie de discussie over een dergelijke vondst tussen mevrouw Jacob en mevrouw Berkvens in Quaerendo, in de jaargangen 1983-1984. Maar men kan veilig aannemen, dat mensen die bijvoorbeeld rond 1600 iets van vrijmetselarij menen te kunnen ontwaren, behoren tot het bekende type mensen, dat hunebedden laat bouwen door wezens van buiten de aarde, of Homerus laat leven op Schouwen-Duiveland (de heer Gideon, in zijn Homerus, zanger der Kelten).

Daarover wordt kennelijk anders gedacht in kringen van Neerlandici die zich met historische letterkunde bezighouden. Voor het Huygenscongres op 26 en 27 maart 1987 werden in ruime mate uitnodigingen verspreid, met een steeds groeiende lijst van sprekers. Onder hen: de heer N. Luitse, die Constantijn Huygens als vrijmetselaar zou behandelen. Curieus: het lijkt er enigszins op of een congres van theologen Lou de Palingboer als serieuze discussiepartner uitnodigt. Men denkt dan ook aan een vergissing, die wel hersteld zal worden. Maar nee: de heer Luitse blijft als spreker gehandhaafd. Hij spreekt zinnen uit als: ‘Deze achtergrond [n.l. de geheime geestelijke traditie van de vrijmetselarij] verklaart de stormachtige urbanisatie in de 13e en 14e eeuw in de Lage Landen, meer dan de ontwikkeling van handel en nijverheid’. Verder bewijst hij dat Huygens vrijmetselaar was aan de hand van de attributen van enkele beelden in/aan huizen van Huygens (zo houdt één figuur een passer vast) en op grond van het feit dat in de zogenaamde notulen van de loge ‘Fredericks Vreedendall’ uit 1637 en 1638 Huygens genoemd wordt. Die notulen worden al sinds de vorige eeuw beschouwd als vervalsing, of mystificatie, maar dat deert de heer Luitse niet.

Blijkbaar laat dit alles de congresleiding koud. En dit terwijl de heer Luitse zelfs in maçonnieke kring met een scheef oog bezien wordt wegens zijn hallucinerende theorieën. Hij is namelijk in staat tot het schrijven van een wereldgeschiedenis vóór de schepping. Aan de lopende band ‘canoniseert’ hij (om een term van Weyerman te lenen) Nederlandse personen vóór 1700 levend tot vrijmetselaar. Zo schreef hij in de serie ‘Landmerk’ de studies (?) D.V. Coornhert (1522-1590), Vrijmetselaar; Frederik Hendrik (1584-1647), Vrijmetselaar:; en Hendrick de Keyser (1565-1621), Vrijmetselaar. U ziet, 't kan niet gek genoeg. 't Wachten is er slechts op dat ook schrijvers als Ruusbroec of Vander Noot geannexeerd worden. Hier spreekt/schrijft iemand die in staat is de invloed van Kant op Van Effen, van Spinoza op Erasmus uit de doeken te doen.

O Constantijn! ‘Veel sien en geldt hier niet’. Deze blunder van de neerlandistiek dreigt een vervolg te krijgen. Want de redactie van het blad De zeventiende eeuw heeft aangekondigd alle speeches op het congres gehouden te publiceren. Misschien kunnen onze renaissancisten zich nog eens bedenken?

A.J. Hanou

Hermanus van den Burg.

In de Boekenbijlage van Vrij Nederland, 3 januari 1987, nr. 1, schetst H.M. de Blauw een portret van Hermanus van den Burg, ‘één van Komrij's “ontdekkingen” uit de achttiende eeuw’. De Blauw, als geen ander kenner van leven en werk van Van den Burg (zie o.a. zijn bijdrage in Het Verlokkend Ooft), neemt ook andere leden van de literaire onderwereld in zijn Van den Burgprofiel onder de loep. Weyerman heet in De Blauws beschouwing van de subcultuur ‘de formidabele “Komrij” van de achttiende eeuw’. De Rotterdamsche Hermes krijgt van De Blauw de aanduiding ‘zwavelzurig periodiek’.

Peter Altena

Hennebo-biografie?

In Med.JCW 9 (1986), nr. 1, p. 29, in de bespreking van Het Verlokkend Ooft, wijst Jos Leenes met grote stelligheid op een Hennebo-biografie, die in het GA Leiden zou wachten op wie of wat komen ging. Met

[p. 66]

enige bezorgdheid las ik deze verhulde oproep aan onderzoekers om in actie te komen.

Enige actie had ik zelf al ondernomen en ik wist hoe onzeker de uitslag van mijn onderzoek was. In mijn optimisme had ik Jos Leenes deelgenoot gemaakt van mijn Leidse verwachtingen, maar mijn optimisme had hem, gelet op zijn mededeling, méér overtuigd dan de feiten toestonden.

Hoe zit het nu eigenlijk? Enkele jaren geleden inventariseerde ik de bestaande literatuur over Robert Hennebo. Ik had gelezen wat Weyerman over hem schreef en dat had mijn interesse gewekt. Één van de artikelen, die ik vond, was een korte bijdrage van W.J.J.C. Bijleveld in Gens Nostra 2 (1947), nr. 2, pp. 237-238. Bijleveld stelt vol verwondering vast dat ‘men hem (= Hennebo) voor een Fries wil doen doorgaan, terwijl hij een Leidenaar was. Dit blijkt uit zijne huwelijksproclamatie d.d. 's-Gravenhage 14 Aug. 1712 en bovendien is zijne familie h.t.s. allerminst onbekend.’ Bijleveld, getuige ‘h.t.s.’ Leidenaar, zegt dat het ‘niet weldoenlijk’ is veel over Hennebo's jeugd en afkomst mee te delen, wat nog bemoeilijkt wordt door het feit dat de familie doopsgezind was, ‘en dus uit vrijen wil niet gaarne op den voorgrond trad’ en het feit ‘dat wijlen de Heer Felix Driessen in de laatste tientallen zijner levensjaren bijzondere aandacht wijdde aan alle dragers van dezen naam en ongetwijfeld aan den meest befaamde hunner niet het minst; doch diens aanteekeningen zijn tot eene eeuw na zijnen dood ontoegankelijk.’

Dat laatste feit intrigeerde mij. De kans leek me groot dat Driessens aantekeningen in Leiden werden bewaard en dat er reden was om de Hennebo-notities uit te zonderen van de eeuw ontoegankelijkheid. Niemand kon gediend zijn met méér stof op het werk van Felix Driessen, bovendien zou het werk binnen de gestelde termijn van een eeuw zeker door iemand anders worden verricht.

In Leiden informeerde ik naar de verblijfplaats van de nalatenschap van Felix Driessen. Dat bleek, volgens verwachting, het Leidse gemeentearchief te zijn. Ik kreeg het advies mijn verzoek om de Hennebopapieren in te zien schriftelijk in te dienen bij de gemeentearchivaris. Op 22 januari 1985 deed ik dat, uiteraard met redenen omkleed. Twee jaar later berichtte Mr.T.N. Schelhaas, gemeentearchivaris, dat zijn verzoek de termijn van sluiting van het Driessen-archief in plaats van 100 jaar te bepalen op 50 jaar door de nazaten niet is gehonoreerd. Mijn verzoek kon dus evenmin ingewilligd worden. Géén biografie van Hennebo vooralsnog.

Bijleveld sluit zijn artikel met de opmerking: ‘Zijne laatste levensjaren hebben zeker bewezen, dat hij ten onrechte, zooals maar al te veel geschied is, wordt genoemd in één adem met den beruchten J. Campo Weyerman, libellen-schrijver en afdreiger, terwijl men niets onbehoorlijks verwijten kan aan R. Hennebo.’

Of dat waar is, staat pas te bezien in het jaar 2037.

Peter Altena